وسى جىلدىڭ سوڭىنا تامان استانادا قوعامدىق كولىكتىڭ جاڭا ءتۇرىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ, كەلەر جىلى جۇرتشىلىق يگىلىگىنە بەرىلمەك. مۇنداي كولىك ءتۇرى ازىرگە ەلىمىزدە جالعىز الماتى قالاسىندا عانا بار. ءبىز وسى ورايدا ەلوردادا اشىلاتىن مەترو جولىن الماتىمەن ۇقساستىرا وتىرىپ, وتكەن تاريحىن دا قوزعاماقپىز. ايتپاقشى, بۇل ماتەريالدا فرانتسياداعى مەترو جولىنا ارنايى توقتالىپ, جەرگىلىكتى فۋتبولشىلار تۋرالى قىزىق جايتتاردى دا قوزعاپ وتەمىز.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان سوڭ ۋربانيزاتسيا جايى قارقىندى دامىپ, جۇرتشىلىق ءۇشىن ۇلكەن قالالاردىڭ ءرولى ارتا ءتۇستى. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى قۇرىلىس سانى ارتىپ, ۋاقىت وتە كەلە قوعامدىق كولىكتەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى شىقتى. بۇگىنگى ۋاقىتتا الەمدەگى ەڭ ءىرى مەتروپوليتەن جەلىسى نيۋ-يورك, لوندون, پاريج, توكيو, ماسكەۋ, چيكاگو, سان-فرانتسيسكو, بوستون, بەرلين جانە گامبۋرگ قالالارىندا ورنالاسقان. كەي شاھارلارداعى جول ۇزاقتىعى بىرنەشە ءجۇز شاقىرىمدى الىپ جاتىر.
مەترونىڭ وتانى – لوندون
قوعامدىق كولىكتىڭ بۇل ءتۇرى تۋرالى مالىمەتتەردى اقتارا وتىرىپ, قىزىق جايتقا تاپ بولدىق. جوعارىدا ونىڭ دامۋ كەزەڭى 1945 جىلدان كەيىن باستالعانى جونىندە قوزعاعانىمىزبەن, ءتۇپ تاريحى 1863 جىلى لوندوننان وربيتىنىنە كوز جەتكىزدىك. سول جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا اشىلعان جەراستى جولىنىڭ ۇزىندىعى نەبارى 6 شاقىرىمدىق 7 ستانسانى قۇراپتى. ال بۇل جولدىڭ قولدانىسقا بەرىلۋىن «Metropoliten Railway» كومپانياسى ءوز قولىنا العان. جىلدام قوزعالىسىنا بايلانىستى قالا تۇرعىندارى اراسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ, كۇنىنە 26 مىڭ ادام قاتىناعان ەكەن. العاشقى جىلىندا-اق 9,5 ملن تۇرعىن قولدانسا, كەلەسى 1864 جىلى 12 ملن ادامنىڭ باستى قاتىناس قۇرالىنا اينالىپتى. مۇنداي قارقىنمەن دامىعان مەترو جەلىسى حح عاسىردىڭ باسىندا 177 شاقىرىمعا دەيىن ۇزارعان.
بۇگىندە لوندوننىڭ قوعامدىق تەمىر جول جەلىسى 435 شاقىرىمدى قۇرايدى, ال ونى جىلىنا 700 ملن جولاۋشى پايدالانادى ەكەن. بۇل مەتروپوليتەن بريتانيالىق تەمىر جولدارمەن بىرىكتىرىلگەندىكتەن, قالا ماڭىنداعى ەلەكتر پويىزدارىنىڭ جۇرۋىنە دە مۇمكىندىك قاراستىرىلعان. ايتپاقشى, وتكەن عاسىردىڭ سوعىس كەزەڭىندە مەتروپوليتەندەر اۋماعى بومبا ساقتايتىن ورىنداردىڭ ءبىرى بولعان دەگەن اقپارات بەرتىن كەلە راستالا ءتۇستى.
اعىلشىن ەلىنىڭ تاجىريبەسى ەۋروپانىڭ وزگە قالالارىندا دا جۇزەگە اسا باستادى. 1880 جىلى ىرگەلەس جاتقان شوتلانديانىڭ گلازگو قالاسىندا قولدانىسقا بەرىلدى. ال 1896 جىلى ۆەنگريانىڭ بۋداپەشت شاھارىندا ەنگىزىلىپ, ۇزىندىعى 3,7 شاقىرىم بولعان. 1900 جىلى 14 شاقىرىمدىق پاريجدىك مەترو جۇرتشىلىق يگىلىگىنە بەرىلسە, ەكى جىلدان كەيىن بەرليننىڭ «ۋ-بان» جولى ىسكە قوسىلدى.
جەرۇستى مەتروسى اقش-تا باستالعان
كارى قۇرلىقتاعى مۇنداي قارقىننان اقش تا بەيجاي قالماي, 1897 جىلى بوستون قالاسىندا العاشقى جەلىسىن اشتى. امەريكانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ەۋروپا سەكىلدى جەر استىن قازىپ اۋرە بولماي, جەر ۇستىنە دە قوسۋدى ءجون كوردى. 1892 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا چيكاگودا بۋمەن جۇرەتىن مەترو ءتۇرىن قوزعالىسقا ەنگىزدى. ارادا 8 جىل وتكەن سوڭ ونىڭ ۇزاقتىعى 55 شاقىرىمعا سوزىلدى. سونداي-اق تۇرعىندارى كوپ برۋكلين, مانحەتتەن اۋماقتارى دا شەت قالمادى. كەلەسى ونجىلدىقتا جەرۇستى مەن جەراستى قوعامدىق تەمىرجول جەلىسىنىڭ قولدانىسى ارتا بەردى.
ەۋروپانىڭ تاجىريبەسىن ءتيىمدى پايدالانىپ, ۋاقىت وتە كەلە دامىتا تۇسكەن امەريكالىقتار بۇگىندە ونى باستى كولىك قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ وتىر. قازىر الەمدەگى ەڭ ءىرى مەتروپوليتەندەردىڭ ءبىرى نيۋ-يورك قالاسىندا ورنالاسقان. مۇنداعى مەترولار قالا ىشىنەن بولەك تىسقارى جاتقان 5 ەلدىمەكەننىڭ 4-ەۋىنە قاتىنايدى. ال قولدانۋشىلار جاعى لوندوندىقتاردان ەكى ەسە كوپ. كۇنىنە 4 ملن ادام مىنسە, جىلدىق كورسەتكىشى 1,5 ملرد ادامعا دەيىن جەتەدى ەكەن. مۇنداي كورسەتكىشتەن كەيىن قالا قازىناسىنا ايتارلىقتاي پايدا كەلەتىنى بەلگىلى. جول ءجۇرۋ قۇنى 2,75 دوللاردى قۇرايتىنىن ەسكەرەر بولساق, ءبىر جىلدا 4,125 ملرد دوللار ءبىر عانا مەترو ارقىلى تۇسەتىنىن بىلۋگە بولادى.
فرانتسياداعى ەرەكشەلىك
ءبىر قىزىعى, پاريجگە جەراستى مەترو جولىن سالۋ يدەياسى لوندوننان دا ەرتەرەك باستالعان كورىنەدى. بىراق ول كەزەڭدە جۇك تاسۋ ءۇشىن جوسپارلانىپتى. دەگەنمەن ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى كەيىنگە قالىپ, تەك 1871 جىلى عانا قولعا الىنعان. ال جولاۋشىلارعا ارنالعان نۇسقاسى سوناۋ العاشقى الەمدىك كورمە كەزىندە عانا قولدانىسقا بەرىلگەن ەكەن. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتى تۇتانباس بۇرىن ونىڭ قاشىقتىعى 159 شاقىرىمعا, 332 ستانساعا جەتىپتى. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا مەترو قۇرىلىسى توقتاپ قالعانمەن, 1970 جىلدان باستاپ قايتا قولعا الىنعان. تيىسىنشە وسى ارالىقتان باستاپ قالا ماڭىنداعى اۋىلدارعا قاتىناي باستاعان ەكەن. كوپ ۇزاماي قالاارالىق جولدارمەن بىرىكتىرىلۋ دە جۇزەگە اسقان.
فرانتسيا – اۋماعى جاعىنان قازاقستاننان الدەقايدا شاعىن ەل. سوندىقتان كەيدە مەترونى وزگە قالالارداعى ماتچتارىن وتكىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى فۋتبول كوماندالارى دا قولدانادى. ماسەلەن, وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەۋروپا ليگاسىنىڭ اياسىندا الماتىنىڭ «قايراتى» مەن فرانتسيانىڭ «بوردو» كوماندالارى كەزدەسكەن بولاتىن. ءدال وسى ويىننان كەيىن «بوردو» كومانداسى ىشكى بىرىنشىلىكتەگى ماتچىن وتكىزۋ ءۇشىن پاريجگە مەترو ارقىلى جەتىپتى. سول كەزدەگى كوماندانىڭ باس باپكەرى ۆيللي سانول: «قازاقستانعا جاساعان ۇزاق ساياحاتىمىزدان كەيىن ءبىزدى لوگيستيكالىق پروبلەمالار اسا الاڭداتپايتىن بولدى. پاريجگە مەترو ارقىلى جەتكەنىمىز بىزگە قيىندىق تۋدىرمادى. وعان ويىن ناتيجەسى دە دالەل. ازۋىن ايعا بىلەگەن پسج-مەن تەڭ تۇستىك» دەگەن بولاتىن.
الماتى مەتروسى قانداي؟
دۇنيە جۇزىندە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولعان كولىك ءتۇرى كەڭەس وداعى كەزىندە قازاق ەلىنە دە ورناتىلۋى ءتيىس بولاتىن. سوناۋ 1988 جىلى الماتىدا جەراستى جولى قازىلىپ, دايىندىق تا باستالىپ كەتكەن. ءىس ءبىراز جەرگە جەتكەندە كسرو-نىڭ ىدىراۋى مەن ارتىنشا شارۋاشىلىق جانە ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ توقتاپ قالۋى مەتروپوليتەن قۇرىلىسىنىڭ جولىن بايلاپ تاستادى. بىرقاتار مينيسترلىك پەن ۇيىمداردىڭ تاراتىلۋى سەبەپتى ءبىراز ماسەلە شەشىلمەي قالعان. مىنە, وسىنىڭ ءبارى الماتىداعى مەترونىڭ سالۋ ۋاقىتىن بىرازعا دەيىن شەگەردى.
ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ جىلدارى ارتتا قالىپ, ەكونوميكالىق داعدارىستان شىققان سوڭ, سونداي-اق تۇيتكىلدى ماسەلەلەر شەشىمىن تاپقاننان كەيىن قۇرىلىس جۇمىستارى قايتا جانداندى. سونىڭ ناتيجەسىندە تەك 2011 جىلى عانا تولىعىمەن اياقتالىپ, ۇزىندىعى 8,6 شاقىرىمدى, 7 ستانسانى قۇرايتىن ءبىرىنشى كەزەڭى ىسكە قوسىلدى. اراعا ءتورت جىل سالىپ, تاعى ەكى بەكەتى جۇرت يگىلىگىنە بەرىلىپ, 2,74 شاقىرىمعا ۇزاردى. قازىرگى ۋاقىتتا جەراستى جولى ارقىلى كۇنىنە 60 مىڭعا دەيىن جولاۋشى قاتىنايدى. ال 2020 جىلى قوسىمشا ەكى ستانسا ىسكە قوسىلعان سوڭ جولاۋشىلار لەگى 30 مىڭعا ارتىپ, 90 مىڭ ادامدى قۇراماق. مۇنى «مەتروپوليتەن» كمك ءباسپاسوز قىزمەتى حابارلاعان بولاتىن.
قارجىلىق تابىس كوزىن ەسەپتەسەك, 2012 جىلى 2,77 ملرد تەڭگە پايدا ءتۇسىرىپتى.
ەلورداداعى جەرۇستى كولىگى
اقش-تان باستالعان مەترونىڭ جەرۇستى ءتۇرى بىرەر جىل بۇرىن استانادا دا قولعا الىندى. «Astana LRT» كومپانياسىنىڭ حابارلاۋىنشا, جوسپارعا سايكەس قۇرىلىسى وسى جىلدىڭ سوڭىندا اياقتالىپ, كەلەر جىلى جازعا تامان قولدانىسقا بەرىلۋى ءتيىس. العاشىندا ونىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن يسپانيا, فرانتسيا, تۇركيا ەلدەرىنىڭ كومپانيالارى نيەت بىلدىرگەن كورىنەدى. بىراق كوپ ۇزاماي قىتاي كومپانياسىنىڭ ۇسىنىسى قونىمدى بولعان.
جەڭىلرەلستى كولىك توقتايتىن 18 ستانسا بولماق. ءاربىر تىركەمەگە 600 ادامعا شاقتالعان 4 ۆاگون ورناتىلادى. ال قوعامدىق كولىكتىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 80 شاقىرىمدى قۇراسا, ورتاشا قوزعالىسى 40 كم/ساع بولماق. وسىنىڭ ارقاسىندا اۋەجايدان «نۇرلى جول» ۆوكزالىنا جارتى ساعاتتا جەتىپ بارۋعا بولادى. ال جولاقىسى ازىرگە 200 تگ كولەمىندە بولادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. الايدا بۇل باعا قارجىلىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەگە ساي ەسەپتەلگەندىكتەن, الداعى ۋاقىتتا ءالى دە وزگەرۋى مۇمكىن. سول سياقتى كۇنىنە 146 مىڭ, ال جىلىنا 54 ملن-عا جۋىق تۇرعىن قاتىنايدى دەگەن دە بولجام بار. ەگەر بۇل كورسەتكىش جۇزەگە اسسا, قالا قازىناسىنا ءبىر عانا مەترو ارقىلى ميللياردتاعان تابىس ءتۇسىپ تۇرماق.
«اۋا رايى جاعدايى ەسكەرىلدى. قىستا بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرانى ۇستاپ تۇرسا, جازدىگۇنى سالقىنداتقىش ورناتىلادى. سونداي-اق مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ دا جايى نازاردان تىس قالمادى. ەسكالاتورلار, ءورت ساتىلارى بولادى. قازاقستاندا LRT ستاندارتتارى بولماعان سوڭ جوبا قىتاي ۇلگىسى بويىنشا ازىرلەنىپ جاتىر» دەيدى «Astana LRT» كومپانياسى باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايتقازى ارىقباەۆ.
ارينە, قالا كوركىن ارتتىرار مۇنداي كولىكتىڭ جۇرت اراسىندا كەڭ قولدانىسقا ەنەرى, ىستىق ىقىلاسىنا بولەنەرى ءسوزسىز. الايدا ەلوردانىڭ سول جاق جاعالاۋى عانا ەمەس, تۇرعىندارى كوپ وڭ جاق بولىگىنىڭ نازاردان تىس قالعانى كوپشىلىكتى جابىرقاتىپ تۇر. ەكى ورتادا مەترو جولىنىڭ بايلانىسى بولسا, تۇرعىنداردىڭ دىتتەگەن جەرىنە جىلدام جەتۋىنە عانا ەمەس, قاربالاس ۋاقىتتارداعى كولىك كەپتەلىسىنىڭ سەيىلۋىنە دە سەپ بولار ەدى. بۇل ماسەلە كوپ ۇزاماي شەشىمىن تابادى دەگەن ءۇمىت تە جوق ەمەس…
قازاقستان جوعارىدا اتى اتالعان ەلدەرمەن بۇل سالادا يىق تىرەستىرە الماسى بەلگىلى. الايدا جوعارىدا كەلتىرىلگەن كورسەتكىشتەردەن كەيىن ونىڭ دا اۋىلى الىستا ەمەستىگى راستالا تۇسكەندەي…
