كەشە ماجىلىستە «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى ءالىپبيىنىڭ بىرىڭعاي ستاندارتىن ەنگىزۋ ماسەلەلەرى تۋرالى» پارلامەنتتىك تىڭداۋ ءوتتى. جيىندا شايسۇلتان شاياxمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ەربول تىلەشوۆ لاتىن ءالىپبيىنىڭ بىرىڭعاي نۇسقاسىن تانىستىردى.
ەڭ الدىمەن ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىم, رۋحاني دامۋ, وركەندەۋ جولىمىز – وسىنىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ءالىپبيىن جاساۋدان باستالاتىنىن ايتتى.
«سەبەبى, ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ايتقانداي, قازاق ءتىلى – ول ءبىزدىڭ رۋحاني نەگىزىمىز. وسى جولدا ءتىلدىڭ حالىقارالىق مارتەبەسىن كوتەرۋ – ءبىزدىڭ الەمدىك وركەنيەتكە جەتۋىمىزدىڭ باستى كەپىلى. سونىمەن بىرگە, جاڭا ءالىپبي – بۇكىل الەم قازاقتارىن بىرىكتىرەتىن وتە ماڭىزدى فاكتور. ءتىل جانە جاڭا ءالىپبي ماسەلەسىندە قاتەلىككە جول بەرۋگە بولمايدى» دەيدى ول. جيىن بارىسىندا حالىق قالاۋلىلارى مەن بەلگىلى ساياساتكەرلەر, زيالى قاۋىم وكىلدەرى, عالىمدار, ساراپشىلار مەن ءتىل ماماندارى, قوعامدىق ۇيىم مۇشەلەرى جاڭا ءالىپبيدىڭ جوباسىن ازىرلەگەن مامانداردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىستى.
عىلىمي قاعيدالار ەسكەرىلدى
پارلامەنت وتىرىسىندا لاتىن ءالىپبيىنىڭ بىرىڭعاي نۇسقاسىن تانىستىرعان ەربول تىلەشوۆ اتالمىش ماسەلەدە عىلىمي قاعيدالار باسشىلىققا الىنعانىن جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا, لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قازاق ءالىپبيىن جاساۋدا «ءبىر ءارىپ – ءبىر دىبىس», «ءبىر ءارىپ – ەكى دىبىس» جانە «ءبىر دىبىس» قاعيداسى قولدانىلادى. 25 تاڭبالى الىپبيگە قوسىمشا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن تولىعىمەن قامتۋ ءۇشىن 8 دىبىستى تاڭبالايتىن 8 دەگرافتا ۇسىنىلعان. نۇسقانى دايىنداۋ بويىنشا ءارتۇرلى سالا ماماندارىنان, مەكەمەلەردەن كوپتەگەن ۇسىنىستار كەلىپ تۇسكەن. ورتالىق ديرەكتورى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بىرىڭعاي ستاندارتتى ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىن تاڭداۋدا ەڭ الدىمەن عىلىمي قاعيدالار نەگىزگە الىنعانىن, سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە, جالپى ءالىپبي ءتۇزۋدىڭ تەورياسى مەن تاجىريبەسىنە قۇرىلعان نۇسقا تاڭداپ الىنىپتى.
«جاڭا ءالىپبي قابىلداۋ, ءبىر تاڭبالاردى ەكىنشى تاڭبالارمەن عانا اۋىستىرۋ ەمەس, ول – بۇرىنعى الىپبيلەردە جىبەرىلگەن ەملەگە قاتىستى جاڭساق جازۋدى دۇرىستاۋ. وسى رەتتە كەلگەندە, ءالىپبي جاساۋ جانە ونى ەنگىزۋمەن بىرگە جاڭا جازۋ ەرەجەلەرى دە قابىلدانۋى ءتيىس. جاڭا ءالىپبي نۇسقاسى نەگىزىندە ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ورتالىق قىزمەتكەرلەرى جانە سىرتتان شاقىرىلعان ازاماتتار اراسىندا بىرنەشە رەت اپروباتسيا جۇرگىزىلدى. وعان قاتىسۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى وسى نۇسقاعا قولداۋ ءبىلدىردى» دەيدى ەربول تىلەشوۆ.
سونىمەن, جاڭا نۇسقادا «ءا» دىبىسى «ae», «ءو» – «oe», «ءۇ» – «ue» دەپ تاڭبالانعان. مىسالى, «الەم» – «aelem», «وركەن» – «oerken», «ۇكىمەت» – «uekimet» بولماق.
«مۇنداعى ايرىقشا تۇرعان دىبىس – «ڭ». ول قازاق تىلىنە ءتان دىبىس, باسقا تىلدەردە دە بار. ءبىز ونى «ng» دەگرافىمەن بەردىك. وسىنداي دەگرافپەن بەرۋ اعىلشىن تىلىندە دە, باسقا بىرنەشە دىبىستاردا كەزدەسەدى. ونى قابىلداۋ دا وڭاي بولادى. بۇدان بولەك, «ع» – «gh», «چ» – «ch», «ش» – «sh» جانە «ج» -«zh» بولىپ بەلگىلەنەدى. ال «تس», «ۆ», «ف» سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە جوق دىبىستاردى مۇلدەم الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىس بولعان. تۋرا وسىنداي ماسەلە 1920 جىلدارى ءالىپبي تاقىرىبى كوتەرىلگەندە ايتىلعان بولاتىن. جات دىبىستاردى كىرگىزەمىز بە, جوق پا, وسى ماسەلە قارالدى. اxمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپبيگە قاتىستى ەڭبەكتەرىن مۇقيات وقىساق, ءبىز الاش زيالىلارىنىڭ كەيبىر كىرمە دىبىستاردىڭ قازاق الىپبيىنەن ورىن الۋىن جاقتاعانىن دا كورەمىز. مىسالى, ءبىلىمپازدار سەزىندە اxمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا از دا بولسا اقىسى بار «ھ» دىبىسى جايىندا ايتقان بولاتىن. ويتكەنى «ھ» دىبىسىمەن ايتىلاتىن قازاقتىڭ ءوز تىلىندە از دا بولسا سوزدەر بار دەيدى. ياعني, اxاڭ باستاعان زيالىلار ەگەر سوزدىك قورىمىزدا ولاردىڭ ورنىققان بەلگىلى ءبىر سوزدىك قورى بولسا, ونداي دىبىستى ساقتاۋ قاجەت دەپ سانايدى. ءبىز دە وسى قاعيداعا كەلىسىپ وتىرمىز. سوندىقتان جاڭا ءالىپبي نۇسقاسىندا وسىنداي دىبىستارعا ورىن بەردىك» دەيدى ەربول تىلەشوۆ.
اسىقپاعان جاقسى, كەشىكپەگەن ودان دا جاقسى…
لاتىنعا كوشۋ ماسەلەسى نەبىر كەزەڭدەردى باستان كەشكەنى بەلگىلى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكى مىڭنان استام ماقالالار جاريالانىپتى. مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قۇرىلعانىنا دا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. وسى رەتتە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ لاتىنعا كوشۋ بۇگىندە باسى اشىق ماسەلە ەكەنىن ايتتى. «ارينە, اسىقپاۋىمىز كەرەك. بىراق اسىقپاعان جاقسى, كەشىكپەگەن ودان دا جاقسى. تاعى دا ايتامىز, قازاق جازۋىن لاتىن جازۋىنا كوشىرۋ قاجەت پە, قاجەت ەمەس پە دەگەن ماسەلەنىڭ باسى اشىق. سەنىممەن ايتامىز. ادام قاتەلەسۋى مۇمكىن, قوعام قاتەلەسۋى مۇمكىن, ءتىپتى زامان دا قاتەلەسۋى مۇمكىن. بىراق, ۋاقىت قاتەلەسپەيدى. ۋاقىتتان وتكەن دانىشپان بولمايدى. ۋاقىت بۇل ماسەلەدە ءوزىنىڭ ءسوزىن ايتىپ ۇلگەردى. لاتىن جازۋى ۋاقىتتىڭ سان عاسىرلىق سىناعىنان ءوتىپ بولدى. بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى حالىقتىڭ 80 پايىزى وسى لاتىن جازۋىن يگەرىپ, تانىپ وتىر. الەمدەگى اقپاراتتىڭ 70 پايىزى وسى تاڭبامەن تاڭبالانادى. مەنىڭ ويىمشا, وسىدان ارتىق ارگۋمەنت كەلتىرۋ قيىن. بىلايشا ايتقاندا, لاتىنعا كوشۋ – پراگماتيزم تالابى. ەندى بار ماسەلە, ءتۇيىن وسىنى قالاي شەشەمىز دەگەنگە تىرەلىپ تۇر» دەيدى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا, لاتىن جازۋىنا اۋىسۋ تەك قازاق تىلىنە قاتىستى. تازا لينگۆيستيكالىق ماسەلە ەكەندىگى اپ-ايقىن ايتىلعاندىعى وتە قۇپتارلىق.
«ءبىز ءوزىمىز يگەرىپ ۇلگەرگەن, بويىمىزعا سيعىزىپ ۇلگەرگەن بۇل بايلىقتان باس تارتپايمىز. جالپى, ادامزاتتىڭ ارگى-بەرگى تاريحىندا بىلگەننەن زيان كورگەن ادام دا جوق, حالىق تا بولمايدى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءالى ءبىراز جىلدارعا سوزىلاتىن, جۇيەلى تۇردە تابانداپ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەتىن قيىن جۇمىس تۇر. بۇل جۇمىستى وڭايعا تۇسەدى دەپ ەشكىم ايتا المايتىنى انىق. اسىرەسە, اعا بۋىنعا جاڭا ءالىپبيدىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن دا كورۋگە تۋرا كەلەدى. بىراق جاستارىمىزدىڭ, بالالارىمىزدىڭ بۇل ءىستىڭ تەك قىزىعىن كورەتىنى كۇمانسىز. ءماجىلىس توراعاسى ەلباسىمىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن وسى ماسەلەنى قابىلداۋعا ءتيىسپىز دەگەنىن ورىندى كەلتىردى. بالالارىمىزدىڭ بالالارى ءۇشىن, بالالارىمىزدىڭ بالالارىنىڭ بالالارى ءۇشىن, ۇرپاققا ماڭگىلىك قالدىراتىن مۇراتىمىز ءۇشىن جاسالىنىپ جاتىر. ءسوزىمىزدىڭ ءتۇيىنى مىناۋ: جازۋىمىزدى جاڭارتىپ, ءتىلىمىزدى تۇزەتكىمىز كەلسە, سول ارقىلى سانامىزدى سىلكىندىرىپ, ەلدىگىمىزدى ەرەكشەلەگىمىز كەلسە, بۇل ىسكە تاۋەكەل ەتۋگە ءتيىسپىز» دەپ تۇيىندەدى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ.
الىپپە اۋىستىرۋ:نە كەدەرگى؟
ال سەنات دەپۋتاتى دارحان كالەتاەۆ بۇل شەشىم اياق استىنان قابىلدانىپ جاتپاعاندىعىن العا تارتادى. «ءبىز بۇل قادامعا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا دايىندالدىق. وسى جىلدار ىشىندە اتالعان ماسەلە ابدەن زەرتتەلدى, پىسىقتالدى. جالپى, كەز كەلگەن مەملەكەت حالىقتىڭ باستاماسىن تابىستى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ساياسي, ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك نەگىزىنەن قوعام تاراپىنان سۇرانىس بولۋى ءتيىس. قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك ءتىلدى رەفورمالاۋعا نەگىزدەمە دە, سۇرانىس تا بار. قازاقستان ءۇشىنشى جاڭعىرۋ اياسىندا ەلىمىزدىڭ جاھاندىق ينتەگراتسياسىنا مۇددەلى بولىپ وتىر. ساياسي ەكونوميكالىق رەفورمالار قولعا الىندى. رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى وسى رەفورمالاردىڭ زاڭدى جالعاسىنا اينالدى.
ءبىز بۇگىن سول ماقساتتىڭ باستاۋىندا تۇرمىز» دەي كەلە بىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقانى حالىقتىڭ قولداۋىنا ەنگىزىپ ءارى جەڭىل جولدارىن قاراستىرۋدى سۇرادى. سول سياقتى حالىق قالاۋلىسى بەكبولات تىلەۋحان: «ءالىپبي تۇگىلى ءبىر بولمەدەن ءبىر بولمەگە زاتىڭىزدى اۋىستىرساڭىز دا كادىمگىدەي ماشاقات. جاسىراتىنى جوق, اعا بۋىنعا بۇل لاتينيتسانىڭ اۋىرلاۋ تۇسەتىنى جاسىرىن ەمەس, ال جاس ۇرپاققا تۇك ەمەس. جانە قاجەتتىلىككە ساياساتتىڭ تونىن كيگىزۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. اشىق سانا, پراگماتيزممەن كەلگەنىمىز دۇرىس دەپ ويلايمىز. الىپپە اۋىستىرۋ استانا اۋىستىرعاننان قيىن ەمەس. الىپپە اۋىستىرۋ جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق ەكونوميكاعا كىلت بۇرىلعاننان قيىن ەمەس» دەپ, لاتىن ارپىنە وتۋدە الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋگە نەگىز جوق ەكەنىن جەتكىزدى.
وتىرىس بارىسىندا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ جۇمىس توبىنىڭ ۇسىنىستارى كەڭىنەن تالقىلاندى. ءالىپبي جوباسىن ازىرلەۋشى ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جانە ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ باسشىلارى, جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى, عىلىم جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى, عالىمدار مەن ساراپشىلار, قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى جاڭا ءالىپبي تۋرالى ءوز وي-پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. «قازىرگى ءبىزدىڭ ورىس ءتىلىنىڭ نەگىزىندەگى الفاۆيتتە تىلىمىزدەگى دىبىستاردان ارىپتەرىمىز ەكى ەسەگە كوپ. ياعني بۇل ءالىپبيدىڭ ءبىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىمىزگە سايكەس كەلمەيتىنى بەلگىلى. سوندىقتان بۇل لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ەمەس, شىندىعىن ايتقاندا لاتىن الىپبيىمىزگە ورالۋ بولادى» دەيدى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك.
وقۋشىلاردى قالاي وقىتامىز؟
جيىندا لاتىن الىپبيىنە بايلانىستى وقۋ باعدارلامالارىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىلدى.«الفاۆيت قابىلداناتىن بولسا, جاڭا جازۋ ۇلگىسىن ەلىمىزدەگى بارلىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا ەنگىزۋدىڭ كەستەسىن جوسپارلاپ وتىرمىز. اتالعان سۇراق بويىنشا قر پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جانە ۇكىمەتپەن اقىلداسامىز. ناقتى شەشىم شىعارۋ ءۇشىن كەستەنى ۇكىمەت وتىرىسىندا تالقىلاۋعا شىعارامىز. كادرلاردى دايارلاۋ, وقۋلىقتاردى جاساۋ, سوزدىكتەر, گرامماتيكا ماسەلەلەرىن مىندەتتى تۇردە قاراستىرامىز. كەيىن ءنورماتيۆتى سوزدىكتەر, وقۋلىقتار ءارى وقۋ-ادىستەمەلىك وقۋلىقتاردى كوپ تيراجبەن شىعارۋ جوسپارلانۋدا. تەك دايىندىق كەزەڭى اياقتالعاننان كەيىن عانا ءبىز اتالعان پروتسەستى, ياعني جاڭا جازۋ ۇلگىسىن جاپپاي بارلىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا ەنگىزە باستايمىز» دەيدى قر ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ. ونىڭ پىكىرىنشە, ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە, قازاق جانە اعىلشىن تىلىندەگى پاندەردەن باسقا بارلىق پاندەر كيريلليتسا الىپبيىندە وتەدى. دەمەك لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قازاق تىلىنە عانا قاتىستى بولماق.
جاستار ۇندەۋ جاريالادى
پارلامەنت وتىرىسىنداعى تالقىلاۋدان كەيىن دانيار سۇندەتباەۆ باستاعان 164 مىڭ جاسوتاندىق قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋىن قولدايتىندارى جايلى ۆيدەو-ۇندەۋ جاريالادى. ۇندەۋ ەلىمىزدىڭ 16 وبلىسى مەن الماتى جانە استانا قالالارىن قامتىعان. جاستار وزدەرىنىڭ ازاماتتىق پوزيتسيالارىن كورسەتىپ قانا قويماي, لاتىن قارپىنە كوشۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ, ەل تاريحى, ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ جاڭعىرۋىنا, ءبىلىم مەن عىلىمداعى بەتبۇرىسقا دايىن ەكەندىكتەرىن ءبىلدىردى.
ەسكە سالا كەتەيىك, پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا 2017 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جاڭا گرافيكاداعى ءالىپبيدىڭ بىرىڭعاي ستاندارتىن قابىلداۋدى, ال 2018 جىلى وقۋ ادەبيەتتەرىندە دايىندىقتى باستاۋ تۋرالى مىندەتىن قويعان بولاتىن.
گۇلميرا ايماعانبەت
