جەڭىس قاسىمبەك, استانا قالاسىنىڭ اكىمى: ۇزدىكسىز ءوسۋ ۇستىندە

ەلوردامىز استانا 25 جىلدىق تاريحىندا دامۋدىڭ بىرنەشە ساتىسىنان ءوتتى. بۇگىندە حالىقارالىق ارەنادا وزىندىك كەلبەتى بار, زاماناۋي دامۋ ۇردىسىنەن قالماي كەلە جاتقان جاس قالانىڭ دامۋ جولى حالىقتىڭ كوز الدىندا. مەملەكەتىمىزدىڭ ستراتەگيالىق دامۋىنىڭ ماڭىزدى بولىگى – ارقا تورىندە جاڭا استانا سالىپ قانا قويماي, ونى حالىقارالىق ءىرى بيزنەس جانە ىنتىماقتاستىق ورتالىعىنا اينالدىرۋ ەدى. بۇگىندە باس قالامىز – استانا ماڭىزدى ىسكەرلىك حابقا اينالدى.

استانانى اقمو­لاعا كوشىرۋ تۋ­رالى شەشىم قابىلدانعان ساتتە مۇندا نەبارى 290 مىڭ ادام بولعان. بۇگىندە قالا حالقىنىڭ سانى 4,5 ەسە ءوسىپ, 1 ملن 370 مىڭعا جەتتى, بۇل كورسەتكىش بۇرىن قابىلدانعان باس جوسپارداعى بولجامنان اسىپ كەتتى. قالادا حالىق سانىنىڭ قارقىندى وسىمىنە بايلانىستى ەلوردانى دامىتۋدا بىرقاتار جاڭا مىندەتتەر قويىلدى. بۇل مىندەتتەر  تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىمدى ساقتاۋ, تۇرعىنداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋ, ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جانە ەكولوگيالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ, ميگراتسيالىق اعىمدى باقىلاۋ بولىپ وتىر. ميگراتسيانىڭ جوعارى قارقىنى جاعدايىندا جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ جونىنەن ءتيىمدى شارالار كەشەنىن قابىلداۋ قاجەت. ءبىرىنشى كەزەكتە, جۇمىسى تۇراقسىز ادامداردى تىركەۋ جانە انىقتاۋ, جەكە اتاۋ­لى قولداۋ شارالارىن ۇسىنۋ, سۇرانىسقا يە ماماندىقتار بويىنشا قىسقا مەرزىمدى تەگىن كۋرستار ۇيىمداستىرۋ جانە ولاردى ءارى قاراي جۇمىسقا ورنالاستىرۋ كەرەك. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-­جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ءدال قازىرگى تاڭدا ەلوردادا تۇرعىن ءۇي الاپتارىن دامىتۋ, اپاتتى جاعدايداعى ەسكى تۇرعىن ۇيلەردى بۇزۋ, الەۋمەتتىك نىساندار سالۋ, قۇرىلىسى ۇزاققا سوزىلعان نىسانداردى اياقتاۋ, شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ, جۇمىس ورىندارىن اشۋ جانە قالانى اباتتاندىرۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. سول تاپسىرماعا وراي جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 60 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. نەگىزى جۇمىس ورىندارى شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسىندا قۇرىلادى. بۇل سالادا قازىردىڭ وزىندە ەلوردانىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندى تۇرعىندارىنىڭ 70%-ى جۇمىس ىستەيدى. بيىل قالادا جالپى ۇزىندىعى 54 شاقىرىمنان اساتىن 70-تەن استام كوشە جوندەلىپ, 165-تەن استام اۋلا مەن قوعامدىق كەڭىستىك اباتتاندىرىلادى. بۇگىندە اتالعان جۇمىستىڭ ءبىر بولىگى ورىندالدى.

قازىر العاشقى بولىگىن قوس­تىق, ول – 30 مىڭ تەكشە مەتر. تولىق ىسكە قوسىلعاندا 100 مىڭ بەرەدى كۇنىنە. استاناداعى اۋىز سۋ باعاسىنا كەلسەك, بۇگىندە قالادا ءبىر تەكشە مەتر سۋدىڭ قۇنى – 48 تەڭگە. الماتى, قاراعاندى جانە باسقا قالالاردا بۇل باعا 100, 120, 150 تەڭگە بولادى. دەمەك ەلوردادا باسقا وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا سۋ باعاسى ارزانداۋ. ەگەر قالانىڭ بۇگىنگىدەي ءوسۋ قارقىنىن ەسكەرە وتىرىپ, «استانا سۋ ارناسى» مەكەمەسىنىڭ سۋمەن قامتۋ جۇيەسىن ءتيىستى دەڭگەيدە كۇتىپ ۇستاۋىن, ساپالى قىزمەت ەتۋىن قالاساق, ءتاريفتى اتالعان ۆەدومستۆولار قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورتاشا قالالىق جالاقىسى دەڭگەيىنە كوتەرۋىمىز كەرەك. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە وسى ماسەلە شەشىلۋدە. ورتاشا ەسەپپەن سۋ ءتاريفى 15-20% كوتەرىلەدى.

25 جىل ىشىندە قالانىڭ نەگىزگى كاپيتالىنا سالىنعان ينۆەستيتسيالار كولەمى 13,7 ترلن تەڭگە بولدى. 2023 جىلدىڭ قاڭتار-مامىر ايلارىندا نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان ينۆەستيتسيالار كولەمى 427,6 ملرد تەڭگەنى قۇراپ, 20,9% ارتتى. ينۆەستيتسيالار كوبىنە جىلجىمايتىن مۇلىكپەن بايلانىستى وپەراتسيالار, ونەركاسىپ, كولىك جانە قويما ءىسى, دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە حالىققا الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جانە ت.ب. باعىتتارعا تارتىلدى. جۇمىس ىستەپ تۇرعان شاعىن جانە ورتا بيزنەس مولشەرى 25,2 وسكەنى بايقالدى. تاۋار اينالىمى 10,6%-كە ارتقان.

ەلوردادا مەديتسينالىق ۇيىمداردىڭ سانى 25 جىلدا 8,3 ەسە نەمەسە 38-دەن 314-كە دەيىن ءوستى. سونداي-اق وسى ارالىقتا تۋبەركۋلەزدەن بولاتىن ءولىم-ءجىتىم 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 13,1 ەسە, قاتەرلى ىسىكتەن بولاتىن ءولىم-ءجىتىم 3 ەسە ازايدى. ال 1000 تۇرعىنعا شاققانداعى جالپى ءولىم-ءجىتىم 2,5 ەسە تومەندەدى. بۇل دا اتالعان سالاداعى قىزمەت ساپاسىنىڭ جوعارىلاعانىن كورسەتەدى.  ماسەلەن, سوڭعى جىلدا ەمدەلگەن ناۋقاستاردىڭ سانى 136 مىڭنان, ال جۇرگىزىلگەن وپەراتسيالار سانى 60 مىڭنان اسادى. جەدەل مەديتسينالىق جاردەم قىزمەتكەرلەرى جۇرگىزەتىن تابىستى رەانيماتسيا كورسەتكىشى سوڭعى 2 جىلدا 55%-دان 75%-عا دەيىن ءوستى. مەديتسينالىق مەكەمەلەر 95% ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قۇرالدارمەن جابدىقتالدى.

جىل سايىن قالادا ىشكى كوشى-قون مەن بالا تۋ ەسەبىنەن حالىق سانى ارتىپ كەلەدى. قالا وسكەن سايىن ونىمەن بىرگە ەلوردانىڭ ءبىلىم بەرۋ ينفراقۇرىلىمى دا جەتىلىپ جاتىر. ماسەلەن, ەگەر مەكتەپتى ورتا ەسەپپەن 8-10 مىڭ تۇلەك بىتىرسە, جاڭا وقۋ جىلىندا 24-25 مىڭ بالا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايدى. وقۋشى ورىندارىمەن قامتۋ ءۇشىن مەكتەپتەر سالۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزەمىز. جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەرگە كەلسەك, الداعى 2 جىلدا 40 مەكتەپ سالۋ جوسپارلانىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا 14 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر, 11 مەكتەپ جاڭا وقۋ جىلى ىشىندە پايدالانۋعا بەرىلەدى. سونىمەن قاتار مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا «جايلى مەكتەپ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا تاعى 24 مەكتەپ سالىنادى. قازىر  67 730 بالانى قامتيتىن 507 مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىم جۇمىس ىستەيدى.

ەلوردانى گازداندىرۋ بويىنشا گاز تاراتۋ جەلىلەرىنىڭ قۇرىلىسى ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن. 2021 جىلى 1-كەزەكتىڭ, سونداي-اق ءىشىنارا گازداندىرۋدىڭ 2-كەزەگىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. جۇمىستىڭ 2,3-كەزەگىنىڭ قالعان بولىگى بويىنشا رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن 2022-2025 جىلدارعا جوسپارلانعان. قازىرگى تاڭدا گازعا 12 مىڭنان استام ابونەنت قوسىلعان. حالىق گازدى قينالماي قوسىپ الۋى ءۇشىن وعان قوسىلۋ قۇجاتتارىنىڭ ءتىزىمى قىسقارتىلدى. بۇل قوسىلعان ابونەنتتەر سانىن 3 مىڭنان 8 مىڭعا دەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. قۇنى 130 مىڭ تەڭگەدەن باستالاتىن گاز ەسەپتەۋ اسپاپتارى تەگىن بەرىلەدى. ال  حالىقتىڭ الەۋ­مەتتىك وسال توپتارى ءۇشىن 448,5 مىڭ تەڭگە مولشەرىندە اقشالاي وتەماقى تولەنەدى. ءۇيدى گازداندىرۋعا بانكتەر ارقىلى, ونىڭ ىشىندە Halyk Bank ارقىلى 1,5 جىلعا 750 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ءبولىپ تولەۋ جانە پايىزسىز نەسيەلەندىرۋ قاراستىرىلىپ وتىر.

ءار اپتانىڭ بەيسەنبى كۇنى اۋداندارعا بارىپ, تۇرعىن الاپتارداعى حالىقپەن كەزدەسەمىن. جۇما كۇنى تاڭەرتەڭ تۇسكە دەيىن ونلاين رەجيمدە تۇرعىندارمەن كەزدەسۋ وتكىزەمىن. سول كەزدە كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ 70-80 پايىزى – باسپانا ماسەلەسى. كوبى – كەزەكتە تۇراتىن ازاماتتار. بۇگىندە قالادا تۇرعىن ءۇي كەزەگىندە 50 مىڭنان استام وتباسى تۇر. ونىڭ ىشىندە كوپبالالى, مۇگەدەك بالا تاربيەلەپ وتىر­عان وتباسىلاردى قوسقاندا بارلىعى 12 ساناتقا جاتاتىن ازاماتتار بار. وسى ورايدا بيىل 6 مىڭعا جۋىق الەۋمەتتىك جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن پاتەر جانە 16 ۇلەسكەرلىك قۇرىلىس نىسانىن سالۋ جۇمىستارىن اياقتاۋ جوسپارلانىپ وتىر. التى مىڭ ءۇيدىڭ جارتىسى – وسى كەزەكتە تۇرعاندارعا, جارتىسى نەسيەگە يپوتەكاعا بەرىلەتىن ۇيلەر. قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ كولەمى 2,2%-كە ۇلعايعان. 1215 شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلىپ, بىلتىرعى جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىس­تىرعاندا 35,4%-عا كوبەيگەن.

قالادا قوعامدىق كولىكتەر ماسەلەسى, ونى سۋبسيديالاۋ دا وتە وزەكتى. بۇگىندە قالادا كۇن سايىن رەيسكە 907-950 اۆتوبۋس شىعادى. قالا حالقىنىڭ جىلىنا جىلدام ءوسىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك, ءدال قازىرگى تاڭدا تاۋلىگىنە شامامەن 1500 اۆتوبۋس شىعۋى كەرەك. سوندىقتان ءبىز بيىل قازاقستاندا وندىرىلەتىن اۆتوبۋستارعا ليزينگ الۋعا شەشىم قابىلدادىق. قوعامدىق كولىكتەر سانىن ۇلعايتۋ ءۇشىن وسى ايدا 30 جاڭا اۆتوبۋس الدىق, سونىڭ ىشىندە 20-سى –  ەلەكترواۆتوبۋستار. وعان دەيىن 50 اۆتوبۋس بولاتىن. جالپى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن №1 كوممۋنالدىق پارك ءۇشىن 300 اۆتوبۋس, 4 جەكەمەنشىك اۆتوپارك ءۇشىن 100 اۆتوبۋس الىنادى. بۇل جاڭا باعىتتاردى ىسكە قوسۋعا, كۇتۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋعا, ەسكى اۆتوبۋستاردى الماستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. استانادا اۆتوبۋستا ءجۇرۋ قۇنى 2012 جىلدان بەرى وزگەرمەدى. قوعامدىق كولىكتە ءجۇرۋ قۇنى باسقا وڭىرلەرمەن بىردەي, شامامەن 80-100 تەڭگەنىڭ كولەمىندە. ال سوڭعى 10 جىلدا جانارماي باعاسى ءوستى, كولىكتەردىڭ ءوزىن الۋ قىمباتتادى, سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى دا كوتەرىلدى, ال اۆتوبۋسقا ءمىنۋ قۇنى بۇرىنعىداي قالدىرىلدى. مەملەكەتتىك ورگاندار, سونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك بۇل سالانى سۋبسيديالاماسا, بيلەت باعاسى قازىرگى جانارماي باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىن ەسكەرگەندە 250-300 تەڭگەدەن اسىپ كەتەر ەدى. سوندىقتان مەملەكەت حالىقتىڭ قوعامدىق كولىكتە بارىنشا الەۋمەتتىك باعامەن قاتىناۋى ءۇشىن  سالاعا سۋبسيديا ءبولىپ وتىر.

تالدىكولدىڭ تاعدىرىنا كەلسەك, بۇل ماسەلە شەشىمىن تاپتى. ۇلكەن تالدىكولدىڭ سۋىن 5 ەسە ۇلعايتامىز, بۇعان 1,5-2 جىلداي ۋاقىت كەرەك, ال كىشى تالدىكول اينالاسىنا قۇرىلىس سالۋ توقتاتىلدى. 2015 جىلدان بەرى سۋ تازارتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى, قالانىڭ كارىز تازارتۋ جۇيەسىنەن تازارتىلعان كۇيدە ول ەسىلگە اعىزىلاتىن. قازىر تابيعي رەسۋرستار جانە ەكولوگيا مينيستر­لىگىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا بۇل سۋ ­ۇلكەن تالدىكولگە قۇيىلادى. بۇل جۇمىسقا كىرىسكەنىمىزگە ەكى اپتاداي بولدى.

ەلوردادا جاستار ساياساتىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. بۇگىندە قالادا 14-34 جاس ارالىعىنداعى 440 مىڭ جاس بار. ونىڭ ىشىندە 278 مىڭى – 14-28 جاس ارالىعىنداعىلار, 297,6 مىڭى – ەڭبەككە قابىلەتتى ازاماتتار. جاستاردى قولداۋ ماقساتىنا 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان «ەلوردا جاستارى» جاستاردى قولداۋ باعدارلاماسى بەكىتىلىپ, ىسكە اسىرىلۋدا. ول نەگىزگى 6 باعىتقا ءبولىنىپ, 33 كورسەتكىش جانە 60 ءىس-شارانى ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن. جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى –  4%. جۇمىسپەن قامتۋ شارالارى بويىنشا 5944 جاستى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بيىل 16,5 مىڭ جاس جۇمىسپەن قامتىلادى. وسى باعىتتا «جاسىل ەل» جوباسى ىسكە اسىرىلىپ, ونىڭ اياسىندا 3000 جاس ەڭبەك ەتىپ جاتىر. NEET ساناتىنداعى جاستارمەن دە جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. اتالعان ساناتتاعى جاستار ۇلەسى 6,2% نەمەسە 26 045 ادام بولدى. سونىمەن قاتار قازىرگى تاڭدا ەلوردادا «جۇمىس ىستەيتىن جاستار ءۇشىن ساتىپ الۋ قۇقىعىنسىز جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي» باعدارلاماسى جۇرگىزىلەدى. سونىڭ  شەڭبەرىندە جاستارعا تۇرعىن ءۇي جۇمىس ىستەيتىن جالعا الۋ شارتىنىڭ نەگىزىندە بەرىلەدى. تۇرىپ جاتقان كەزىندە جاستاردىڭ ءوز پاتەرىنە باستاپقى جارنانى جيناۋعا مۇمكىندىكتەرى بار. باعدارلاما اياسىندا 2021 جىلدان بەرى 2 450 پاتەر بەرىلدى, باعدارلاما بيىل دا جالعاسىن تابادى.

بيىل استانا كۇنىنە وراي مادەنيەت باسقارماسىنا قاراس­تى 12 مەكەمەنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 100-دەن اسا ءىس-شارا وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. ونىڭ 90 پايىزى بيۋدجەتتەن ەمەس, ءوزىمىزدىڭ مەكەمەلەردىڭ كۇشىمەن وتەدى. قالا بيۋدجەتىنەن بۇعان 300 ملن تەڭگە بولىنەدى دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. ول جىل سايىن وتكىزىلەتىن شارالارعا كوزدەلگەن, بيىل دا سولاي بولىنەدى.