استانانىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «20 ناقتى باستاما» باعدارلاماسى قابىلدانىپ, قالانىڭ بارلىق قۇرىلىمدارى كوزدەلگەن مەجەگە جەتۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. وسى باستامانىڭ 8-قادامىندا قالا كەلبەتىن وزگەرتۋگە بايلانىستى «اشىق حالىقارالىق بايقاۋلار ۇيىمداستىرۋ, قالانى دامىتۋ جوبالارىن جاساۋ مەن ىسكە اسىرۋ ىسىنە الدىڭعى قاتارلى ساۋلەتشىلەردى تارتۋ ەسەبىنەن 50 قالالىق كەڭىستىكتى – كوشەلەردى, الاڭداردى, ساياباقتاردى قالا ءومىرىنىڭ جاڭا ورتالىقتارىنا اينالدىرۋ, جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە قولايلى جول قالاپ, ۆەلوسيپەد ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ» جوسپارلانعان.
بۇل رەتتە «استانا باس جوسپارى» عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالاۋ ينستيتۋتى ۇسىنىپ وتىرعان جوبانىڭ تارتىمدىلىعىن ايتا كەتۋ كەرەك. اتالمىش مەكەمە ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى باقتىباي تايتاليەۆتىڭ ايتۋىنشا, قالا كەلبەتىن وزگەرتۋدە الدىمەن دەمالىس ورىندارىن ءتيىمدى ورنالاستىرۋعا ءمان بەرىلەدى. وندا جاياۋ جۇرگىنشىلەر ءمۇددەلەرىن قامتي وتىرىپ كولىك ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋ, قوعامدىق كەڭىستىكتەردى كوركەيتۋ كوزدەلگەن. ءبىرىنشى كەزەكتە قالالىق كەڭىستىكتىڭ نەگىزگى نىساندارى سارىارقا داڭعىلى, بوگەنباي باتىر جانە رەسپۋبليكا داڭعىلدارىمەن شەكتەسىپ جاتقان ايماقتارى, ەسىل جاعالاۋى كوركەيتىلىپ, وسى ماڭداعى 250 گەكتار جەر ۇيلەسىمدى ورتالىققا اينالماق.
قوعامدىق كەڭىستىكتەردىڭ تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ كەشەندى جۇرگىزىلمەك. مۇنداي ورىنداردا بالالاردىڭ ويىن الاڭقايلارى مەن سپورت, مادەني-ويىن-ساۋىق شارالارىن وتكىزەتىن جەرلەرىن دە ەسكەرىپ, ساۋدا پاۆيلوندارى مەن تاماقتانۋ نىساندارىنىڭ ءتيىمدى ورنالاسۋىنا ءمان بەرىلگەن. بۇل كوشە مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ, قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنىڭ دەمالىسىن قولايلى ەتۋگە ىقپال ەتپەك. جوبالاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا, شەت ايماقسىز شاھار قاعيداسىمەن رەكرەاتسيالىق ايماقتارى بار گۇلباقتارىمەن جانە ءتيىستى ينفراقۇرىلىمى بار پوليتسەنتريستىك قالا جاساۋ كوزدەلۋدە.
كوكتالدىڭ كوركى كوز تارتادى
مامانداردىڭ ايتۋىنشا, جاقىن بولاشاقتا ەلوردامىز جاڭا سيپاتىمەن كورىكتەنىپ, قالا دامۋىنىڭ الەمدىك ستاندارتتارىنا ساي گۇلدەنۋىنە باسىمدىق بەرىلەتىن بولادى. قالانىڭ جاسىل قامالىن قالاۋ ارقىلى قورشاعان ورتانى جاقسارتۋ دا كوزدەلگەن.
«كرەاتيۆتى جوبالار» باعدارلاماسى اياسىندا ەلوردانىڭ ءار بولىكتەرىندە 17 ساياباقتار مەن گۇلباعى قالانىڭ كوركىنە شىراي قوساتىن بولادى. وسى كۇنگە دەيىن ەلوردامىزدا 9 ءىرى ساياباق, 90-عا تارتا جەلەك جايلار بار. ەندى بارشا استانالىقتار مەن قالا قوناقتارىنا جاقسى ءمالىم دوستىق كوشەسى بويىنداعى نۇرلى-سۋلى جەلەك جولىنا قوسا, ابىلاي حان داڭعىلىنىڭ ەكى قاناتى, مومىشۇلى كوشەسى بويىنان «ۆسترەچاعا» دەيىن جەتەتىن جاياۋ جۇرگىنشىلەر ءۇشىن جەلەك جولدارى اشىلماق.
ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىنداعى اراي ساياباعىنا قارسى ورنالاسقان جالايىري كوشەسىنىڭ بويىندا تاعى ءبىر اسەم باق بوي كوتەرىپ, جاسىل جەلەگى جايقالاتىن بولادى. ەسىلدىڭ قولتىعىندا وسى ءبىر ەكى باق تەك جاياۋ جۇرگىنشىلەر ەمەس, قورشاعان ورتانىڭ جاقسارۋىنا دا ىقپال ەتەتىن بولادى.
سۇرىلگەن ەسكى ۇيلەردىڭ ورنىنا جاسىل باق ورناتۋ قالا باسشىلىعىنىڭ ءتيىمدى قادامى ەكەنى راس. ولاي بولسا, اباي كوشەسى مەن سەمبينوۆ كوشەلەرىنىڭ اراسى, الماتى جانە سارىارقا اۋداندارىنداعى وسىنداي نىساندارعا جاسىل تال ەگىلىپ, گۇلمەن كوكتەلەتىن بولادى. جاياۋ ءجۇرىپ تە, ۆەلوسيپەد ءمىنىپ تە سەرۋەندەۋدى قاراستىرعان بۇل جوبالار جاقىن ارادا كورىكتى قالالىق كەڭىستىكتەردىڭ قاتارىن تولتىرماق. بۇل ايماقتاردا ۆەلوسيپەد جولدارى, جالعا بەرۋ بەكەتى, ۆەلوتۇراقتار سالۋ قاراستىرىلعان.
كوكتالدىڭ كوك ويماعىنا اينالعالى تۇرعان بۇل باقتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار. باقتىڭ ءبىر جەرىندە يت سەرۋەندەتۋگە ارنالعان الاڭقاي اشىلماق. جالپى قالا باقتارىندا يتتەردى سەرۋەندەتۋدىڭ ءتارتىبى بار. كوپتەگەن قوعامدىق ورىنداردا تۇمىلدىرىقسىز الىپ جۇرۋگە تىيىم سالىنعان. وسىنى ەسكەرە كەلە, قالا شەتىنەن جايلى جەر دايىنداپ, ادامداردىڭ ءتورت اياقتى دوستارىن ەركىن قىدىرتۋىنا مۇمكىندىك بەرىلەدى. قازىرگى تاڭدا قالامىزدا 14 مىڭنان استام يت تىركەلگەن. سوندىقتان دا, بۇل ماسەلە ەلوردا ءۇشىن ەرەكشە وقيعا بولماق.
نۇرالى ەلىتاەۆ, استانا قالاسى تابيعي رەسۋرستار مەن تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسىنىڭ باس مامانى: – 15 گەكتار جەردە ورنالاساتىن «كوكتال» تۇرعىن الابىندا جاڭا باق بوي كوتەرمەك. بۇرىندارى بۇل جەردە ورمان پيتومنيگى بولعان سەبەپتى, بۇگىندە ەرتەدە وتىرعىزىلعان اعاشتار داراق بولىپ ءوسىپ, ورمانعا اينالىپ تۇنىپ تۇر. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وسى اعاشتاردى ساقتاپ, ونىڭ جاڭا وسكىندەرمەن ۇيلەسىمىنە ءمان بەرۋ كەرەك.
بۇل قالانىڭ سىرتقى اۋماعىندا ورنالاسقان. مۇمكىن بۇل ساياباقتا دەمالاتىن تۇرعىندار سانى دا از شىعار؟ بىراق قالا كەڭەيىپ كەلەدى. قالا اكىمىنىڭ شەت ايماقسىز شاھار ورناتۋ قاعيداسىنا سايكەس, بۇل دەمالىس ورنى «كوكتالدىڭ» كوركىن كەلتىرەتىن ءارى اۋماقتىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتاتىن باستى نىسانداردىڭ ءبىرى دەپ جوبالاپ وتىرمىز.
«چەموداندا» وتەدى ءتۇرلى-ءتۇرلى شارالار
سارىارقا اۋدانىندا ەكى بىردەي وزگەشە كوركى مەن مازمۇنى بار گۇلباق اشىلماق. ونىڭ ءبىرى – تەمىر جول ۆوكزالىنىڭ اۋماعىندا, ەكىنشىسى رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن ى.ءدۇكەنۇلى كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسادى. بۇلار دا بۇرىنعى سۇرىلگەن ءۇيلەردىڭ ۇستىنەن تۇسپەك. رەكرەاتسيوندىق اۋماقتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى اتىنا ساي تارتىمدىلىعىمەن ءارى تاقىرىپتىق وزگەشەلىگىمەن دە ەرەكشەلەنبەك.
ەندى ەكى گۇلزار باقتىڭ سيپاتىنا توقتالايىق. «جولىڭ بولسىن, جولاۋشى!» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن ءمان بەرۋگە بولاتىن «چەمودان» گۇلباعى ءبىرجان سال كوشەسىندەگى №5 ءۇيدىڭ اۋماعىندا اشىلاتىن بولادى.
قول جۇگىن بىلدىرەتىن شاعىن ساۋلەتتىك پىشىندەر – وسى باقتىڭ باستى ەرەكشەلىگى. بارلىق «چەمودانداردا» ەلىمىزدىڭ باستى قالالارىنىڭ اتاۋى جازىلادى. رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن قوناقتار تۋعان قالالارىنىڭ تۇسىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ, استانادان ەستەلىككە الا كەتەدى. گۇلباق 0,22 گەكتارداي شاعىن اۋماققا ورنالاسادى. وندا سپورتتىق, ساۋدا جانە مادەني شارالارىن وتكىزۋگە قاراستىرىلعان ورىندار سالىنادى.
قيال-عاجايىپ ەرتەگىدەي ەكىنشى باقتىڭ تاقىرىپتىق اتاۋى بار. وندا دا بۇرىننان وسكەن اعاشتار جەتەرلىك. تەك ولاردى ءبىر پىشىنگە قاراي ۇيلەستىرىپ, ورالىقتىڭ نەگىزىن قالايدى. گۇلباق 0,27 گەكتار جەردە ورنالاسادى جانە سالاماتتى ءومىر سالتىنا دەن قويىلىپ, سپورت الاڭدارى كوپتەپ سالىنادى. وسىلايشا, تۇرعىنداردىڭ بەلسەندى دەمالىسىنا بارلىق جاعداي جاسالماق. جاسوسپىرىمدەردىڭ روليك پەن سكەيتبوردتا سىرعاناۋىنا قولايلى ءدوڭ جاسالىپ, قاۋىپسىز اۋماق جوبالانۋدا. بالدىرعاندار ءۇشىن 3D – سۋرەت سالاتىن ورىندار بولسا, ەرەسەكتەر جاسىل جەلەكتىڭ استىندا دەمالاتىن بولادى.
مىنە, قار ەرىپ, اعاشتار ءبۇر جاراتىن مەزگىل دە قىر استىندا. جاڭادان اشىلاتىن گۇلزار باقتار دا قالالىقتاردىڭ سۇيىكتى ورنىنا اينالاتىنى انىق.
ايگۇل ۋايسوۆا
