جات جەردەگى سوعىستىڭ جاڭعىرىعى

وسىدان تۋرا وتىز ءۇش جىل بۇرىن ون ءتورتىنشى اقپان كۇنى اۋعانستان اۋماعىن كەڭەس وداعىنىڭ سوڭعى سولداتى تاستاپ شىقتى. ون جىلعا سوزىلعان جات جەردەگى سوعىس اياقتالدى. وسى ۋاقىت ىشىندە كەڭەس اسكەرى 15 مىڭنان استام جاۋىنگەرىنەن ايىرىلدى, 53 مىڭنان استام ادام ءتۇرلى جاراقات الدى. ­قازاقستاننان 1979-1989 جىلدار ارالىعىندا اۋعانستانعا 21 مىڭنان استام ادام ينتەرناتسيوناليستىك بورىشىن وتەۋگە جىبەرىلدى. ونىڭ ىشىندە 947 بوزداق قازا تاپتى, 1770 ادام جاراقات الدى.

سول جيىرما ءبىر مىڭنىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز نۇرجان قارجاسوۆ. 1984 جىلى قاراعاندىدا ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن جەرىنەن اسكەرگە شاقىرىلادى. سوسىن اشحاباد قالاسىندا سەرجانتتار دايارلايتىن مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ كابۋلعا اتتانادى. ول اۋعانستانداعى كەڭەس اسكەرلەرى قۇرامىندا 108-ديۆيزيا 181-پولك 3-تاۋلى اتقىشتار باتالونى ساپىندا 1986 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن, تابانى كۇرەكتەي ەكى جىلدان استام ۋاقىت اسكەري بورىشىن اتقارىپتى.

نۇرجان – ارتىق-اۋىس سوزگە جوق, قاراپايىم قازاق ازاماتى. ونى اڭگىمەگە تارتۋ دا وڭاي بولعان جوق. ءبىر-ەكى كەزدەسۋدەن كەيىن عانا شەشىلە باستادى. وندا دا اڭگىمەنى اسىرەلەۋ, بولعان وقيعانىڭ بوياۋىن قالىڭداتۋ وعان جات. وسىندايدا ەسكە جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ەكى اۋىز ولەڭى تۇسەدى: «ەرلىك كەرەك دەيسىڭ عوي, ەرلىك دەگەن داستارحاننىڭ باسىندا جاسالمايدى».

«سالانگ اسۋىندا كەسكىلەسكەن ۇرىس ءجيى بولىپ تۇراتىن. ويتكەنى بۇل جول كەڭەس وداعى مەن كابۋلدى جالعاستىرىپ تۇرعان كۇرە تامىر سياقتى ەدى. ديۆيزيا باگرامدا, پولك كابۋلدا تۇردى. ءبىزدىڭ مىندەت جول بويىن جانە ەلدى مەكەندەردى قارۋلى قارسىلاستاردان تازارتۋ بولاتىن. 1985 جىلدىڭ 5 ساۋىرىندە سالانگتاعى شايقاستاردىڭ بىرىندە گراناتومەتتىڭ جارىقشاعى ءتيىپ, كونتۋزيا الدىم. بىراق جاستىق قوي, ءوز روتامنان قالعىم كەلمەدى. موينىم مەن يىعىمداعى قاندى توقتاتقان سوڭ, جارىقشاقتاردى دا العىزباي, گوسپيتالعا جاتۋدان باس تارتىپ, ودان ءارى ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىسىپ كەتە باردىم. گراناتومەتتىڭ جارىقشاقتارى وسى كۇنگە دەيىن وزىممەن بىرگە» دەپ ەسكە الادى نۇرجان.

كەيىن ەلگە ورالعان سوڭ, مارقۇم اناسى شاي ۇستىندە سول كۇنى «ساعان نە بولدى, بالام؟» دەپ سۇراپتى. انا جۇرەگى سەزىمتال عوي, تۋرا سول كۇنى ۇلىن تۇسىندە كورگەن ەكەن…

سول 1985 جىلدىڭ جازىندا پاندجشەر شاتقالى ءۇشىن ۇرىس باستالىپ, ەكى كۇنگە سوزىلعان قارۋلى قاقتىعىس­تا بۇلاردىڭ باتالونى 22 ادامدى جوعالتادى. بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان قيان-كەسكى شايقاستىڭ ارقاسىندا كەڭەس اسكەرلەرى اقىرى شاتقالعا يەلىك ەتىپ, ونى ءوز باقىلاۋىنا الادى.

«قارسى شەپتە رەلسكە ورناتىلعان شەتەلدەن شىققان زەنيتتىك قوندىر­عىلار, وق-ءدارى مەن قارۋ-جاراقتىڭ مول قورى بولدى. سونداي-اق شەتەلدىك جالدامالى جاۋىنگەرلەردىڭ ءولى دەنەلەرىن كوردىك. جوعارى جاقتان كەرى قايتۋ تۋرالى بۇيرىق جەتكەندە, ءبىزدىڭ 181-پولكتىڭ 3-باتالونىنىڭ 8-روتاسى قورعانىستا قالدى. ال روتا كەرى شەگىنگەندە, دۇشپاندارعا توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن روتا كومانديرى ارامىزدان جەتەكشى ەتىپ احاميت بولەنديندى تاعايىنداپ, بولات ەركەبۇلانوۆ, قايرات جەڭسىكباەۆ جانە مەنى قالدىردى. تورتەۋىمىزدىڭ ارامىز شامامەن 50 مەتردەي. احاميت ەگەر وق تيسە دە ءبىر-بىرىڭە كومەككە بارماڭدار, ايتپەسە بارلىعىمىز بىردەي وپات بولامىز دەپ ەسكەرتتى. سوعىستىڭ زاڭى قاتال. ءبىر-ءبىرىمىزدى وسىلاي ساقتاۋ كەرەك بولدى. ءتۇنى بويى روتانىڭ شەگىنۋىن قامتاماسىز ەتكەن سوڭ, تاڭەرتەڭگى وندار شاماسىندا ءبىز ءوز بولىمشەمىزگە قايتا قوسىلدىق» دەيدى نۇرجان ەلەۋسىز عانا, قاۋىپتى جاۋىنگەرلىك تاپسىرمادان ەمەس, كەزەكتى ءىسساپاردان ورالعانداي.

ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ەكى جىل ىشىندە بارلىعى ءىرىلى-ۇساقتى ەلۋدەن استام ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىسقان ەكەن. بايقاۋىمشا, نۇرەكەڭنىڭ اۋزىنان مەن دەگەن ءسوز شىقپايدى, ۇنەمى ءبىز دەيدى. وسىندايدا باۋىرجان باتىردىڭ ءسوزى جادىڭدا جاڭعىرادى: «مەن ىستەدىم دەگەنشە, مىڭ ىستەدى دەسەيشى…».

اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ اۋىز­بىرشىلىگى دە مىقتى. قايبىر جىلى قارۋلاس جىگىتتەر جينالىپ بارىپ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قازىعۇرت اۋدانى تۇربات اۋىلىنىڭ تۋماسى, جات جەردە قازا تاپقان دوستارى ابىلقاسىم مۇراتوۆ اتىنداعى كوشەنى جاڭارتىپ, ءمارماردان مەموريالدىق تاقتا ورناتىپ قايتتى.

جات جەردەگى سوعىستىڭ جاڭعىرىعى ساناسىندا, ال جارىقشاعى دەنەسىندە قالدى. جالپى مايداندا بولعان ادامنىڭ بەيبىت ومىرگە بەيىمدەلۋى دە وڭايعا سوقپايدى. «اۋعان ­سيندرومى» نۇرەكەڭدى دە اينالىپ وتپەپتى. تۇندە شوشىپ ويانۋ, كورىنگەن ادامدى دۇشپان كورۋ جانە تاعىسىن تاعىلار, تالاي نارسەنى باستان كەشىرگەن ەكەن. تەك تۋعان-تۋىستىڭ, زايىبىنىڭ جانە ەڭ باستىسى ءوزىنىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا بارلىق قيىندىقتى جەڭىپ شىعىپتى.

نۇرجان قارجاسوۆ قايدا جۇرسە دە ەلگە سىيلى بولىپ, ابىرويلى قىزمەت اتقاردى. جەزقازعان وڭىرىندە ۇزاق جىل كەدەن سالاسىندا اق ادال ەڭبەك ەتتى. ەندى قازىر ەلورداعا قونىس اۋدارىپ, بالا-شاعاسىن ءوسىرىپ, جاڭا ءومىردى باستاپ جاتىر ەكەن. ەندەشە كوش كولىكتى بولسىن دەيمىز ارداگەر ازاماتقا.

 ابۋباكىر سمايىلوۆ