قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جۇرگىزگەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەرىنىڭ ىشىندە 1986 جىلعى جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ارينە, كوتەرىلىستىڭ شىعۋ سەبەپتەرى, سيپاتى, كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ, ونى باسقا كوتەرىلىستەرمەن سالىستىرۋ تۋرالى وتاندىق عالىمدار كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازدى. ولاردىڭ بارلىعى جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ەستەلىكتەرى, تەرگەۋ ماتەريالدارى جانە مۇراعات دەرەكتەرى نەگىزىندە جازىلدى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى ماتەريالداردى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ تىڭداۋلارىنا دايىنداعان ساياساتكەر سابىر قاسىموۆ اعامىزدىڭ مىنا پىكىرى ەرەكشە قۇندى. ول كىسى: «جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەڭەس ءجۇيەسى جاعدايىندا العاش رەت قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە دەگەن حالىقتىڭ قالاۋىن بىلدىرگەن بولاتىن. جەلتوقساندىقتار ۋاقىت سىنىنا ابىرويمەن قارسى تۇرا ءبىلدى. جەلتوقسان قاھارماندارى جاپپاي ۇرىپ-سوعۋ, قاقاعان ايازدا مۇزداي سۋ شاشۋ, يتتەرگە تالاتۋ, ولارعا قارسى اسكەري تەحنيكا, ساپەر كۇرەكتەرمەن, سويىلدارمەن قارۋلانعان ميليتسيا, كۋرسانتتار جانە ارنايى اسكەر سولداتتارىنىڭ ەرەكشە وتريادىن قولدانعانىنا, جاساقشىلاردىڭ تەمىر شىبىقپەن ۇرىپ-سوققانىنا, جاپپاي تۇرمەگە قاماعانىنا جانە ت. ب. قاراماستان بىرنەشە كۇن بويى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءبىر جەردە اشىق بولسا, ءبىر جەردە جاسىرىن تۇردە حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرى مەن تالاپ-تىلەگىن ءبىلدىرىپ, رەسپۋبليكانىڭ دەربەستىگى, ەركىندىگى جانە ەگەمەندىگى يدەيالارى جولىنداعى جويقىن كۇرەستى جالعاستىردى. ولار وزدەرىنىڭ دەنساۋلىعىن, بەرەكەسىن, تاعدىرىن, ءتىپتى ءومىرىن قۇربان ەتتى!» دەيدى. سابىر قاسىموۆ: «جەلتوقسان كوتەرىلىسى ازاتتىقتى اڭساعان حالىقتىڭ ۇمتىلىسىنا باستاۋ بولىپ, جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنا, سوتسياليستىك لاگەردىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلدى. بۇل وزگەرىستەر ناتيجەسىندە الەمدەگى كۇشتەر بالانسى دەموكراتيا پايداسىنا قاراي وزگەردى» دەپ جازدى.
ەلدىڭ ەركىندىگىن, الاشتىڭ ازاتتىعىن تۋ ەتكەن جەلتوقساننان ءبىز الاتىن تاعىلىم كوپ. مەنىڭ ويىمشا, جەلتوقسان كوتەرىلىسى كسرو دەگەن الىپ يمپەريانى تىتىركەنتتى. بۇل – بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ءارى قۇبىلىس, ءارى ۇلكەن تاريحي وقيعا. قازىرگى كەزدە ايتىلىپ جۇرگەنىندەي, ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بۇرىنعى وداق كولەمىندەگى ەلدەرگە ازاتتىق الۋعا جول اشىپ بەرگەنى راس. سونىمەن قاتار, جەلتوقسان جاڭعىرىعى كۇللى الەمدى شارپىدى. سونىڭ ءبىر دالەلى, «ۆارشاۆا شارتىنا» قاتىسۋشى مەملەكەتتەر شىنايى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالار جاساۋعا كىرىستى. تۇپتەپ كەلگەندە, قازاق جەرىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس الەمدىك سوتسياليستىك فورماتسيانىڭ كۇيرەۋىنە ىقپال ەتتى. مەنىڭشە, الداعى ۋاقىتتا كوتەرىلىستىڭ وسىنداي تاريحي ماڭىزىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. وسى تاقىرىپقا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە تولىق نەگىز بار.
جەلتوقساننىڭ جاڭعىرىعى ەۋروپا ەلدەرىنە دە كەڭىنەن تاراعان. مىسالى, 1986-1987 جىلدارى پولشانىڭ, ۆەنگريانىڭ, بولگاريانىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارى الماتىداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۋرالى اقپاراتتار تاراتىپتى. بۇل تۋرالى 2016 جىلى ەلوردادا وتكەن «قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى»
اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا كەلگەن پولياك عالىمى, ازيانى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديسلاۆ سوكولوۆسكي حابارلادى. ەلورداداعى باسقوسۋدا 1987 جىلى شىلدە ايىندا پولشاداعى «ىنتىماقتاستىق» اتتى جاسىرىن ۇيىم حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ قۇرمەتىنە پوشتا ماركاسىن شىعارعانىن حابارلادى. ماركاداعى سۋرەتتە شالقاسىنان ءتۇسىپ قۇلاپ جاتقان ەر ادامنىڭ بەينەسىنىڭ ۇستىنە: «قايرات رىسقۇلبەكوۆكە راقىمشىلىق جاسالسىن. الماتى. 18.06.1987 ج.» دەپ جازىلعان. ونىڭ جانىنداعى م.گورباچەۆتىڭ سۋرەتىنىڭ استىندا: «اشىقتىق قايدا؟» دەگەن سۇراۋلى سويلەم جازىلعان. مىنە, جەلتوقساننىڭ جاڭعىرىعى ەۋروپا ەلدەرىنە دە جەتكەنىنە بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟
وتانعا, ەلگە, جەرگە دەگەن اسقان سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن ءبىز, بۇگىنگى جاستار, كەشەگى جەلتوقسانشىلاردان ۇلگى ەتەمىز. جەلتوقسان – بۇل ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ, بوستاندىق پەن تۇتاستىقتىڭ سيمۆولى. وسىنى ءاردايىم جادىمىزدا ۇستايىق. ال قازاق ەلىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن جەلتوقسان قاھارماندارىن ءوز دارەجەسىندە ۇلىقتايمىز دەسەك, قۇربان بولعان قاھارمانداردى جالپى ۇلت, مەملەكەت بولىپ قۇرمەتتەۋگە ءتيىسپىز. بالكىم, بىزگە دە شەتەلدەردەگىدەي جالپىۇلتتىق قۇرمەتتەۋ كۇنىن بەلگىلەۋ كەرەك شىعار. جاس ۇرپاققا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدە ولاردىڭ ەرلىگى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرەيىك. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنا, ورتا ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىنا جەكە تاراۋ بولىپ ەنگىزىلمەگەنى وكىنىشتى. الداعى ۋاقىتتا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا ءتيىسپىز. جەلتوقسان قاھارماندارىنا كوشەلەردىڭ اتتارىن بەرىپ, ەسكەرتكىشتەر ورناتىپ, عىلىمي ەڭبەكتەر شىعارىپ, كوپتەپ ءتۇرلى كينوفيلمدەر تۇسىرەتىن بولساق, ول دا باتىر ۇل-قىزدارىمىزدى ۇلىقتاۋعا جاتادى. ماڭگىلىك ەلىمىز – كەڭ-بايتاق قازاقستاننىڭ باسقا ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ وركەنيەتتى مەملەكەتكە اينالۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى ارقايسىمىز ناعىز پاتريوت بولۋعا ۇمتىلايىق! ال وتانعا دەگەن شىنايى ءپاتريوتيزمدى جەلتوقسانشىلاردىڭ وشپەس ەرلىگىنەن ۇلگى ەتە الامىز.
بەكتورە مانسۇروۆ,
جاس عالىمدار قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى
