ەل تاريحىنداعى قاستەرلى دە ۇلى تاۋەلسىزدىككە جول اشقان, بيىل 35 جىل تولىپ وتىرعان ايگىلى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى كوپ ىزدەنىپ, بىرنەشە دەرەكتى-پۋبليتسيستيكالىق كىتاپتار جازعان بەلگىلى جۋرناليست-جازۋشى قايىم-مۇنار تابەەۆ وسى ءبىر سىندارلى كەزەڭنىڭ ءالى دە تولىقتاي اشىلماعان اقيقاتىن زەرتتەۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. كەزىندە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆ پەن باسقا دا جالىندى جاستار جايىندا جاريالانعان ونىڭ تولىمدى دۇنيەلەرى وقىرماندار تاراپىنان لايىقتى باعاسىن العان بولاتىن. ءبىز بۇگىن ەسىمى ءبىرشاما بەلگىلى بولعانىمەن, كوپشىلىككە ءومىر جولدارى اسا تانىس ەمەس جەلتوقساندىق ورەن ەربول سىپاتاەۆتىڭ كومەسكى تاعدىرى تۋرالى دەرەكتەردىڭ قالاي ىزدەستىرىلگەنى تۋرالى اۆتوردىڭ ەستەلىگىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
جەلتوقسان ايى قالاي تۋادى, سولاي ءبىزدى قولپاشتاپ شاقىرۋشىلار كوبەيەدى. اكىمدىگى بار, قوعامدىق ۇيىمدارى بار, مەكتەپ, كوللەدج, ۋنيۆەرسيتەتتەن سوعىلعان قوڭىراۋلاردا تىنىم جوق. «جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى…» دەيدى باياعى. بۇرىن شاقىرعان جەرگە باردى-جوقتىمىزدى كيىپ, قالماي بارا بەرۋشى ەدىم. سوڭعى ءبىر-ەكى ەكى جىلدىڭ كولەمىندە تىزگىندى تارتىڭقىرادىم. سەبەبى سول بىركەلكى سۇرەڭسىز كەزدەسۋلەر (ساحناداعى جاتتاندى تاقپاقتار, قارابايىر كورىنىستەر, كوسىلىپ سويلەيتىن «باتىرلار») ابدەن جالىقتىردى. ارنايى شاقىرعان سوڭ, كەيدە سەن دە بارىپ قوسىلىپ, ءوزىڭ بىلەتىن جايتتار جونىندە سويلەيسىڭ. بار اقيقاتتى اشىق جەتكىزگىڭ كەلەدى. بىراق, وكىنىشتىسى, جان-جۇرەگىڭمەن ايتقان تەبىرەنىستى لەبىزىڭ مەن ۇسىنىس-پىكىرلەرىڭ سول جەردە قالادى…
جەلتوقسان – ايدىڭ ارعى بەتىندەگى قۇپيالار سەكىلدى, ءالى كۇنگە دەيىن اشىلماعان جۇمباق تاقىرىپ. سوندىقتان, الگى جيىن وتكىزۋشىلەر وتىز نەشە جىل بويى قويىلىپ كەلە جاتقان قارابايىر «ستسەناريدەن» اۋىتقىماۋعا تىرىسادى. ساحنادا «ءار ۇلتقا ءوز كوسەمى» دەگەن سياقتى پلاكات ۇستاپ, ۇرانداتقان وقۋشىلار, جاستار جۇرەدى. ونىڭ ار جاعىندا ساپەر كۇرەگى مەن دويىر شوقپارىن كوتەرىپ, جالاڭداعان «اسكەرلەر» تۇرادى. يۋ-قيۋ ايقاي. جۇگىرىس. سوڭىندا «اتاڭا نالەت, گورباچەۆ! تارت قولىڭدى, ماسكەۋ!» دەگەن سياقتى جالپىلاما ايىپتاۋمەن قويىلىم بىتەدى. بۇگىندە سول ورەسكەلدىك بالاباقشاعا دا جەتىپتى. «دولوي, كولبين!» دەپ, ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جۇرگەن سابيلەردىڭ قىلىعىنا نە كۇلەرىڭدى, نە جىلارىڭدى بىلمەيسىڭ.
مۇنىڭ ەكىنشى قىرى تاعى بار – اۋماقتارداعى ىشكى ساياسات, ءبىلىم, جاستار باسقارمالارى «پاتريوتتىق تاربيەگە» بولىنگەن قارجىنى يگەرۋ كەرەك بولعان سوڭ, ودان «قورەكتەنەتىن» قوعامدىق بىرلەستىكتەر جوسپارداعى دۇنيەنى قالايدا وتكىزۋگە مۇددەلى. ولار مۇنىڭ ەڭ وڭاي جولىن تاۋىپ العان – كوللەدج, مەكتەپ, كىتاپحانالارمەن كەلىسىپ, القا-قوتان كوپشىلىكتى جيناپ, بەينەكامەراعا, سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, جوعارى جاققا ەسەپ بەرسە بولدى. ونىڭ مازمۇنى ەشكىمدى قىزىقتىرعان ەمەس. سونىڭ سالدارىنان, پاتريوتتىق تاقىرىپتاعى بارلىق ءىس-شارالار سۇرەڭسىز ءبىر ىزبەن ءوتىپ جاتادى. «قاسقىر دا توق, قوي دا امان». ال كەشتىڭ نە تۋرالى وتكەنىن تۇيسىنبەگەن شاكىرتتەر الگى كورگەندەرىن شىعا بەرە ۇمىتادى.
وسىنداي بەلگىلى سەبەپپەن, مۇنداي كەزدەسۋلەرگە بارۋدان سانالى تۇردە باس تارتقانبىز. بىراق, مىنا ءبىر شاقىرۋدان قالىس قالۋعا ءداتىم بارمادى. كەزىندە جەلتوقساننىڭ قۇربانى بولعان ەربول سىپاتاەۆ وقىعان ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنىڭ (بۇگىندە الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتى) ۇستازدارى حابارلاسقاندا, ۇسىنىستى بىردەن قابىل الدىم. سەبەبى 1986 جىلعى جەلتوقسان اقيقاتى تۋرالى جازىلعان «جەلتوقسان جاڭعىرىقتارى», «جاپپاي جازالاۋ. سوت» اتتى ماقالالارىمدا اتى اتالعان, سول ءۇشىن ءوزىم اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن كەيىپكەرىمنىڭ ءبىرى – ەربول سىپاتاەۆتى ەسكە الماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
كەزدەسۋدى التى مىڭعا جۋىق ستۋدەنتى بار ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ الەۋمەتتىك پاندەر كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت بولات قابدوشەۆ, وسى كافەدرانىڭ پروفەسسورى, تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى, «پاراسات» زياتكەرلىك كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى باقداۋلەت بەرلىباەۆ ەكەۋى اشىپ, ءسوز سويلەدى. باقداۋلەت اعامىز كەزىندە قازپي-دە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە, ستۋدەنتتەرى الاڭعا شىعىپ كەتىپ, ءبىراز ۋاقىت كگب-نىڭ قۇرىعىنا ىلىككەنىن ەسكە الىپ ءوتتى.
– ال, قاقا, كەزەك وزىڭىزدە. 90 مينۋتتىق اكادەميالىق ساعاتقا ارنالعان دارىستىك, تانىمدىق لەكتسيا دەسەڭىز دە بولادى. اسىقپاي سويلەۋگە مۇمكىندىگىڭىز بار, – دەدى سوسىن ماعان قاراپ.
شوشىپ كەتتىم. كوزدەرى جاۋدىرەپ وتىرعان مىنا ءبىرىنشى كۋرستىڭ سارىاۋىز بالاپاندارىنا ءبىرجارىم ساعات بويى نە ايتۋعا بولادى؟
بىرىنشىدەن, بۇل وتە اۋىر تاقىرىپ, ءالى كۇنگە دەيىن تاريحشىلاردىڭ ءتىسى باتپاعان, عىلىمي جاعىنان تولىق زەرتتەلمەگەن. ەكىنشىدەن, مىنا وتىرعان كوگەنكوزدەر جارىق دۇنيەگە كەلمەگەن كەزدە بولىپ وتكەن جەلتوقسان تۋرالى بۇلار تۇيسىنە قويار ما ەكەن؟ زەر سالىپ قاراسام, كەيبىرى سوتكاسىن شۇقىلاپ, كۇلىسىپ, ەندى بىرەۋلەرى ويسىز كۇيدە تەرەزگە تەلمىرىپ وتىر. جوعاردا ايتىپ وتكەنىمدەي, «كۇلتوبەدە» كۇندە وتەتىن جيىنداردان جالىققانى سەزىلەدى.
– ال, جاس دوستار! – دەدىم سوسىن اڭگىمەنىڭ باسىن اشىپ الايىن دەگەن ويمەن. – وزدەرىڭ وقىپ-ءبىلىم الىپ جۇرگەن وسى ءبىلىم شاڭىراعىنا ەكىنشى رەت كەلىپ وتىرمىن. العاش رەت 1994 جىلى ەربول سىپاتاەۆ اتىنداعى وقۋ زالى اشىلعاندا باس سۇعىپ ەدىم. ونىڭ كىم ەكەنىن وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. ەندى, بۇگىن مىنە, ەربول مەن ونىڭ جەلتوقساندىق زامانداستارى تۋرالى وزدەرىڭمەن اڭگىمە وربىتپەكپىن. بۇل اڭگىمەنى قىزىقسىز, قاجەتسىز دەپ ساناعاندارىڭ قازىر شىعىپ كەتۋلەرىڭە بولادى. ال, قانە, كىم باستايدى؟
ستۋدەنتتەر مۇندايدى كۇتپەسە كەرەك, سوتكالارىن كىلت تاستاپ, باستارىن كوتەرىسىپ, اڭتارىلىپ قالدى. «شىن ايتىپ تۇرسىز با؟» دەگەندەي, ابدىراي قاراعان ءۇش-ءتورت ءجاسوسپىرىم اپىل-عۇپىل جينالىپ, شىعىپ كەتتى. قالعان قىز-جىگىتتەر كەزدەسۋدىڭ سوڭىنا دەيىن تاپجىلماي وتىردى. ۇلى تاۋەلسىزدىكتى جاقىنداتقان ىزعارلى 86-نىڭ قايسار جاستارى تۋرالى, ەربول جايىندا ايتىلعان شەجىرەنى قىزىعا تىڭدادى.
ءيا, 22 جاسىندا جەلتوقسان قىرعىنىندا قىرشىن كەتكەن ەربول سىپاتاەۆتىڭ تاعدىرى وتە كۇردەلى ەدى. 1964 جىلى 10 ناۋرىزدا بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى (بۇگىنگى كوكتال) اۋىلىندا قاراپايىم جۇمىسشى بەيسەن الشىنبەكوۆتىڭ وتباسىندا تۋعان. الايدا بەسىكتەگى ءسابي شاعىنان ەرجەتكەنگە دەيىن اكەسىنىڭ اعاسى مۇقاجان سىپاتاەۆ پەن تۇرعان اپاسىنىڭ باۋىرىندا تاربيەلەنگەن. 1970 جىلى اتاسى, 1982 جىلى اپاسى قايتىس بولادى دا, ەربول ءوز ۇيىنە قايتىپ كەلەدى. بۇل كەزدە ينستيتۋتتان قۇلاپ, جاركەنت قالاسىنداعى دوسااف-تى ءبىتىرىپ, جۇرگىزۋشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزى ەكەن. سىنىپ جەتەكشىسى داۋلەتقازى راقىمعازىۇلىنىڭ ايتۋىنشا, ىنىلەرى ەرجان, تۇرسىن, تۇرىسكەلدى مەن قارىنداسى نازگۇلگە قارايلاسىپ, اسكەرگە كەتكەنشە اكە-شەشەسىنە قولعابىس جاسايدى.
– ەربولدىڭ قازاق اۋىلدارىنداعى ءوزى سياقتى كوپتەگەن قارادومالاقتاردان ەشقانداي ەرەكشەلىگى جوق. قاتارلاس قۇربىلارىمەن بىرگە مال باقتى, ءشوپ شاپتى, وتىن-سۋ تاسىدى. ايىرماشىلىعى – تاعدىرى عانا وزگەشەلەۋ بولىپ قالىپتاستى. جەلتوقساننىڭ ىزعارلى كۇندەرىندە ول ۇلت نامىسىن قورعاعان جاستاردىڭ الدىڭعى ساپىندا ءجۇردى, – دەيدى ۇستازى.
الماتى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنىڭ 2-ءشى كۋرس ستۋدەنتى ەربول سىپاتاەۆ الاڭعا دوستارىمەن بىرگە سانالى تۇردە بارعانى دالەلدەندى. «ەلىم, جەرىم, ءتىلىم» دەپ, ۇرانداعان جاستاردىڭ توتاليتارلىق رەجيمگە قارسى ءىس-قيمىلىن باسىپ-جانشۋ ءۇشىن الاڭعا 7618 سولدات, 15 بتر, 20 ورتسوندىرگىش ماشينا شىعارىلدى. استانا ىرگەسىندەگى 70-رازەزدە ارنايى تانك پولكى №1 اسكەري ازىرلىكتە تۇردى. قالىڭ اسكەرمەن بىرگە, كوشەگە 10 مىڭ جۇمىسشىدان تۇراتىن ارنايى جاساقتار جىبەرىلدى. جولىندا كەزدەسكەن قازاق اتاۋلىنى جايپاپ, جۋساتىپ وتىرعان بۇل ۇر دا-جىق جاساقشىلاردى ارماتۋرا كەسىندىسىمەن قاۋلاندىرىپ, اۆتوبۋستارمەن الىپ ءجۇردى. وعان الماتى ەلەكتر تەحنيكاسى زاۋىتىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ەركiن قادىرجانوۆتىڭ مىنا ءبىر ءسوزى كۋا: «17 جەلتوقساندا مەن زاۋىتتان جاساقشىلار جيناپ, ولاردى الاڭعا اپارۋ تۋرالى وكتيابر اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى مەششەرياكوۆتان شۇعىل بۇيرىق الدىم. الاڭداعى قارسىلىقتى باسۋ ءۇشiن ولارعا ارماتۋرادان ارنايى تەمىر كەسىندىسىن قيىپ بەرۋ ەسكەرتiلدi».
قازاق سسر ىشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ انىقتاماسى بويىنشا, 18-25 جەلتوقساندا 8 مىڭداي ادام ۋاقىتشا قاماۋ يزولياتورىنا اكەلىنگەن. بۇل رەسمي تىركەلگەنى عانا. ال پارلامەنتتىك كوميسسيا جيناقتاعان دەرەكتەرگە جۇگىنسەك, سول ءۇش كۇندە 60 مىڭداي ادام الاڭعا شىعىپتى. ونىڭ 8000 ۋاقىتشا مەرزىمگە قاماۋعا الىندى, 99 جەلتوقساندىق قىلمىسكەر رەتىندە سوتتالدى, 200-دەي ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشى جاستار 1 ايعا دەيىن اباقتىعا جابىلدى, 1500 ادام الاڭدا جاي بولعانى ءۇشىن عانا اكىمشىلىك-تارتىپتىك جازاعا تارتىلدى. قايرات رىسقۇلبەكوۆ پەن مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ اتۋ جازاسىنا كەسىلدى, ەربول سىپاتاەۆ, ءلاززات اسانوۆا, ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا سىندى جاس وركەندەر شەيىت بولدى.
18 جەلتوقساننىڭ تۇنىندە باسىنان جاراقات الىپ, اۋرۋحاناعا تۇسكەن ەربول 23 جەلتوقساندا كوز جۇمادى. بۇل ارادا ەربولدىڭ جاساعان ەرلىگى ءوز زامانداسى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ازاماتتىق ءىس-ارەكەتىمەن وتە ۇقساس ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
«ءبىر جاس قازاق قىزىن شاشىنان ۇستاپ, تەپكىلەپ جاتقان ميليتسيا مايورىن كورىپ قالىپ, قارىنداسقا ارا ءتۇستىم. قۇتىرىنعان مايوردى ءبىر ۇرىپ قۇلاتىپ, قىزدى قۇتقارىپ قالدىم» دەيدى سوتتا سويلەگەن سوزىندە قايرات.
ەربول دا سولاي, سىرتقى كيىمدەرى دال-دۇلى شىعىپ جىرتىلعان, شاشتارى قوبىراپ, ەستەرى شىعا قورىققان قوس بويجەتكەندى ەكى قولتىعىنا الىپ, كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ قالقاسىنا قاراي جۇگىرەدى. «ەشتەڭەگە قايىرىلماڭدار, ۇلكەن كوشەگە شىعىپ كەتىڭدەر!» دەپ, قىزداردى قالىڭ اسكەردىڭ قورشاۋىنان شىعارىپ ۇلگەرەدى. سول ساتتە, ارت جاعىنان كەلىپ جەتكەن جەندەتتەر ساپەر كۇرەگىمەن ۇرىپ, جەرگە قۇلاتادى. ەتپەتىنەن تۇسكەن ەربول ەتقىزۋىمەن اتىپ تۇرىپ, ءبىر سولداتتىڭ قولىنداعى كۇرەكتى جۇلىپ الادى. ءوزى دە اسكەردە بولعان, سپورتپەن اينالىسقان ەپتى جىگىت قوي. بىراق, ەشكىمدى ۇرماي, تەك قورعانۋمەن عانا جۇرەدى. سول كەزدە شۇيدەسىنە تيگەن ەكىنشى اۋىر سوققىدان ەسىن جوعالتتى…
اۋرۋحاندا كگب تىڭشىلارى ءۇش كۇن بويى دارىگەرلەرمەن جاعالاسىپ, ەربولدان جاۋاپ الۋ ءۇشىن پالاتانىڭ ەسىگىن كۇزەتەدى. سوندا, ەمدەۋشى دارىگەرلەردىڭ قايران قالعانى – ەسىن ءبىر جيناعان ساتتە ەربول «قىزدار قۇتىلدى ما؟» دەپ سۇراپتى. ەڭ سوڭعى ءسوزى وسى بولىپتى…
ارينە, مۇنىڭ ءبارىن ءبىز كەيىن, تىم كەيىنىرەك, تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ەستىپ, بىلدىك. ال ول كەزدە, ەربول سىپاتاەۆ تۋرالى دەرەكتەر تىم تاپشى ەدى. رەسمي قۇجاتتاردا اكە-شەشەسى جوق جەتىم رەتىندە كورسەتىلدى. «قازاق كسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيدۋمىنىڭ الماتى جانە قازاقستاننىڭ وزگە وبلىستارىنداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارىنا ءتيىستى باعا بەرۋ جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ كورىتىندىسىندا» سولاي دەپ جازىلدى. نەگە؟
ەندى, سول تۋرالى قىسقاشا توقتالىپ وتەيىن. 1989 جىلى شىلدە ايىندا مەن وسى كوميسسيانىڭ ساراپشىلار توبىنا شاقىرىلدىم. جان-جاقتان جينالعان زاڭگەرلەر, عالىمدار, جۋرناليستەر, قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى جۇمىسقا قۇلشىنا كىرىسكەنىمىزبەن, ءىسىمىز ماڭدىمادى. جاپا شەككەندەردىڭ ەشقايسىسى كوميسسياعا سەنبەي مە, قورقا ما, ۇكىمەت ۇيىنە كەلمەيدى. قايتا, جازۋشىلار وداعى جانىنداعى تۇرسىن جۇرتباەۆ باسقاراتىن قوعامدىق كوميسسياعا كوپ باراتىنىن بايقادىم. (مەن سول پراۆولىق كوميسسيانىڭ دا جاۋاپتى حاتشىسى ەدىم). سوتتالعان جەلتوقساندىقتاردىڭ كوپشىلىگى ءالى دە اباقتىدا جاتقان كەز. الماتىدا جۇرگەندەردىڭ ەشقايسىسى اقتالماعان. سودان ساقتانا ما, ولار دا جولامايدى. ءبىر كۇنى دەپۋتاتتىق كوميسسيانىڭ قوسالقى توراعاسى قادىر مىرزاليەۆ «ايعاق كانە, كۋا كىم؟» دەگەن ماقالا جازىپ, «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جاريالاپ تا كوردى. جوق, بىرەن-ساران جاۋاپتى قىزمەتتەن قۋىلعان ادامدار بولماسا, تىكەلەي جەلتوقساندىقتاردان توبە كورسەتكەندەر از بولدى.
اقىرى بولماعان سوڭ, تامىز ايىنىڭ سوڭىندا مۇحتار شاحانوۆ «جالىن» جۋرنالىنا قاراستى ءوزىنىڭ قىزمەتتىك «ۆولگا» ماشيناسىن بەرىپ, «تالدىقورعان وبلىسىنا بارىڭدار, مىنە, كگب-داعى ءبىر تانىسىم بەرگەن مىنا ءتىزىم بويىنشا جەلتوقسان قۇرباندارىن انىقتاڭدار, ءتىرى كۋالاردى تاۋىپ كەلىڭدەر» دەپ, بىرنەشە جىگىتكە تاپسىرما بەردى. ءسويتىپ, قوعام بەلسەندىسى مۇراتقان تۇيەباەۆ, جۋرناليست ارميال تاسىمبەكوۆ, مەن جانە جۇرگىزۋشى سەرىك تورتەۋمىز جولعا شىقتىق.
كەش باتا جاركەنتتىڭ شەتىندەگى ءبىر اۋىلعا كەپ توقتادىق. مال قورالانىپ, سيىر ساۋىلىپ, ەل-جۇرت جايلانىپ, كەشكى استىڭ قامىنا كىرىسكەن ەلەڭ-الاڭ ءسات. تۇسكەن ءۇيىمىز ارميال تاسىمبەكوۆتىڭ نەمەرە اعاسىنىڭ شاڭىراعى ەكەن.
– قاقپانىڭ ەسىگىن دۇرىستاپ جاپ! – دەدى ءۇي يەسى ءبىز كىرگەن سوڭ, ءبىر بوزبالاعا نىعارلاي سويلەپ. ءسىرا, ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى, قانداي نۇسقاۋمەن جۇرگەنىمىزدى اعاسى بىلەتىن سياقتى. اكەسىنىڭ ايتقانىن تاپ-تۇيناقتاي ورىنداپ, ۇيگە قايتا كىرگەن بالاعا تاعى ءبىر تاپسىرما بەردى.
– تەرەزەنىڭ پەردەلەرىن ءتۇسىر. سوسىن ءوز بولمەڭە بارىپ, كىتابىڭدى وقى. كوشەگە شىقپا.
كۇنگە ابدەن توتىعىپ, ءجۇزى قايىڭنىڭ قابىعىنداي سەكپىلدەنىپ قالعان ءجاسوسپىرىم «نەگە؟» دەپ سۇراعان جوق. ۇلكەندەردىڭ نە ءۇشىن ۇرەيلەنىپ, نەگە ۇركىندى بولىپ جۇرگەنىن ءىشى سەزەتىن سياقتى. باسىن يزەدى دە, كەكىلىن ءبىر سيپاپ, شىعىپ كەتتى.
اۋىلعا ءتان بىركەلكى ستاندارتپەن سالىنعان ۇلكەن ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ قوناق زالىندا وتىرمىز. ءشاي ءىشىلدى, ەت جەلىندى. ءجون سۇراسقاننان باسقا, ارتىق-اۋىز اڭگىمە ايتىلعان جوق.
– سونىمەن ەرتەڭ ەڭبەكشىگە قايتا باراتىن بولدىق پا؟ – دەدىم مەن استان كەيىن ۇلكەنىمىز مۇراتقانعا قاراپ. ول «سويتەتىن شىعارمىز» دەگەندەي, شارشاڭقى ۇنمەن قىسقا قايىردى.
بۇگىنگى كۇنىمىز راسىندا دا, ادامدى شارشاتاتىنداي بوس سەندەلىسپەن ءوتتى دەسە بولادى. الماتىدان تاڭەرتەڭ شىققانىمىزبەن, جولدا ەسكى «ۆولگا» قايتا-قايتا بۇزىلىپ, بىرەسە سۋى قىزىپ, بىرەسە رەمەنى كەتىپ, يت اۋرەمىزدى شىعاردى. ەلدەن كومەك سۇرايىق دەسەك, كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اۋىل باسشىلارىنىڭ ءبىرىن دە كەزدەستىرە المادىق. عاجاپ, ءبىز كەلگەندە, كونتوردا كەكىلى سەكيگەن حاتشى قىزدار عانا وتىرادى. ءجىبى ءتۇزۋ ەشكىمدى كەزدەستىرە المايمىز. سويتسەك, مۇنىڭ سىرىن ءتۇس اۋا التىنەمەل اسۋىنان اسقاننان كەيىن, پانفيلوۆ اۋدانىنا قاراستى شوپشىلەر قوسىنىندا ءشاي ءىشىپ وتىرعاندا بىلدىك.
ورتا بويلىدان ءسال جوعارى, بۇيراباس, وتىزداردىڭ ىشىندەگى سىلىڭگىر جىگىت شوپشىلەردىڭ بريگاديرى ەكەن. اتى – جەڭىس. «تەمەكى شەكپەيسىز بە؟» دەدى, ءبىر قاعابەرىستە ماعان كوزىن قىسىپ. «شەگەيىك» دەدىم مەن, ونداي ادەتىم جوق بولسا دا, بىردەڭە ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىنىپ. قوستان ەدۋىر ۇزاپ شىقتىق. «سىزدەر تۋرالى ءبىز جاقسى بىلەمىز, اعا. سىزدەر شاحانوۆتىڭ كوميسسياسىنان كەلە جاتىرسىزدار عوي. «ولارمەن كەزدەسپەڭدەر, كەزدەسە قالسا, اڭگىمە ايتۋشى بولماڭدار» دەپ, بۇكىل اۋىلداردىڭ باسشىلارىنا ەسكەرتىلىپ قويىلعان. ماشينالارىڭىزدىڭ نومىرىنە دەيىن بەرىلگەن» دەپ, جەڭىس قاراپ تۇر. «بۇل كىم بولدى, سوندا؟ ءۇش ءارىپتىڭ ادامى ەمەس پە ەكەن؟» – دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنىمشە, ول ءسوزىن قايتا جالعاستىردى.
– قورىقپاڭىز, اعا. مەن تىڭشى ەمەسپىن, – دەدى كۇلىپ. – مەنىڭ اتى-ءجونىم – جەڭىس بەكەەۆ. قازاق اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ 1-ءشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە, وسى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ سالدارىنان وقۋدان شىعىپ قالعام.
– سولاي ما؟ – دەدىم مەن ءالى دە سەنىڭكىرەمەي.
– سەنبەي تۇرسىز, ءا! مەيلى, ءوز ەركىڭىز. مەن ءتىپتى, الاڭعا دا شىقپادىم عوي, قىلاۋداي كىنام جوق. ينستيتۋتتىڭ 6-شى جاتاقحاناسىندا تۇراتىنبىز. 18 جەلتوقسان كۇنى تۇسكى ساعات 12-لەردە جاتاقحانامىزدىڭ ءبىرىنشى قاباتى ۋ-شۋ بولىپ كەتتى. تومەنگە تۇسسەم, سولداتتاردان قاشقان ونشاقتى بوتەن قىز-جىگىت بىزگە باسىپ كىرىپتى. سىرتقى ەسىك كىلتتەۋلى بولاتىن. جانى قىسىلعاندا, سونى بۇزىپ كىرگەن عوي. ولاردىڭ سوڭدارىنان جەتكەن قۋعىنشى اسكەرلەر دە باسا-كوكتەپ, قۇتىرىپ ءجۇر. قولدارىندا – ساپەر كۇرەكتەرى. جولىندا كەزىككەن ۇل بالالاردى شەتىنەن سۇلاتىپ كەلەدى. ونداي سۇمدىقتى كورمەگەن مەن شوشىپ كەتىپ, جوعارى قاشتىم. قاسىما ءبىر سارى بالا ىلەستى. ونى تانىمايمىن. ەكەۋمىز جانۇشىرىپ ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. ەسىگىمە كەلىپ, بولمەمنىڭ كىلتى ءتۇسىپ قالعانىن ءبىر-اق ءبىلدىم. قايتادان ىزدەستىرۋگە ەندى كەش.
قايىم-مۇنار تابەەۆ,
جۋرناليست-جازۋشى, قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
