ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بيىلعى جولداۋىندا «جاستاردىڭ بارلىق ساناتىن قولداۋعا ارنالعان شارالاردى تولىق قامتيتىن الەۋمەتتىك ساتىنىڭ اۋقىمدى پلاتفورماسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك» دەدى. كەلەسى جىلدى «جاستار جىلى» دەپ جاريالاۋدى ۇسىندى. «جاستار جىلى» نەسىمەن ەرەكشەلەنۋى مۇمكىن؟ بۇل جىل قازاق قوعامىنا قانداي يگىلىك اكەلىپ, نەندەي تۇيتكىلدەر شەشىمىن تابۋى ءتيىس؟ جاستاردى قولداۋعا, جاستارعا جاعداي جاساۋعا قۇلىقتى بولساق, قانداي ماسەلەلەرگە ءمان بەرىلۋى كەرەك؟ ءبىزدى وسىنداي سۇراقتار قىزىقتىراتىنى راس.
بۇل ساناتتا كىمدەر بار؟
«مەملەكەتتiك جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭدا «جاستار – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ون ءتورت جاستان جيىرما توعىز جاسقا دەيiنگi ازاماتتارى» دەپ كورسەتىلگەن. بۇدان, ارينە, «جاستار جىلى» وسى ارالىقتاعى ازاماتتاردىڭ ماسەلەسىن عانا قامتي ما؟» دەگەن سۇراق تۋادى. بۇل, بىزدىڭشە, پىكىرتالاس تۋعىزۋى مۇمكىن. جاستىق دەگەن كەمەلدىككە دەيىنگى كەزەڭ دەپ الساق, بويىندا جالىنى تاسىپ تۇرعان, ءالى بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ, ەنەرگيا مەن قابىلەت-قارىمنىڭ قاينار كوزى, تەپسە تەمىر ۇزەتىن شاماداعى ازاماتتاردىڭ ءبارىن دە جاستىق شاقتاعى ادامدارعا جاتقىزۋعا بولادى. ال الدىڭعى بۋىن اعا-اپالارىمىزدىڭ كوزقاراسىنا سۇيەنسەك, جاستىق جيىرما بەس جاسپەن عانا شەكتەلۋى كەرەك سياقتى (جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ اعامىزدىڭ ءبىر سۇحباتتا: «وتىزدا ەدىم. بىردە قارىنداسىمدى ەرتىپ كەلە جاتىپ اياعىم ءسۇرىنىپ قۇلاي جازدادىم. سوندا قارىنداسىمنىڭ «اعا, وتىزدا بولا تۇرا سۇرىنگەنىڭىز قالاي؟» دەگەنى بار. وتىزداعىلاردى قازىرگىلەر جاس دەيدى, ال ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ول ازاماتتىڭ قالىپتاسقان, ابدەن ەسەيگەن شاعى سانالاتىن» دەگەنى ويعا ورالادى).
قالاي دەسەك تە, بويىندا كۇش-قۋاتى تاسىعان, الدىنا قويعان ارمان-ماقساتى اسقاق, بەينەلەپ ايتساق, جىگەرىن جانىساڭ «تاۋ قوپارۋعا» دايىن, ەڭبەككە, ىزدەنىپ, دامۋعا قابىلەتتى ازاماتتار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حالىقتىڭ شامامەن 40 پايىزىن قۇرايدى.
جاستار نەگە تانىس ىزدەيدى؟
ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, جىل سايىن 120 مىڭنان استام بالا مەكتەپ ءبىتىرىپ شىعادى ەكەن. ولاردىڭ 18 پايىزى كوللەدجگە, 60 پايىزى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەدى, 4 پايىزى شەتەلگە كەتەدى, ال قالعان 19 پايىزى ماماندىق الا الماي قالادى.
مەكتەپتى 11-سىنىپقا دەيىن وقىپ, ونى اياقتاعان سوڭ جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ – ازىرگە قازاق قوعامىندا بۇلتارۋعا بولمايتىن جول, قاتىپ قالعان قاعيدا. ويتكەنى وقۋعا تۇسپەۋ, يا كوللەدج سەكىلدى ورتا بىلىممەن شەكتەلۋ كوپتىڭ كوزىمەن قاراعاندا ۇيات دەپ سانايتىن ستەرەوتيپ بار.
الايدا جوعارى وقۋدى اياقتاپ, ديپلوم العاننان كەيىن ءوزى وقىعان ماماندىق بويىنشا جۇمىس تاۋىپ, كۇن كورىپ كەتە الاتىنىنا جاستار ءجۇز پايىز سەنىمدى ەمەس. وعان كەي ماماندىقتاردىڭ سۇرانىستان قالىپ بارا جاتقانى, جاستاردىڭ ءوزى تەرەڭ بىلىمگە قۇلشىنباي, وقۋ ءبىتىردى دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز الۋدى عانا ماقسات ەتەتىنى, وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگى, تاعى باسقا جاعدايلار سەبەپ بولىپ وتىر.
بۇدان بولەك, جۇمىس ورىندارىنىڭ ءبارى دەرلىك قىزمەتكەردى قابىلدايتىن كەزدە ودان تاجىريبە تالاپ ەتەتىنى بار. ال قولىنا جاڭا عانا ديپلومىن العان جاستا ەڭبەك ءوتىلى قايدان بولسىن؟ قىزمەت ىستەپ ءىس جۇزىندە ءوز ماماندىعىنا توسەلۋىنە, ءوزىن-ءوزى كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىلمەسە, جاستار قالاي تاجىريبە جينايدى؟ مۇنىڭ سوڭى, البەتتە, جاستاردى جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن تامىر-تانىس ىزدەۋگە نەمەسە پارا بەرۋگە, ياعني پاراقورلىققا يتەرمەلەيدى.
كۇنەلتۋ مەن ءومىر ءسۇرۋ ايىرماشىلىعى
سوڭعى كورسەتكىشتەر جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق 3,8 پايىز نەمەسە 82 مىڭ ادامدى قۇرايدى دەيدى. رەسپۋبليكا بويىنشا ورتاشا جالاقى مولشەرى قازىر – 162751 تەڭگە. بۇل – قارجى جانە ساقتاندىرۋ قىزمەتىندەگىلەر الاتىن ورتا ەسەپپەن 335,3 مىڭ تەڭگە مەن ەڭ تومەنگى جالاقى – 28284 تەڭگە ارالىعىنداعى بارلىق كورسەتكىشتەردى قوسىپ ەسەپتەگەندە شىققان سان.
28 مىڭعا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر بار ما دەپ تاڭعالار ەدىك, بىلمەسەك. بىراق بار ەكەن. مۇنداي ايلىققا, ارينە, تاجىريبەسى جوق, از اقشانىڭ ءوزىن قاناعات قىلاتىن جاستار بارادى. ال كوممۋنالدىق-تۇرعىن ءۇي شىعىنىنا ەسەپتەلگەن تاريفتەر, نارىقتاعى باعا – بارىنە ورتاق. سەن از جالاقى الاسىڭ با, كوپ تاباسىڭ با – وعان قارامايدى.
«ادامنىڭ نەگىزگى مىندەتى – كۇنەلتۋ ەمەس, ءومىر ءسۇرۋ» دەپتى دجەك لوندون. جاستارعا از تابىسپەن كۇنەلتكەن جاراسا ما؟ ولار پاتەراقىسىن تولەپ, تاماعى مەن جول شىعىنىن وتەپ, ءبىر ايلىعىن ءبىر ايلىعىنا زورعا جەتكىزىپ كۇن كورسە, سپورتپەن اينالىسىپ, كۋرستارعا بارىپ وقىپ, وزىمەن جۇمىس ىستەپ, ءوز-ءوزىن جەتىلدىرىپ, دامىتا الا ما؟ اقىن يرانعايىپ ايتقانداي, «مەن ءومىردى ەمەس, ءومىر مەنى ءسۇردى» دەپ جانباعىس, كۇنكورىس اعىسىمەن كەتە بەرسە, جاستار بوجىراپ كەتپەي مە؟ جاستار جاقسى ءومىر ءسۇرىپ, ەركىن دامىپ, قىزىعا قىزمەت جاساپ, ءوز قابىلەت-قارىمىمەن ەلدىڭ وركەندەپ, گۇلدەنۋىنە ۇلەس قوسۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ولار نەنى ارماندايدى؟
سوڭعى كەزدە قازاقستان جاستارىنىڭ شامامەن 41 پايىزى ەلدەن ءبىرجولا كوشىپ كەتۋگە, شەتەلدە وقىپ, ءبىراز جىل تۇرىپ قايتۋعا قۇشتار ەكەنى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ساراپشىلار مۇنداي ءۇردىستىڭ پايدا بولۋىنا ەكونوميكالىق جاعداي اسەر ەتىپ وتىرعانىن جازىپتى. ال ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى جانىنداعى «جاستار» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى ازىرلەگەن «قازاقستان جاستارى-2017» بايانداماسىندا «قازاقستاندىق جاستاردىڭ 5,8 پايىزى تۋىستىق بايلانىستاردى پايدالانباي كارەرا جاساۋعا, ءادىل ورلەۋگە مۇمكىندىك جوق دەپ بىلەتىندىكتەن ەلدەن كەتۋگە بەيىل» دەپ كورسەتىلگەن.
جالىنداپ تۇرعان جاس شاعىندا قابىلەتىن دامىتىپ, ءوزىنىڭ, ودان قالسا ەلىنىڭ يگىلىگىنە ارناۋىنا جول اشىلماسا, تۇرمىس تارشىلىعىنان كوز اشپاسا, اينالاسىنان اسىرا سىلتەگەن جالعان كورسەتكىشتەر مەن شىنايى ءومىردىڭ ۇيلەسپەيتىنىن, ياعني كوزبوياۋشىلىق, ادىلەتسىزدىك, جەمقورلىق, پاراقورلىق, جالپى جۇيەسىزدىك كورە بەرسە, قوعامعا كوڭىلى تولماسا, ونى وزگەرتۋگە قاۋقارسىز بولسا, باسقاشا قالاي بولۋى مۇمكىن؟ كوبىنە اينالاسىنداعى كەلەڭسىزدىكتەردى كورىپ كوڭىلى قامىققان ادامنىڭ ءبىر كۇنى رۋحى شاعىلماي ما؟ ءۇمىتى ۇزىلمەي مە؟
ءوز باسىم جوعارى قىزمەت ۇسىنىلسا دا, باس تارتقان جاستاردى كوردىم. ولار قازىرگى جۇيەدە جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى. ويى, قابىلەتى, ءبىلىمى كوپتەن وزىپ, سونىڭ ءوزىن جاراتاتىن ورتا تاپپاي, «جالعىزسىراپ» جۇرگەن, اقىرىندا قاراپايىم جەكە كاسىپكە كوشكەن زامانداستار دا بار. ال مەملەكەت اقشاسىمەن «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا شەتەلدە وقىپ كەلىپ, سونشا شىعىن جاساعاندا اۋىلداعى ءبىر مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇرگەندەر شە؟ ءبىز جالپى «اقىلدى باستاردى» پايدالانا الىپ ءجۇرمىز بە؟
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, رەجيسسەر تالعات تەمەنوۆ ءبىر سۇحباتىندا شەتەلگە كەتكىسى كەلەتىن جاستار كوبەيگەنىنە الاڭدايتىنىن ايتا كەلە: «بيلىكتەگىلەر «شەتەلگە كەتەم» دەگەن ءار ازاماتتى شاقىرىپ الىپ «نەگە كەتەسىڭ؟ سەبەبى نە؟ نە ۇنامايدى؟» دەپ سۇراۋى كەرەك» دەپتى.
بىراق ايتارى بار جاستاردىڭ وي-پىكىرىنە, ارمان-تىلەگىنە, ۇسىنىس-تالابىنا بيلىكتىڭ قۇلاق اسۋى ءبىز ءۇشىن قازىر ارمان عانا. دەسەك تە, ەلباسى سوزىنەن سوڭ ەندى جاڭا بەتبۇرىستار بولاتىن شىعار, «جاستار جىلى» جاستاردى جارىلقايتىن شىعار دەگەن ءۇمىت بار.
