قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا اقىن جەڭىس قاشقىنوۆتىڭ تۋعانىنا 75 جىل تولۋىنا ارنالعان «ەرتتەپ ءمىندىم ولەڭنىڭ ءدۇلدۇل اتىن» اتتى ادەبي-سازدى ەسكە الۋ كەشى ءوتتى. كەش بارىسىندا اقىننىڭ «تاعزىم» جىر جيناعىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى.
اقسوراڭ مەن الاتاۋدى جالعاعان
قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىنىڭ اۋماعىندا اقسوراڭ اتالاتىن تاۋ بار. سارىارقانىڭ ەڭ الىپ تاۋلارىنىڭ قاتارىنا جاتاتىن ونىڭ بيىكتىگى – 1565 مەتر. سول ماڭايدا دۇنيەگە كەلگەن جەڭىس اقىن باستاۋىشتى اياقتاعاننان كەيىن الماتىعا بارىپ, نەمەرە اعاسى, بەلگىلى عالىم, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اسەت بولعانبايۇلىنىڭ ۇيىندە جاتىپ وقىدى. سونداعى س.م. كيروۆ اتىنداعى №12 قازاق ورتا مەكتەبىن ءبىتىردى. «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىندە, قازاق راديوسىندا, «مەكتەپ» باسپاسىندا قىزمەت ىستەدى. سوندىقتان جەرلەستەرى اراسىندا اقىن تۋرالى «اقسوراڭ مەن الاتاۋدى جالعاعان» دەگەن ءسوز ايتىلادى. وسىنىسىمەن ول سوڭىنان ىلەسىپ شىققان اقىندارعا ۇلكەن پوەزياعا جول سالىپ بەرگەندەي بولدى. ماسەلەن, اقىن, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى ابزال بوكەننىڭ جەڭىس اعاسىن مۇزجارعىش كەمەگە تەڭەگەنىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىگەن ەدىك.
ال جەڭىس قاشقىنوۆتىڭ اقىندىق جولعا تۇسۋىنە كىمدەردىڭ اسەرى ءتيدى؟ ول تۋرالى اقىننىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە جازىپ كەتكەن «سىرلارىم مەن جىرلارىم» ەستەلىگىندە ايتىلادى. سوندا: «الماتىداعى №12 مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە كىتاپ دۇكەنى جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ, گۇجىلدەپ ولەڭ وقىپ تۇرعان اقىننىڭ داۋىسىن ەستىپ قالدىم. ىشتە حالىق كوپ ەكەن. سىعىلىسىپ مەن دە كىردىم. ات جاقتى, قىر مۇرىندى, بيداي ءوڭدى اقىن قولىنا كىتابىن الىپ, ءوز ولەڭدەرىن وقىدى. جۇرتتىڭ ءبارى ەنتەلەي ءتۇسىپ, سول اقىننىڭ اۋزىنا قاراپ قالىپتى. كەيىن بارىپ ءبىلدىم, بۇل تارلان اقىن تايىر جاروكوۆ ەكەن. سول كىتاپ دۇكەنى ىشىندە العاش ءسابيت مۇقانوۆ, سىرباي ماۋلەنوۆ, عالي ورمانوۆ, قاليجان بەكحوجين, جۇبان مولداعاليەۆ, جۇماعالي سايىن, قاينەكەي جارماعانبەتوۆتەردى جۇزبە-ءجۇز كورىپ, ولەڭ وقىعاندارىن تۇڭعىش ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم.
سول كۇنى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ۇيىقتاي المادىم. الگى اقىندار بەينەسى كوز الدىمنان, ۇندەرى قۇلاعىمنان كەتپەي قويدى. وسىدان باستاپ «اقىن بولسام-اۋ» دەگەن وي مەنىڭ دە مازامدى الا بەردى. كەيىندەرى توركوز داپتەرگە شيمايلاپ ولەڭ جازعانداي بولدىم. ونىمدى ەشكىمگە كورسەتپەدىم. تەك 9-10-ىنشى كلاستاردا وقىپ جۇرگەندە «قازاقستان پيونەرى» (قازىرگى «ۇلان») گازەتى مەن «پيونەر (قازىرگى «اق جەلكەن») جۋرنالدارىندا ولەڭدەرىم جارىق كوردى» دەيدى اقىن.
كەيىننەن اقىن راديودا جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ, جوعارىدا اتى اتالعان بىرنەشە قالامگەردىڭ جانە ءابىلحان قاستەەۆ, ءالي ءجۇسىپوۆ, ساحي رومانوۆ سەكىلدى سۋرەتشىلەردىڭ; قاليبەك قۋانىشباەۆ, سەركە قوجامقۇلوۆ, ءسابيرا مايقانوۆا, كامال قارمىسوۆ, شولپان جانداربەكوۆا, ءسابيت ورازباەۆ سىندى ونەر ادامدارىنىڭ شىعارماشىلىق پورترەتىن جاساپ, داۋىستارىن راديونىڭ «التىن قورىنا» جازدىرىپ قالدىردى.
ەرمەكوۆتىڭ جيەنى, ۇلىلاردىڭ ءىزى ەدى
پايعامبار جاسىندا دۇنيەدەن وزىپ كەتكەن اقىندى كوزىمەن كورىپ, تىرشىلىگىندە ارالاسقان قالامگەرلەر قازىر ارامىزدا ءجۇر. ەسكە الۋ كەشىندە ولار ءسوز الىپ, ەستەلىكتەردى جاڭعىرتتى. بەلگىلى اقىن, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلى وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا «بالدىرعان» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىندە, جەڭىس قاشقىنوۆ جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى مۇزافار الىمباەۆقا ءجيى كەلەتىنىن, رەداكتسيانىڭ تاپسىرمالارىن ورىندايتىنىن ايتىپ ءوتتى.
«جەڭىس اعا – ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن كەرەمەت جىرلاعان اقىنداردىڭ ءبىرى. اقتوعاي – ءاليحان بوكەيحان, ءالىمحان ەرمەكوۆ, كۇلاش بايسەيىتوۆا, ماناربەك ەرجانوۆ, نارمانبەت ورمانبەتۇلى, ءارى بارساڭ قارامەندە بي شىققان جەر. تاقىر جەرگە ءشوپ شىقپايدى, جەڭىس قاشقىنوۆ سونداي قاسيەتتى توپىراقتا دۇنيەگە كەلدى» دەدى نەسىپبەك ايتۇلى.
ونىڭ ءسوزىن جالعاعان اقىن, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى سەرىك تۇرعىنبەكۇلى جەڭىس قاشقىنوۆ ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تۋعان جيەنى ەكەنىن, الاش ارىسىنىڭ بويىنداعى بيىك رۋح, ۇلتجاندىلىق, وتكىر ماسەلەلەردى باتىلدىقپەن كوتەرە ءبىلۋ قاسيەتتەرى اقىنعا ناعاشىسىنان جۇققانىن, ءوزى الدىنداعى اقىن اعاسىنان كوپ ۇلگى العانىن تەبىرەنە جەتكىزدى. ءوز ءسوزىن سەرىك اقىن:
جۇرگەن جوق ول جاق اشپاي,
قالعان دا جوق تالاسپاي.
جەڭىس, جەڭىس مەن ءۇشىن
جەمىسى كوپ اعاشتاي.
ارمان اققۋ جۇزەدى,
اقتوعايداي ءتۇز ەدى.
ەرمەكوۆتىڭ جيەنى,
ۇلىلاردىڭ ءىزى ەدى.
تۋعان كۇنى تويلاندى,
جارقىن ەدى جايدارلى.
اقىل-ويى جىر بولىپ,
اقتوعايعا اينالدى, – دەگەن ارناۋىمەن تۇيىندەدى.
جەڭىس قاشقىنوۆتى كوپشىلىك بالالار اقىنى رەتىندە تانيدى. قر مادەنيەت قايراتكەرى قايىربەك سادۋاقاسوۆ ونىڭ سىرىن اشا تۇسكەندەي بولدى. «جەڭىس قاشقىنوۆ تۋعان كىشكەنتاي عانا قۋانىش اۋىلىنىڭ قاسيەتى مىنادان بىلىنەدى: كەزىندە بۇل اۋىلعا ساپارلاپ بارعان الىپ عالىم گريگوري پوتانين قۋانىشتىڭ اقساقالدارىنان 27 ەرتەگى جازىپ العان. سول ەرتەگىلەردى ەستىپ وسكەن جەڭىس اعا قالاي عانا بالالار تاقىرىبىنا قالام تەربەمەيدى؟» دەدى ول.
جەڭىس قاشقىنوۆ سپورتپەن دە اينالىسىپ, ەركىن كۇرەستەن سپورت شەبەرى اتانعان. اقىنمەن ۋنيۆەرسيتەتتە قاتار وقىعان جازۋشى, دراماتۋرگ وتەن احمەت ەكەۋىنىڭ جاقىن ارالاسۋىنا سپورت دانەكەر بولعانىن جەتكىزدى. وسى ورايدا كەشتى جۇرگىزگەن اقىن رۋسلان نۇرباي جەڭىس قاشقىنوۆتىڭ 80 جىلدىعى كەلگەندە قالامگەرلەر اراسىندا بالۋاندار بەلدەسۋىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك ەكەن دەگەن جاقسى ۇسىنىس ايتتى.
جازۋشى, جۋرناليست, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جانات ەلشىبەك جەڭىس قاشقىنوۆپەن كۋرستاسى ءداۋىتالى ستامبەكوۆ ارقىلى تانىسقانىن ايتىپ, اقىننىڭ جارقىن بەينەسىن كوز الدىمىزعا كەلتىرگەندەي بولدى.
ۇلكەن ەكراننىڭ ارعى جاعىنان ولەڭ وقىعان اقىنمەن كوزايىم دا بولىپ قالدىق. جەڭىس قاشقىنوۆتىڭ قارىنداسى سارا, ۇلى ەرنات جينالعاندارعا جۇرەكجاردى ءسوزىن ايتتى. جەڭىس قاشقىنوۆتىڭ ولەڭدەرىنە تەمىرالى باقتىگەرەەۆ, ەسكەندىر حاسانعاليەۆ, تىلەۋعالي قىشقاشباەۆ سىندى كومپوزيتورلار ءان جازعان. كەش بارىسىندا اندەر اۋەلەپ, كۇي كۇمبىرلەدى.
«استانا جىرى» قالاي جازىلدى؟
رەسەيلىك «نا-نا» توبىنىڭ ورىنداۋىندا كوپشىلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتكەن «استانا جىرى» ءانىنىڭ ءماتىنى جەڭىس قاشقىنوۆتىڭ قالامىنان تۋعانىن بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس. «وسىدان جيىرما جىل بۇرىن استانانىڭ الاتاۋدان ارقا توسىنە اۋىسۋى مەنى شابىتتاندىردى. بۇل وقيعا تۋرالى ءان جازعان سوڭ ءسوزىن جازاتىن ادام ىزدەدىم. ءۇش-ءتورت اقىن ءماتىن ۇسىندى. سولاردىڭ ىشىندە جەڭىس قاشقىنوۆتىڭ ولەڭى وزىمە ۇنادى. وسىلايشا ەكەۋمىز شىعارماشىلىق وداق قۇردىق. استانانىڭ كوشىپ كەلگەن كۇنى – 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا بۇل ءاندى جاستار سارايىندا اقجول مەيىربەكوۆ پەن بايان ەسەنتاەۆا العاش رەت ورىندادى. كەيىننەن سول كەزدە ءبىلىم جانە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت دەپارتامەنتى ديرەكتورى بولعان دۇيسەن قاسەيىنوۆ ماعان تەلەفون شالدى. ول ۋاقىتتا مەن دە ەسىل جاعاسىنا جاڭادان وردا تىككەن ەلوردانىڭ مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى ەدىم. سول كىسى «نا-نا» توبى قازاقتىڭ ءبىر جاقسى ءانىن ىزدەپ جاتقانىن ايتىپ, سونداي ءاننىڭ قورجىنىمدا بار-جوعىن سۇرادى. رەسەيلىك توپقا «استانا جىرىن» جىبەردىم. ولار ءاندى ۇناتىپ, ماسكەۋدە وڭدەگەننەن كەيىن استاناعا الىپ كەلدى. استانانىڭ تۇساۋكەسەرى كۇنى – 1998 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا ەسىلدىڭ جاعاسىندا شىرقادى. سودان وسى انمەن جانە بەيبىت ورالۇلىنىڭ «بوز جورعاسىمەن» بۇكىل قازاقستاندى ارالاپ شىقتى. شەتەلدەردە دە قازاق اندەرىن ايتتى» دەيدى ەلوردا شەجىرەسىندە ەرەك ورىن الاتىن بۇل تۋىندىنىڭ جازىلۋ تاريحى جونىندە كومپوزيتور تىلەۋعالي قىشقاشباەۆ.
امانعالي قالجانوۆ, «استانا اقشامى»
