جارناما جايلى تالاي رەت ايتىلىپ, جازىلىپ تا كەلەدى. بىراق, ءالى «تارتىپكە كەلدىك, قازاقشامىز ويداعىداي» دەپ ايتا الماسىمىز انىق. باس قالانىڭ كەلبەتىنە سىرتقى جارنامالاردىڭ قوسار ۇلەسى زور.
قازىر اياقتى اتتاپ باسساڭ, قاتە ماتىننەن كوز سۇرىنەتىن جاعدايعا جەتتىك. الىسقا بارماي-اق, قالانىڭ باستى ورتالىق كوشەلەرىنە بارساق, سونداعى ساۋدا ورتالىقتارى مەن دۇكەندەردە جارنامالىق ولقىلىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى گرامماتيكالىق قاتەلىكتەردەن تۇراتىنى بەلگىلى. كەرەك دەسەڭىز, ءوزىمىز كۇندەلىكتى ءمىنىپ جۇرگەن قوعامدىق كولىكتەن دە كەتكەن قاتەلەردى بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن, اۆتوبۋستارعا جازىلعان «اپاتتىق شىعۋ» دەگەن ءسوزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ كەيدە ءتىپتى قازاق تىلىندەگى اۋدارماعا قاراپ ءسوز ماعىناسىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن. مىسالى, كوپشىلىگىمىز بارىپ جۇرگەن «مەلومان» كىتاپ دۇكەنىنەن دە وسىنداي ارىپتىك قاتەلەر كەزدەسەدى. دۇنيە ءجۇزى تاريحىنىڭ كىتاپتارى قويىلعان سورەنىڭ ماڭدايشاسىندا «دۇنيە ءجۇزۋ تاريحى» دەپ جازىلىپ قويعان بۇل كىتاپ دۇكەنى قىزمەتكەرلەرىنە ەسكەرتۋ جاسالعانىمەن, ەش وزگەرىس بايقالمايدى. «Beeline» بايلانىس جەلىسىنىڭ جارناماسىندا «مودەم» سوزىنە كوپتىك جالعاۋ دۇرىس جالعانباي, «دەر» كوپتىك جالعاۋىنىڭ ورنىنا «لەر» دەگەن جالعاۋ جالعانعان.
قابانباي باتىر كوشەسىندە ورنالاسقان «زابەري مەنيا» (قازاقشا ءمانى: مەنى وزىڭمەن الا كەت) تۇنگى كلۋبىنىڭ دا اتاۋى قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى. كلۋبتىڭ اتاۋىنا ءمان بەرمەي مە, جوق الدە بىلسە دە ادەيى بارا ما, كىم ءبىلسىن, تەپسە تەمىر ۇزەتىن قازاقتىڭ مىقتى جىگىتتەرى مەن «قىرىق ۇيدەن تىيىم سالىنعان» قاراكوز قىزداردىڭ كوبى سول جەردە ءجۇر.
جارناماداعى ورفوگرافيالىق قاتەلىك ءۇشىن جارناما يەسىنە 10 اەك-تەن 50 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالىنۋى كەرەك. ءبىر ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ قازىرگى تاڭدا 3 450 تەڭگە ەكەنىن ەسكەرسەك, مەملەكەتتىك تىلدە قاتەلىكتەر جىبەرەتىن جارناما يەلەرىنە بۇل جازا – تىم جەڭىل جازا. ويتكەنى جارناما بەرۋشىگە ەڭ كوپ 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇل سالىندى دەگەننىڭ وزىندە ايىپپۇل كولەمى 172500 تەڭگەنى قۇرايدى
استانا قالالىق تiلدەردi دامىتۋ باسقارماسىنىڭ تاپسىرىسىمەن قالا كوشەلەرىنە ورنالاستىرىلعان جارنامالارعا اپتا سايىن مونيتورينگ جاسالىپ, قاتەسى بارلارى سۋرەتكە ءتۇسىرىلىپ وتىرادى. ول سۋرەتتەر قاتەسى كورسەتىلىپ, ءوز كەزەگىندە تۇزەتۋ تۋرالى ەسكەرتۋ حاتپەن ءتيىستى ورىندارعا جولدانادى. الايدا جارناما ماتىنىندەگى قاتەنى رەتتەيتىن زاڭدىق نورما بولماعاندىقتان, قاتە ماتىنمەن ءىلۋلى تۇرعان جارنامانى ەشبىر مەكەمە الىپ تاستاي المايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل جونىندەگى زاڭىنىڭ 21-بابىنا سايكەس, «مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ماڭدايشالارى مەملەكەتتىك تىلدە, قاجەت بولعان كەزدە ورىس تىلىندە جانە (نەمەسە) باسقا تىلدەردە دە ورنالاستىرىلادى. حابارلاندىرۋلار, جارناما, پرەيسكۋرانتتار, باعا كورسەتكiشتەرi, اس مازىرلەرى, نۇسقاعىشتار جانە باسقا دا كورنەكi اقپارات مەملەكەتتىك تىلدە, قاجەت بولعان كەزدە ورىس تىلىندە جانە (نەمەسە) باسقا تiلدەردە دە ورنالاستىرىلادى» دەگەن تالاپ بار. بىراق ول كەيدە ساقتالماي جاتادى.
جارناماداعى ورفوگرافيالىق قاتەلىك ءۇشىن جارناما يەسىنە 10 اەك-تەن 50 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالىنۋى كەرەك. ءبىر ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ قازىرگى تاڭدا 3 450 تەڭگە ەكەنىن ەسكەرسەك, مەملەكەتتىك تىلدە قاتەلىكتەر جىبەرەتىن جارناما يەلەرىنە بۇل جازا – تىم جەڭىل جازا. ويتكەنى جارناما بەرۋشىگە ەڭ كوپ 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇل سالىندى دەگەننىڭ وزىندە ايىپپۇل كولەمى 172500 تەڭگەنى قۇرايدى. ال قازاق ءتىلىن قورلاعاندار ءۇشىن بۇل بولماشى اقشا ەمەس پە؟! سونىمەن قاتار, قالاداعى كەيبىر نىساندار ماڭدايشالارىن مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلىندە راسىمدەگەنىمەن, كورنەكى اقپاراتتاردى تەك ورىس تىلىندە بەزەندىرەدى. «ءتىل تۋرالى» زاڭدى بۇزعان تۇلعالارعا, ەڭ الدىمەن, ەسكەرتۋ جاسالادى. ولار 10 كۇننىڭ ىشىندە قاتەنى تۇزەتۋى قاجەت. «جارناما تۋرالى» زاڭعا سايكەس, ورەسكەل قاتەلەرi ءۇشiن ازىن-اۋلاق ايىپپۇل تولەۋ كاسiپكەرلەر مەن اگەنتتiكتەر ءۇشiن شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەيتiنi انىق. ال مەملەكەتتiك تiلگە دەپ بولiنەتiن قىرۋار قاراجاتتى كiمنiڭ قايدا, قانداي ولقىلىقتى تۇزەتۋگە جۇمساپ جاتقاندىعى بەلگiسiز…
ارينە, باس قالا كوشەلەرىندەگى جارناما تاقتالارى مەن ماڭدايشالارداعى قاتەلەردى كورگەندە, «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايىن باقىلاپ وتىرعان ورىن جوق پا؟ ءتىل باسقارماسى قايدا قاراپ وتىر؟» دەگەن سۇراق تۋاتىنى انىق. الايدا ءبىزدىڭ بيلىك سول تىلگە قاتىستى ماسەلەلەردى قاداعالايتىن مەكەمەنىڭ اياعىنا دا زاڭمەن تۇساۋ سالىپ قويعان. دالىرەك ايتساق, مەملەكەت 2018 جىلى كاسىپكەرلەرگە قاراتىلعان تىلگە قاتىستى باقىلاۋ فۋنكتسياسىن الىپ تاستاعان. وعان «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر پالاتاسى مەن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى تىكەلەي ۇيىتقى بولعان.
– «سىرتقى جارناما تىلدىك نورمالارعا سايكەس بولۋى كەرەك, ايتپەگەندە ايىپپۇل سالىنادى نەمەسە ەسكەرتۋ بەرىلەدى» دەپ ءبىزدىڭ قاتىستى زاڭدارىمىزدىڭ بىرنەشە تارماعىندا جازىلعان. ەندەشە ايىپپۇل قالاي سالىنادى؟ ايىپپۇل سالۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر جاۋاپتى مەكەمە بولۋى كەرەك. ول تالاپتاردى زاڭمەن ساقتالۋىن باقىلاۋى كەرەك. ال ايىپپۇل سالۋ ءۇشىن زاڭمەن بەكىتىلگەن ۇلگىسى, ياعني حاتتاما ۇلگىسى بولۋى كەرەك قوي, ول جوق, كەرەك دەسەڭىز, تەكسەرۋ پاراعى دا جوق. وسىنداي جاعدايدا كاسىپكەرگە بارىپ قالاي قىزمەت ىستەيسىڭ؟! بەلگىلى ءبىر ساۋدا ورنىندا ءتىل جونىندە ەكى ۇلت ازاماتىنىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك تۋعاندا بارىپ, تاراپتاردى تاتۋلاستىرىپ قايتىپ ەدىك, پروكۋراتۋرا مەكەمەسى بىزگە «كاسىپكەرلەردىڭ ەسىگىنەن اتتاپ باساتىن قۇقىعىڭ جوق» دەپ ەسكەرتۋ جاسادى. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن دا جۇرگىزە المايمىز, كاسىپكەرلەرگە جاقىنداپ كەتسەك, پروكۋراتۋرادان ەسكەرتۋ الامىز. ءتىپتى سول ءۇشىن تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋىمىز مۇمكىن» دەيدى استانا قالاسى اكىمدىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى ساكەن ەسىركەپ.
قىسقاسى, قالا كوشەلەرىندەگى جارنامالار مەن ماڭدايشالارداعى جازىلعان قاتەلەردى تۇزەتىپ, ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن سول ماسەلەلەردى قاتاڭ باقىلاپ وتىراتىن مەكەمە جانە قاتال زاڭ كەرەك. وسى تۇرعىدان العاندا, تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ اياعىن موراتوريمەن ماتاپ, تۇسىنىكسىز سەبەپتەرمەن تۇساپ قويۋ دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىز. ويتكەنى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ, مەرەيىن اسىرامىز دەسەك, سول تالاپتاردى ساقتاۋعا جاۋاپتى مەكەمەنىڭ بەت-بەدەلىن دە جوعارىلاتۋ كەرەك.
جانسايا ابيربەكوۆا,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
2-كۋرس ستۋدەنتى
