قاسيەتتى رامازان ايىندا جاراپازان ايتىلاتىنى بەلگىلى. بيىل بۇل ءداستۇردى جاڭعىرتۋعا ايرىقشا دەن قويعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جاراپازان ايتۋدان جارىس وتكىزگەلى وتىر. بۇل بايقاۋعا نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى جاراپازانشىلار دا بەلسەندى دايىندالۋدا. وسى ورايدا جاراپازاننىڭ جايىنا ارناۋلى توقتالا كەتۋدى ءجون سانادىق.
«جاراپازان» ءسوزى «جارامازان» دەپ تە ايتىلاتىنى بەلگىلى. تىلىمىزدەگى وڭىرلىك جانە داۋىرلىك ازدى-كوپتى ايىرماشىلىق سالدارىنان «م» مەن «پ» دىبىستارى اۋىسىپ تۇسەتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى. قازاق جاراپازان دەسە دە, جارامازان دەسە دە جاراسىپ تۇر. وعان نەگىزگى اتاۋى جارامازان ەدى, كەيىن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە دىنگە سوققى بەرىلگەندە, جارامازان اتاۋىن ادەيى جاراپازان دەپ وزگەرتىپ, قاسيەتتى ءدىنىمىزدىڭ, ءدىني جورالعىمىزدىڭ ءدىن مەن سالت قاتار قابىسىپ كەتكەن جىرلارىمىزدىڭ سيقىن كەتىردى دەپ قارايتىن كىسىلەر بار. ارينە, كەڭەس كەزىندە ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ تامتىعى قالماي ۇشىپ كەتە جازداعانى راس. دەگەنمەن «م»-نى «پ»-عا وزگەرتۋ ارقىلى جارامازاندى ۇمىتتىرىپ جىبەرمەك بولدى دەۋ قيسىنعا سىيمايدى.
جاراپازان ءسوزىنىڭ نەگىزگى ايتىلۋى – جارامازان. مۇنداعى باستى اڭگىمە «رامازان» ءسوزى تۋرالى. ەندى بۇل قالاي «جا+رامازان» ۇلگىسىندە كەلىپ تۇر؟ مۇنداعى «جا» – قازاقتىڭ «ءجا» نەمەسە «ءيا» ءسوزى. بۇلاردىڭ ءمانى ءبىر. ياعني «ءجا, اتتانالىق», «ءيا, ايتا بەرىڭىز» سەكىلدى سويلەۋ ۇلگىسىندەگى نازاردى ءبىر جاققا تولىق بۇرۋ ماعىناسىندا ايتىلاتىن ءسوز. «ءجا, رامازان» كەلدى, «ءيا, رامازان ايى دا كەلدى», «ءجا, رامازان كەلىپ قالعان ەكەن», «ءيا, رامازان ايى باستالدى» دەگەن سويلەمدەردىڭ ءبارى دە ادامدارعا وي ارقىلى بۇرىلىس جاساۋ, تىڭ سەرپىن باستاۋ, جاڭا اقپاراتتى حابارلاۋ ماعىنالارىندا كەلەدى. مىنەكي, وسى «ءجا, رامازان» ايتىلا كەلە «جارامازان», سوسىن كەي جەردەگى قازاقتاردىڭ وڭىرلىك دىبىستاۋ ەرەكشەلىگىن سىڭىرە وتىرىپ, «جاراپازان» بولىپ كەتكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. قىسقاسى, بۇل «ءجا, رامازانىمىز», «ءيا, اللا», «ۋا, تۋعان جەر», «و, كەڭ دالام» سەكىلدى نازاردى بۇرىپ, جالت قاراتارداي قۋاتقا يە ءسوزىمىزدىڭ ءبىرى ەدى. ونىڭ ۇستىنە «ج» مەن «ي»-ءدىڭ تاريحىمىزدا قويانتوبىقتاي الماسىپ كەلگەن تۇستارى كوپ. كۇنى كەشەگى XX عاسىر باسىنداعى جازبالاردا دا «ءجا» مەن «ءيا» ءبىر ماعىنانى بەرگەنىنە دەرەك كوپ. «ءجا, سەن بار, ءجا, مەن بارايىن», «ءيا, ونى, ءيا مەنى تاڭدا» سياقتى تىركەستەرگە مىسالدى كوپ كورسەتۋگە بولادى. سوندىقتان «جاراپازان» مەن «جارامازاننىڭ» قۇپياسى قازاقتىڭ وسى ءتول «ءجا ء(يا)»-سىندە دەۋگە بولادى. بۇل – ءبىزدىڭ پىكىرىمىز. ال وسىنداعى «ءجا» ءسوزىن ارابشا «كەلدى» دەگەن ءسوز دەپ تۇسىندىرگەن قالامگەرلەر بار. اتاپ ايتقاندا, جازۋشى مومبەك ابداكىمۇلى ءوزىنىڭ «جاراپازان با, جارامازان با؟» اتتى ماقالاسىندا: «نەگىزىندە, جارامازاننىڭ باستاپقى ءتۇبىر اتاۋى – ءجا-ءا رامازان. «ءجا-ءا» ءسوزىن ارابشادان اۋدارساق, قازاقشا «كەلدى» دەگەن ءسوز شىعادى. سوندا «ءجا-ءا, رامازان», ياعني ءبىزدىڭ تىلدىك ۇيلەسىمدىككە قاراي قالىپتاسقان «جارامازان» – «رامازان كەلدى», «رامازان ايى باستالدى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. وسىعان قاراساق, بۇل ءسوزدىڭ پايدا بولۋى رامازان ايىنا بايلانىستى بولىپ تۇر. ال ونىڭ شىعۋ تەگىنە كەلسەك, ەرتەدە كەدەي ارابتار رامازان, ياعني ورازا ايى تۇسكەندە تاڭ ازانىمەن توپ-توبىمەن باقۋات كىسىلەردىڭ ۇيلەرىنە بارىپ: «تۇرىڭدار. ۇلى ايدىڭ سارەسى ىشەتىن تاعى ءبىر تاڭى اتتى. ءبارىڭ دە قاتاردان قالماي, اللانىڭ شاپاعاتىنا بولەنىڭدەر» دەگەن پيعىلداعى سوزدەرگە ساياتىن شۋماقتارى, باسقا ەشقانداي انگە ۇقسامايتىن ماقامى بار اۋەن-جىردى جىرلايتىن بولعان. بۇل اندەرى ءۇشىن بايلار ولارعا تيىسىنشە سىي-سياپات كورسەتكەن. وسى اۋەندى ولار «ءجا-ءا, رامازان» دەپ اتاعان. سول «ءجا-ءا, رامازان» (جارامازان) ەشبىر دىندىك پارىز-سۇننەتتەردىڭ قاتارىنا جاتقىزىلماسا دا, يسلاممەن ەرىپ, قازاق دالاسىنا كەلگەن. ءبىر عاجابى, يسلام ورتا ازيا مەن ءبىزدىڭ دالاعا قاراي قانات جايعاندا ونىمەن بىرگە كەلگەن جارامازان ايتۋ سالتىن تۇرىك حالىقتارى ىشىندە تەك قازاقتار عانا قاتاڭ ساقتاپ قالعان. ارابتار ونى تاڭ ازانىمەن ايتاتىن بولسا, قازاقتار كەش تۇسە شىرقايتىن بولعان. بىراق قايىر سۇراۋ تۇرىندە ەمەس. جارامازان ايتۋ ەجەلگى قازاقتاردىڭ اقىنجاندىلىق قاسيەتىنە ءدوپ كەلگەن» دەپ تۇسىندىرەدى. ال ءبىر سوزدىكتە «جاراپازان – (ار. يا رامادان (و, رامازان) يارمضان – رامازان ايىندا ەل ارالاپ, ءدىني ولەڭ ايتىپ ساداقا جيناۋ ءداستۇرى» دەپ بەرىلگەن (گ.مامىربەكوۆا. قازاق تىلىندەگى اراب, پارسى سوزدەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. – الماتى. 2017. – 658 ب.).
بىزدىڭشە, ارابتىڭ «ءجا», ياعني «كەلدى» ءسوزىن كۇتىپ وتىرماي-اق, ولەڭشى قازاق ءوزى-اق «ءجا, رامازان» دەپ «جاراپازانداتسا» كەرەك. سەبەبى سونشاما كوپ ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اراب حالقىندا جانە تۋىستاس تۇرىك مۇسىلمان جۇرتتارىنىڭ ەشبىرىندە ساقتالماۋى «جاراپازاننىڭ (جارامازان)» اۆتورى كوشپەلى قازاق جۇرتىنىڭ ءوزى عانا ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. رامازان مۇسىلمانداردا عانا ەمەس, ورازا ۇستاۋ يسلامياتتان بۇرىنعى ءدىني قاۋىمداردا بولعانى اقيقات. دەگەنمەن بىزگە رامازان ۇعىمى ارابتار ارقىلى جەتكەنى دە شىندىق. جالپاق الەمگە رامازاندى تاراتا بىلگەن ەل «جاراپازاننان» جارتى شۋماق قالدىرماي ۇمىتىپ قالۋى مۇمكىن بە؟ اي مەن كۇننىڭ امانىندا ارابتار جاراپازانىن ۇمىتىپ قالسا, سان عاسىر بويى تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن قازاقتىڭ مۇنى ۇمىتپاۋى قالاي؟ تىپتەن كەيىنگى كەڭەستىك رەجيمدە قانشاما قۇندىلىقتار جۇتىلىپ كەتسە دە, جاراپازاننىڭ الىگە دەيىن جادىمىزدان وشپەي كەلۋى ءسوزىمىزدى قۋاتتاي تۇسەدى. ءارىسىن ايتپاعاندا, مىڭجىلدىق اۋىزشا تارالعان ءدىني داستاندارىمىز بەن ءدىني ولەڭ-جىرلارىمىزدىڭ مۇحيت قازىنالارىنا قاراپ تۇرىپ-اق, حاقتىڭ ءدىنىن پوەزيا ارقىلى قازاقتاي كوكىرەگىنە سىڭىرگەن جۇرتتىڭ جوق ەكەنىنە تولىقتاي كوزىمىز جەتەدى. اللانىڭ ءدىنى اراب ەلىنەن تارالىپ, كوشپەلى تۇرىكتەر ارقىلى الەمگە جايىلعانى ۇلى شىندىق ەمەس پە؟ قۇداي اماناتتاعان ادامزاتتىق ميسسيانى ادام بالاسىنىڭ جۇرەگىنە ورنىقتىرۋدا كوشپەلى تۇرىكتىڭ, قازاقتىڭ ورنى بولەك. كىتابي دوگما مەن شالامولدالىق دۇمشەلىكتەن جىراقتاپ, قۇداي ءسوزىن ۇشقان قۇستىڭ, جۇگىرگەن اڭنىڭ, اققان سۋدىڭ, كوشكەن بۇلتتىڭ, تولدەگەن ءتورت تۇلىكتىڭ, ۇزاتىلعان قىزدىڭ, ىڭگالاعان ءسابيدىڭ تاعدىرى ارقىلى دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندە جىرلاپ, قۇداي ءوزى سۇيەتىندەي, عازيز ءدىننىڭ قاسيەتىن جويماعان دا قازاق ەدى عوي.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى, XX عاسىر باسىنا دەيىنگى باسىلىمداردا «جاراپازاننان» گورى «جارامازان» نۇسقاسى كوبىرەك كەزدەسەدى. قالامگەر مومبەك ابداكىمۇلى جوعارىدا اتالىپ وتكەن ماقالاسىندا «جارامازاندى» «جاراپازان» دەپ كەڭەس وكىمەتى وزگەرتىپ جىبەردى دەي كەلىپ: «ال «جاراپازان» دەگەن بۇرما اتاۋدى العاش رەت «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتىنىڭ 1928 جىلى شىققان 136-نومىرىنەن كەزدەستىردىم» دەپ جازادى. الايدا ءبىز بۇل جەردە سول جىلدارى ءتىپتى XVIII عاسىردان بەرى «جاراپازان» مەن «جارامازان» قاتار اتالىپ كەلگەنىن سەنىمدى تۇردە ايتامىز. بۇل – «پۇسىرمان», «مۇسىلمان» سوزدەرىنىڭ قاتار قولدانىلعانى سياقتى عانا دۇنيە.
«جارامازاننىڭ» «جاراپازان» نۇسقاسى 1928 جىلى ەمەس, 1926 جىلى جازىلعان ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىندا» كەزدەسەدى. ءبىر قىزىعى, احاڭ كىتابىندا «جاراپازان» دەپ بەرەدى دە, وعان كەلتىرىلگەن مىسال ولەڭدەردى «جارامازان» نۇسقاسىندا جازادى. وسى تۇرعىدان العاندا, احاڭ ەل ىشىنە «جارامازان» جانە «جاراپازان» دەپ ەكى ءتۇرلى ايتىلاتىنىن ەسكەرگەن. وسى دالەلدەر-اق «جارامازاندى» «جاراپازانعا» اينالدىرىپ جىبەرگەن كەڭەس ساياساتى ەمەس, ءتىلىمىزدىڭ ءتول زاڭدىلىعى ەكەنىنە ودان ءارى كوزىمىزدى جەتكىزە تۇسەدى.
ءبىز بۇل ماقالامىزدا جاراپازاننىڭ ماڭىزى مەن ءمانى, مازمۇنى تۋرالى ەمەس, كەلۋ قاينارى مەن دىبىستالۋ تاريحىن ايتىپ ءوتۋدى كوزدەگەندىكتەن, ايتار ويدىڭ سىرگەسىن وسى ارادا جيناي تۇرامىز. جاراپازان – جات جۇرتتان كەلگەن جانر ەمەس, جۇرتىمىزدىڭ ءتول تۋما مۇراسى. احاڭنىڭ ۇلى ەڭبەگىندە ارنايى تاقىرىپ ەتىپ كورسەتۋى دە وسىنى مەڭزەسە كەرەك. ونداعى كىسىلىك پەن قۇدايشىلىق, يمانجۇزدىلىك پەن سىيلاسىمدىلىقتى اشىپ كورسەتۋ – ءوز الدىنا ءبىر سارا تاقىرىپ. تىپتەن ەل ىشىندەگى جاراپازان جىر ۇلگىلەرىن جيناپ, بىرەر كىتاپ شىعارۋعا دا بولادى. مۇحاممەد ۇمبەتى ايتقان جاراپازان!..
ادىلەت احمەتۇلى
