جامبىل ارتىقباەۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور: تاريحشى زەرتتەۋشى از, تاريحشى فۋنكتسيونەر كوپ
كەڭسەسى «بايتەرەكتىڭ» ساياسىندا ورنالاسقان ءبىزدىڭ باسىلىمدا بۇرىن «بايتەرەك تۇبىندەگى باسقوسۋ» دەگەن ايدار بولىپ ەدى. وسى ايداردى قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ءبىز بۇگىن بەلگىلى تاريحشى-ەتنوگراف جامبىل ارتىقباەۆتى رەداكتسياعا شاقىرىپ, القا-قوتان اڭگىمە قۇردىق. ۇلت تاريحىنداعى كەيبىر قاتپارلى سىرلارعا بويلادىق. ايتپاقشى, بەلگىلى عالىم بۇگىن اسقارالى الپىس جاسقا تولىپ وتىر. ەڭبەكقور اعامىزدى ايتۋلى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاپ, ۇزاق عۇمىر تىلەيمىز!
ت. تىلەۋباي: – ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى مەن جىلقى شارۋاشىلىعى جەر جۇزىنە ۇلى دالادان تاراعانى تۋرالى ايتىلادى. ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان بابالارىمىزدىڭ ۇلەسى تۋرالى نە دەيسىز؟
ج. ارتىقباەۆ: – بۇل جەردە قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان بوتاي قونىسى تۋرالى ايتۋ قاجەت. بۇل قونىستى كورنەكتى ارحەولوگ ۆيكتور زايبەرت 1980 جىلى اشىپ, 100 مىڭنان اسا جىلقىنىڭ سۇيەگىن تاپتى. جانە بۇل جەردىڭ 600 جىلداي قونىس بولعانى انىقتالدى. كوپ زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بىراق ول جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن دالەلدەي المادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ارحەولوگيا عىلىمى تەحنولوگيا جاعىنان ءبىراز ارتتا قالعان ەدى. ءدال وسى جىلدارى مەن دە كوشپەلى ءداۋىرى تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن ەدىم. بوتاي قونىسىنان تابىلعان جىلقىنىڭ ءسۇيەكتەرى قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىلار دەپ جازعانىمدا ارحەولوگتاردىڭ ىشىنەن ماعان قارسى شىققاندار بولدى. الدىمەن ۇزەڭگى بولۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. ءوزىم, بالا كۇنىمنەن جىلقىعا جاقىن بولىپ ءوستىم. ءبىز جايداق اتقا مىنگەندە شىلبىردىڭ ەكى ۇشىن ءتۇيىپ, ۇزەڭگى جاساپ الاتىنبىز. اسىرەسە, اكەم مارقۇم ۇزەڭگىگە قاتتى ءمان بەرەتىن. ءبىز ۇزەڭگىنى تارتپادان تومەن سالامىز. اكەم ونى ۇنەمى جوعارى كوتەرىپ قويادى. ونى كەيىن ءتۇسىندىم. اتقا ءمىنىپ دۇرىس ءجۇرۋدىڭ العى شارتى ۇزەڭگى سانالادى. ات ۇستىندە قارۋ قولدانۋدا ۇزەڭگىنىڭ اتقارار ءرولى زور. سوندىقتان ۇزەڭگىنى شىلبىردان نەمەسە قايىستان دا جاساي بەرەدى. كەيبىر عالىمدار الدىمەن جىلقىنى ارباعا جەگىپ, سودان كەيىن مىنىسكە ۇيرەتتى دەگەن ۇشقارى پىكىرلەر ايتتى. بۇل دا جالاڭ يدەيا. الدىمەن اتتى ادام ءمىنىپ ۇيرەتەدى. قايتەسىز, وسىنداي ادامدار تاريحپەن اينالىستى. سونىمەن زايبەرت ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن بوتاي قونىسىنان تابىلعان جىلقىنىڭ سۇيەكتەرىن زەرتتەۋگە اعىلشىننىڭ عالىمدارىن شاقىردى. ولار بار تەحنولوگيامەن كەلىپ, الدىمەن جىلقىنىڭ ءتىسىن قاراپ, اۋىزدىق سالىنعانىن انىقتادى. جانە سۇيەكپەن بىرگە شىققان ىدىس-اياقتى زەرتتەپ, قىمىز ازىرلەنگەنىن دالەلدەدى. ءسويتىپ, زايبەرت ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىز اشىلدى. قازىر ءبىزدىڭ كوپ تاريحشىلار قازاقتىڭ بايىرعى ومىرىنەن قول ءۇزىپ قالعان. تاريحتى زەرتتەۋ ءۇشىن ەتنوگراف بولۋ قاجەت. نەگىزىنەن, قازاق تاريحىن قازاق ەتنوگرافياسىن بىلمەي جاساي المايسىز.
ق. ۇسەمحان: – سوڭعى جىلدارى تاريحىمىز بەلگىلى دارەجەدە زەرتتەلدى. بىراق قازىر «قازاق دەگەن حالىق بالەنشە عاسىردا قالىپتاستى» دەگەن نەمەسە باسقا دا قيسىنعا كەلمەيتىن ۇعىمدار پايدا بولدى. ءسىز بۇعان نە دەيسىز؟
ج. ارتىقباەۆ: – قازىر تاريحىمىزدى زەرتتەۋ بارىسىندا ءتۇرلى تەرميندەردى قولداناتىن عالىمدار بار ەكەنى راس. ءتىپتى, «ارعى قازاق» دەپ جازاتىندار دا كەزدەسەدى. مۇنى, بەلگىلى دارەجەدە باتىستىق تەرمينگە ەلىكتەۋ نەمەسە سونى ءتارجىمالاۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى. جالپى, قازاق ءسوزى كونە داۋىردەن بەرى قولدانىستاعى ءسوز. مەملەكەت ەسەبىندە XV عاسىردا قالىپتاسقانىمەن, وعان دەيىن دە «قازاق» ءسوزى قولدانىلدى. قازاق ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىندا ون-شاقتى جورامال بار. مەن دە ءبىر جورامال جاسادىم. بۇقار جىراۋ جايىندا كىتاپ جازدىم. سول بابامىزدىڭ ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە «اشۋلانبا, ابىلاي, اشۋلانساڭ ابىلاي, كوتەرەرمىن كورەرمىن, كوتەرىپ قازعا سالارمىن» دەيدى. وسىنداعى جىراۋدىڭ ايتقان «قازى» نە ءسوز ەكەن دەپ ويعا قالىپ, ىزدەندىم. سويتسەم, بۇل كونە زامانداردا ەل باسشىلارى مەن باتىرلاردىڭ كەڭەسى دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان. بۇل ءسوز كاۆكازداعى كاراشاي, بولگار, ءتىپتى, ءۇندى ەۋروپالىقتاردىڭ ەپوستارىندا دا كەزدەسەدى. ەرتە كەزدە بۇل ەۋرازيالىق ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى بولعان. ياعني, ەلگە قاتىستى ماڭىزدى شەشىمدەردى قازى جاساعان. مەنىڭ جورامالىمشا, قازاق اتاۋى سودان شىعاتىن سەكىلدى.
ال تەرمين ماسەلەسىنە كەلسەك, ونىڭ ءبارى تۇبىندە رەتتەلەدى دەپ ويلايمىن. تاريح عىلىمى دامىعان جەردە تەرميندەر مەن سوزدىكتەر جاسالادى. وندا باسى ارتىق سوزدەر الىنىپ, ناقتى ۇعىمى بار دۇنيەلەر ساقتالادى. ويتكەنى تەرمين – زەرتتەۋشى ءۇشىن قۇرال. ناقتى ۇعىمى بار تەرمين قۇرالدىڭ قىزمەتىن اتقارادى. بىزدە تەرمينگە بايلانىستى داۋ بولاتىن بولسا, تاريح عىلىمى ءجۇيەلى جۇمىس جۇرگىزە الماي وتىر دەگەن ءسوز.
ا. ەسەنجول: – ءسىز XVIII عاسىردىڭ تاريحىن ءبىراز زەرتتەدىڭىز. سول عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءابىلحايىر حاننىڭ تۇلعاسىنا توقتالاسىز با؟
ج. ارتىقباەۆ: – جاقسى. XVIII عاسىردى زەرتتەگەن كەزدە ءابىلحايىر حاننىڭ تۇلعاسىن اشۋ كەرەك بولدى. ماسەلەن, ابىلاي حان – ەل اراسىندا جوعارى باعالانعان تۇلعانىڭ ءبىرى. اۋىز ادەبيەتىندە ونىڭ تۇلعالىق بەينەسىن بۇقار, ۇمبەتەي جىراۋلار بيىككە كوتەردى. ال ءابىلحايىرعا دۇرىس باعا بەرىلمەدى. ال مەن ءابىلحايىردى وڭ باعالايمىن. نەگە دەسەڭىز, ءابىلحايىردىڭ جاساعانى قوعامعا كەرەكتى شارۋا بولدى. قازاق مۇددەسى سونى تالاپ ەتتى. XVIII عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءبىزدىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق بازامىز, وڭتۇستىك وڭىردەگى جانە سىر بويىنداعى قالالار ەدى. ۋربانيزاتسيالىق ورتالىقتار مەن ساۋدا-ساتتىق ورىندارى سول جەردە ءجۇردى. XV عاسىردان باستاپ, ساۋدا جولدارى قۇرلىقتان مۇحيت جولدارىنا كوشتى. سودان داعدارىس باستالدى. اسىرەسە, ەۋرازيا ايماعىندا قۇرلىقتىق داعدارىس بەلەڭ الدى. جىبەك جولىنىڭ دا ساۋداسى جۇرمەدى. قۇرلىقتاعى شاھارلار بىرىنەن كەيىن ءبىرى قۇلادى. ەڭ سوڭعى قالا XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا كۇيرەدى. ول: وتىرار شاھارى ەدى. قاسىم حان زامانىندا سىعاناق قالاسىندا ءبىر كۇندە بازاردا 500 تۇيە سويادى دەپ جازىلعان. سودان ءبىر جاپىراق ەت قالمايدى ەكەن. شاھارلاردىڭ كۇيرەۋى – ۇلكەن تراگەدياعا اينالدى. سول عاسىردا قازاق ءوزىنىڭ ىشكى مۇقتاجىن وتەۋ ءۇشىن جىلىنا 2 ميلليون قوي, 200 مىڭ جىلقى ساتاتىن. بۇعان دەيىن بارلىق قاجەتتىلىكتى سول شاھارلاردان ساتىپ الىپ وتىردى. ەندى ول قالالار جوق. حالىق نە ىستەرىن بىلمەدى. وسى ساۋدانى يگەرىپ اكەتەتىن شاھار كەرەك بولدى. باسقا ارىپتەستىك ىزدەۋ كەرەك. ونى سولتۇستىكتەگى رەسەيدەن تاپتى. باسقا امال بولمادى. ءابىلحايىر قوسىلۋ تۋرالى اڭگىمەنى باستاماس بۇرىن ساۋدا-ساتتىقپەن ۋفا مەن قازانعا باردى. سونىڭ ارتىنان ساياسات ءجۇردى.
د. اساۋوۆ: – ابىلحايىرعا كىشى ءجۇزدىڭ بيلەرى رەسەيمەن اسكەري وداق قۇرايىق دەدى. بىراق ءابىلحايىر حان پاتشاعا قول استىنا كىرەمىز دەگەن حات جازدى. وسى ارالىقتا نەگە مۇنداي شەشىم بولدى؟
ج. ارتىقباەۆ: – ءابىلحايىردىڭ 1726 جىلى پاتشاعا جازعان حاتتارىندا قالماق پەن باشقۇرتتىڭ بىزگە دەگەن قارىم-قاتىناسىن رەتتەۋگە كومەكتەسىڭىز دەپ ايتادى. ويتكەنى بۇلار قازاقتاردىڭ كەرۋەنىن توناپ, ساۋداعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان.بىراق ورىستار ونى رەتتەۋدىڭ جولىن تابا المادى. سودان كەيىن ولارعا قازاقتى بوداندىققا الۋ كەرەك بولدى. وسى كەزەڭدە رەسەيلىك يمپەريالىق ساياسات قالىپتاسا باستاعان ەدى. رەسەي ساۋدا قارىم-قاتىناسىن جاساعاننان گورى بوداندىقتى دۇرىس كوردى. 1722 جىلى ءبىرىنشى پەتر قايتكەن كۇندە دە قازاق دالاسىن بوداندىققا الۋ ءۇشىن ءبىر جاپىراق قاعاز كەرەك دەدى. سودان سوڭ عانا شەكارا مەن ساۋدا ماسەلەسىن شەشۋدى ويلاستىردى. سول كەزدە قازاققا تەۆكەلەۆتى جىبەرەدى. بۇل كىسىنىڭ تەگى قازاق حاندارىنان تاراعان. اتاقتى وراز مۇحاممەد حاننىڭ ۇرپاعى. مۇنىڭ ءبارى ويلاستىرىلعان ساياسات. نەگىزىنەن, تەۆكەلەۆ قازاق تىلىندە جاقسى سويلەگەن. كەلىسىمدە ونىڭ شەشەندىگى, تىلدىلىگى ەرەكشە ءرول اتقارعان. ءابىلحايىر حاننىڭ ايەلى بوپاي حانىمنىڭ جازعان حاتىندا ونى «قايناعا» دەپ اتاعان. ونى حانىم تورە بولعاننان كەيىن عانا ايتىپ وتىر.
ق. ۇسەمحان: – حالقىمىز التايدى ەرەكشە ءپىر تۇتادى. جالپى, التايدىڭ تەك قازاقتىڭ قولىندا تۇرعان كەزى بولدى ما؟
ج. ارتىقباەۆ: – جالپى, ءبىزدىڭ قازاق جەرىنىڭ كوپ بولىگى كيەلى سانالادى. اتالارىمىز ونى كونەدەن فولكلورعا ەنگىزىپ, باعاسىن ادەمىلەپ بەرىپ قويعان. مۇنىڭ ەڭ ەسكى ۆاريانتى – قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ ەپوسى. بۇل ەپوس عۇن داۋىرىندە شىققان.
بىزدەگى قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ جانە دومباۋىل كەسەنەلەرى عۇن داۋىرىنەن كەلە جاتقان ەسكەرتكىشتەر. بۇلاردى سول زامانداعى قۇبىلاستاردىڭ كورىنىسى دەپ ايتۋعا بولادى. ال التاي تۇتاس ءبىزدىڭ بابالارىمىزعا قاراعان. قازىردە التايدىڭ ءتورت جاعىندا قازاق وتىر. التاي – عۇنداردىڭ ساياسي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى. بۇگىندە كونە ەسكەرتكىشتەر سول التايدىڭ ماڭايىنان تابىلىپ جاتىر.
حالقىمىزدىڭ سىر مەن ەدىل-جايىققا دا ماحابباتى كۇشتى. ۇلى دالانىڭ تاريحي ورتالىعى ۇلىتاۋ مەن تۇركىستاننىڭ اراسىندا بولعان. بۇل دەرەكتى راشيد-اد-دين دە دە ايتادى. الاشا حان زامانىنان سوندا ءوسىپ كەلە جاتىر دەيدى.
الاشا دەگەن ءسوز, بۇل جىلقى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ماسەلەن, ءالى كۇنگە دەيىن تاتارلار, باشقۇرتتار, شۋۆاشتار جىلقىنى الاشا دەيدى. اتامىز الاش دەگەندە ءبىز – كونە داۋىردەن جىلقىشى ەلى بولعانبىز.
د. اساۋوۆ: – راشيد-اد-دين موڭعولداردى تۇركتەر دەپ ايتادى. بۇل شىڭعىس حانعا دا قاتىستى دەيمىن. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ەسىمىنەن باستاپ, قاسىنداعى سەرىكتەرى دە قازاق بولعان سەكىلدى. ءبىز شىڭعىس حاننىڭ تەگىن كىم دەپ تانيمىز؟
ج. ارتىقباەۆ: – راشيد-اد-دين «جاميعات-ات – تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىندە «موڭعول دەگەن تۇركتىڭ ءبىر بۇتاعى» دەپ جازادى. وسىنى بىرنەشە رەت قايتالايدى. «كەيىن شىڭعىسحان كۇشەيگەندە تۇركتىڭ ءبىرازى موڭعول بولىپ كەتتى. ايتپەسە, بۇلار تۇركتىڭ ۇرپاعى ەدى» دەپ ايتادى. تۇرك تاريحى – تىم كونە تاريح. بۇل ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ءتۇپ باستاۋىندا تۇرعان تاريح. ابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ شەجىرەسىندە سلاۆيانداردىڭ ءوزىن تۇركتەردەن تاراتادى. سوندىقتان دا تۇركتەردىڭ تاريحىن ەڭ كونە تاريح دەپ ايتقان ءجون. بۇل باعىتتا ءبىز باتىل ءارى كەشەندى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
ا. قالجانوۆ: – تاياۋدا ابىلاي حان تۋرالى ەڭبەگىڭىز جارىق كوردى. ءباھادۇر بابامىز تۋرالى ءبىراز زەرتتەۋ جازىلدى. حاننىڭ تاعى قانداي قىرلارى اشىلماي قالدى دەپ ويلايسىز؟
ج. ارتىقباەۆ: – ابىلاي حان تۋرالى قازاقشا دا ورىسشا جازىپ ءجۇرمىن. 2015 جىلى بابامىزدىڭ 350 جىلدىعى قارساڭىندا بۇل جيناقتى شىعارام ويلاعام. بىراق ءساتى تۇسپەدى. كىتاپ ورىس تىلىندە باسىلدى ەندى قازاقشاسىن شىعارۋدى ويلاستىرىپ وتىرمىن.
مەن بۇل ەڭبەگىمدە ابىلايدى قازاقتى جاڭعىرتۋشى رەتىندە كورسەتتىم. نەگىزگى ۇستانىمىم دا سول بولدى. سوسىن قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇندىلىقتارى مەن ينستيتۋتتارىن كورسەتۋگە تىرىستىم. اڭگىمە وراز اتالىقتىڭ ابىلايدى حورەزمنەن, ءۇرگەنىشتەن الىپ قاشىپ, تۇركىستانعا اكەلە جاتقان جەرىنەن باستالادى. 1724 جىلى تۇركىستان قالماق بيلىگىنە ءوتىپ كەتكەن. سودان اتالىق حانزادانىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلاپ, ونى تورەلەردىڭ قولىنا ەمەس, تولە بيگە اپارىپ تاپسىرادى. بۇل جيناق جاقسى وقىلادى دەپ ويلايمىن. «جزل» فورماتىندا جەڭىل جازىلدى. كوركەمدىكپەن عىلىمي دۇنيەنى ساباقتاستىرىپ وتىردىم. ابىلاي حاننىڭ اشىلماعان قىرلارى ءالى دە بار. ول جايىندا بولاشاقتا توقتالسام دەيمىن.
د. اساۋوۆ: – تاريحىمىزداعى بيلەردى سايلاۋ دەموكراتياسى – باسقا ەلدە جوق سايلاۋ دەپ ايتۋعا بولادى. وسى دۇنيەنى قازىرگى زامانعا ىڭعايلاپ, جاڭعىرتۋعا بولا ما؟
ج. ارتىقباەۆ: – قازاقتا بۇرىن ءداستۇرلى تۇردە بيلەردى سايلاۋ دەگەن بولعان. وعان ورتادان توپ جارىپ, سۋىرىلىپ شىققان ازاماتتار قاتىسقان. قازاق تىرشىلىگى مەريتوكراتياعا بەيىم. اۋزى دۋالى, تەگى مىقتى ادامدار سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن. حالىق سودان كەيىن ونى بي ەسەبىندە مويىنداعان. مىسالى, ابايدى ەشكىم جاسىندا بي ساناعان جوق. بىراق وعان تاريبەسى, ورتاسى اسەر ەتىپ, ءوزى دە سوعان لايىقتى قيمىل جاسادى. سوندىقتان ەل ابايعا جۇگىنىپ وتىردى. نەگىزى, حالقىمىز مەريتوكراتيالىق قاعيدامەن ءومىر ءسۇردى. بۇگىندە وسى ءپرينتسيپتى قازاق قوعامىنا ەنگىزسە ارتىق بولمايدى. ءار ادام ءوز قابىلەتىمەن كوتەرىلۋى قاجەت. قازىر ءبىلىمدى جاستارعا ءوز قابىلەتىمەن كوتەرىلۋگە مۇمكىندىكتىڭ ءبارى شەكتەلدى.
ا. ەسەنجول: – ءسىز بۇگىنگى ەلوردانىڭ تاريحى تۋرالى دا كولەمدى جازىپ ءجۇرسىز. وسىعان توقتالىپ وتەسىز بە؟
ج. ارتىقباەۆ: – مەن استانانىڭ عانا ەمەس, ونىڭ توڭىرەگىندەگى اۋىلداردىڭ تاريحىن زەرتتەپ, جازىپ ءجۇرمىن. بۇل تاراپتا جاڭادان قوسىلعان ءبىراز دۇنيەلەر جيناقتالدى. وتكەن جىلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ «ساكورالدى قازاقستان» باعىتىمەن اتباسارعا ساپارعا شىقتىق. سوندا بايقاعانىم جول بويىنداعى اۋىلداردىڭ ءبارىنىڭ ورىسشا اتاۋلارى وزگەرمەگەن. جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءوزى ونىڭ قازاقشا اتاۋىن بىلمەيدى. كەزىندە پاتشا زامانىندا قاراشەكپەندىلەر كەلگەندە اتامەكەنىندە وتىرعان قازاقتاردى ءبىر قۋادى. كەڭەس وداعى تۇسىندا بۇل اۋىلدار كارلاگتىڭ نۇكتەلەرى بولعاننان كەيىن جەرگىلىكتى جۇرتتى ەكىنشى رەت قۋادى. سودان قازاق بۇل جەردەن قول ءۇزىپ كەتكەن.
كەيىن پاتشا زامانىنداعى كارتانى قاراسام, ءبارى دە تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ تۇر. ايتالىق, سەمونوۆكا – قارامەندى, پوكروۆكا – اقمەشىت, ماكسيموۆكا – بارماق باتىر دەپ اتالعان.
الدىمەن قارامەندى تۋرالى دەرەكتى ىزدەدىم. حالقىمىزدا قارامەندى دەگەن باتىر دا, بي دە كوپ. بىراق ءبارىنىڭ جەرلەنگەن جەرى انىقتالعان. ەندى بۇل ادام قايدان شىققان دەپ ويلادىم. سويتسەم, قىزاي قارامەندى باتىر ەكەن. اقتابان شۇبىرىندىدان كەيىن قىزايلار ارقادا جۇرگەن. سودان ولار ابىلاي زامانىندا شىعىسقا قاراي كوشەدى. كەيبىر دەرەكتەردە, شىعىسقا قاراي كوشكەن ەلدىڭ الدىندا قىزاي ءجۇرىپ ەدى دەيدى. ال قارامەندى باتىر ارقادا قايتىس بولعان. 1922 جىلى اقمولانىڭ ادامدارى باس قوسىپ, قارمەندى باتىردىڭ باسىنا مال سويىپ, اس بەرەدى. سوندا «بولشوي بازار» كوشەسىن كەنەسارى-ناۋرىزبايعا بەرەمىز دەگەن شەشىم قابىلدايدى. سوسىن كەنەسارىنىڭ قايتىس بولعان ساربازدارىنا كوكتاس ورناتىپ, دۇعا باعىشتايدى. كەيىن كەڭەس وكىمەتى كۇشەيگەندە كەنەسارى – ناۋرىزبايدى الىپ تاستاپ, كارل ماركسكە بەردى. ازاتتىق العاننان كەيىن بۇل كوشە قايتادان كەنەسارى اتالدى. قارامەندى باتىر ارۋاقتى كىسى ەكەن. قازىر سەمونوۆكا اۋىلى قارامەندى باتىر ەسىمىمەن اتالادى.
ت. تىلەۋباي: – وتكەن جولى قىزىلجارعا بارعاندا قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن كورىپ, ريزا بولدىم. ءبىزدىڭ ەلورداداعى كەنەسارى حاننىڭ ەسكەرتكىشى دە كورگەن ادامعا رۋح سىيلادى. ال باسقالارى كوڭىلىمنەن شىعا قويمايدى. تاريحشى عالىم رەتىندە ەلىمىزدەگى ەسكەرتكىشتەر تۋرالى نە ايتاسىز؟
ج. ارتىقباەۆ: – ەڭ باستىسى, ەسكەرتكىشتىڭ جاراسىمدىلىعى مەن ۇيلەسىمدىلىگىنە ماڭىز بەرگەن ءجون. ماسەلە, ەسكەرتكىشتىڭ ءمانى بيىكتىگىندە ەمەس, سول قويىلعان ورىنعا اينالاسىمەن ۇيلەسىپ تۇرعانى دۇرىس. بۇل جەردە ارحيتەكتورلار, ديزاينەرلەر, مۇسىنشىلەر بىرىگىپ جۇمىس ىستەپ, شەشىم شىعارۋ قاجەت. مىسالى, قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزدىڭ كەسەنەسىن الايىق. بۇل ءامىر تەمىر كەزىندە جاسالدى. سول زاماندا ياسساۋي كەسەنەسىنەن بيىك قۇرىلىس بولماسىن دەگەن ءتارتىپ بولعان. بۇل ءتارتىپ بەرتىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. بىراق ءبىز ونى كەيىنگى جىلدارى بۇزدىق.
ا. ەسەنجول: – كەزىندە تاريحشىلار اراسىندا ماناش قوزىباەۆتىڭ بەدەلى زور بولدى. قازىر تاريحشىلار اراسىندا وسىنداي اۋزى دۋالى تۇلعالار بار ما؟
ج. ارتىقباەۆ: – جالپى, ەلىمىزدە كاسىبي تاريحشى مامان ونشا كوپ ەمەس. تاريحتىڭ اۋىر بەينەتىن تارتقان ادام از. تاريحشىلار اراسىندا ارنايى ءبىر كەزەڭدى زەرتتەپ, ارحيۆتە وتىرىپ, قارا جۇمىستى ىستەمەگەندەر دە كەزدەسەدى. قازىر ءار ءتۇرلى جولمەن تاريحشى اتانۋعا بولادى. ءبىزدىڭ حالقىمىز اڭقاۋ, سەنگىش. نەگىزىندە, ماناش قوزىباەۆ تا پارتيا ينستيتۋتىن باسقاردى. ماكەڭ ءوزى تەكتەس تاريحشىلاردى دايىنداپ شىعاردى. سول بىزگە ۇلكەن پروبلەما بولىپ تۇر. شىندىعىن ايتقاندا, بىزدە تاريحشى زەرتتەۋشى از, تاريحشى فۋنكتسيونەر كوپ.
ا. ۋايسوۆا: – حالقىمىز «الپىستى – ءتالتۇس» دەپ ايتقان. ءسىز دە وسى مەرەيلى جاسقا ۇلكەن جەتىستىكپەن جەتىپ وتىرسىز. ويىڭىزدا ىسكە اسسا دەگەن ارمانىڭىز بار ما؟
ج. ارتىقباەۆ: – راقمەت! مەرەيتويىما قۇر-قول كەلىپ وتىرعان جوقپىن. بيىل ءتورت تومدىق جيناعىم جارىق كوردى. ونىڭ ىشىندەگى ءبىر توم سانكت-پەتەربۋرگتەن شىقتى. ماسكەۋدەن ابىلاي حان, بۇقار جىراۋ تۋرالى كىتاپتارىم باسىلدى. كەزىندە ياكۋتتەر تۋرالى دا ءبىراز ماقالا جازعان ەدىم. سولار وسى دۇنيەلەردى قۇراستىرىپ, ءبىر جيناق شىعارىپ بەرەمىز دەپ وتىر. قالماقتار دا وسىنداي ۇسىنىس ايتتى. تۇركيادان دا ءبىر كىتابىم جارىق كورمەك. قىسقاسى, جازعاندارىم جەردە قالىپ جاتقان جوق.
«ارمانسىز ادام – قاناتسىز قۇسپەن تەڭ» دەيدى عوي. سول سەكىلدى مەنىڭ دە ارمانىم بار. ۇلتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن كەنەسارى حان تۋرالى بۇگىنگى ۋاقىتپەن ساباقتاستىرىپ كوركەم فيلم تۇسىرسە دەپ ويلايمىن. باستىسى, ەل امان, جۇرت تىنىش بولسىن!
