ەلوردادا تۇرعىندار سانى جىلدان جىلعا ارتىپ, قالانىڭ اۋماعى دا ۇلكەيىپ بارادى. الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرىنىڭ قايسىسىن الساق, ادام ءومىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قاشاندا ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. بۇل ءۇردىس ءبىزدىڭ قالامىزدا دا جوق ەمەس. دەي تۇرعانمەن, نازار اۋداراتىن ماسەلەلەر ءالى دە جوق ەمەس. كەزەكتى سانىمىزدا قالاعا قاجەت جەراستى نەمەسە جەرۇستى وتپەلى جولدارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
قازىرگى ۋاقىتتا جەراستى جولدارى «شاپاعات» كوممۋنالدىق بازارى, «استانا» كونتسەرت زالى, «حان شاتىر» الدىندا, سونداي-اق رەسپۋبليكا داڭعىلى, باراەۆ كوشەسى سەكىلدى جۇرت كوپ قاتىنايتىن عيماراتتاردىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. ال جەرۇستى وتپە جولىن مينيسترلىكتەر ءۇيىنىڭ, باراەۆ كوشەسىنىڭ بويىنان كورۋگە بولادى. الداعى ۋاقىتتا ولاردىڭ قاتارى تولىعادى دەگەن جوسپار جوق ەمەس.
وتپەلى جولداردىڭ تيىمدىلىگى
وتپەلى جولداردىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بولۋى مۇمكىن؟ جوعارىدا ايتىلعانداي, بۇل الدىمەن جولاۋشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى. وتپەلى ورىندارى كوپ كوشەلەرگە باعدارشام, جولاۋشىلار وتۋگە ارنالعان بەلگى قويۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بۇل ءوز كەزەگىندە كوشەدەگى كولىك كەپتەلىسىنىڭ سەيىلۋىنە سەپتەسەرى ەدى. جۇرگىنشىلەر جولدى قيىپ وتپەيتىندەي جان-جاعى قورشالعاندىقتان, جىلدامدىق مولشەرىن 80 كم/ساع-قا دەيىن ارتتىرىپ, كولىك اعىنىن جيىلەتۋگە بولادى. سوڭعى ۋاقىتتا ساعات 07:30-08:30 ارالىعى مەن 18:00:19:30 ارالىعىندا قالانىڭ نەگىزگى كوشەلەرىنەن كەپتەلىسكە تىرەلمەي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل استانالىقتار ءۇشىن ايتارلىقتاي كەدەرگى تۋدىرىپ وتىرعانى انىق. ەكىنىڭ بىرىنەن «قازاقستان اۋماعى ۇلكەن ەل. بىراق بىزدە كەپتەلىس توقتاماي تۇر» دەگەن ءسوزىن ەستۋگە بولادى. ايتۋ وڭاي, بىراق جەر اۋماعى الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان رەسەيدىڭ ماسكەۋىندە دە كولىك كەپتەلىسى ءتۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرە كەتكەن ءجون.
جۇرت وتەتىن مۇنداي تۇستارعا ساۋدا نۇكتەلەرىن ورناتۋعا بولادى. ياعني, بۇل ورىندار – شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا ارنالعان قولايلى ورىنداردىڭ ءبىرى. ارنايى عيمارات ىشىندە ورنالاسپاعاندىقتان ونىڭ جالعا الۋ قۇنى دا الدەقايدا ارزانداۋ. مۇنداي ساۋدا الاڭدارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن جۇرتتىڭ قاراسى قالىڭ بولارىنا ەش كۇمان جوق. سەبەبى بۇل – قولدانىستا بار تاجىريبە. ءسوز ورايى كەلگەندە الماتى قالاسىنداعى جاعدايدى مىسالعا الۋعا بولادى. جەراستى نەمەسە جەرۇستى وتپەلى جولدارىنىڭ قايسىسىنا بارساق تا كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان ساۋداگەرلەردى كورەمىز. ءبىرى ءتۇرلى ءتاتتى-ءدامدىسىن ساتسا, ەندى ءبىرى تىگىن شەبەرحاناسىن اشىپ العان. ال ولار كۇزەت قىزمەتتەرىمەن ارنايى كەلىسىمگە وتىرعاندىقتان, قاۋىپسىزدىگىنە الاڭدامايدى. سوندىقتان بۇل – بىزگە دە قاجەت ءۇردىس. جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ ءوز كۇنىن ءوزى كورۋى ءۇشىن ازداپ قول ۇشىن تيگىزسە بولعانى…
ايتپاقشى, استانامىزدا قاراپايىم عانا دارەتحانالار قوعامدىق ورىنداردا جەتىسپەيتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇل ماسەلە كوپشىلىك تاراپىنان ءجيى سىنعا ىلىگىپ جاتادى. دارەتحانا ورناتۋ ءۇشىن جەراستى وتپەلى جولدارى – تاپتىرماس ورىن. ونى اقىلى ەتسە ءوز شىعىنىن ءوزى جاۋىپ قانا قويماي, ءبىر-ەكى ادامدى بولسىن تۇراقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەدى.
نۇر-سۇلتان الەم قىزىعىپ وتىرعان قالالاردىڭ ءبىرى عوي. مۇندا كەلەتىن تۋريستەردىڭ دە قاتارى جىل ساناپ ارتىپ بارادى. وتكەلدەردى ءتيىمدى ورناتسا, قالانىڭ كورىكتى تۇستارىنىڭ بىرىنە اينالدىرۋعا بولادى. ماسەلەن, بىلتىر قابانباي باتىر مەن رەسپۋبليكا داڭعىلدارى جانە باراەۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان جەراستى جولىنا قالالىق سۋرەتشىلەر وداعى تابيعات كورىنىستەرىن سالدى. ول جەردەن باياناۋىلداعى جاسىباي كولىن, ماڭعىستاۋدىڭ ءشول دالاسىن, بۋراباي, الاتاۋ تاۋلارىنىڭ سۋرەتتەرىن كورۋگە بولادى. بايقوڭىر اۋدانى بۇل جۇمىس ەلوردانىڭ وزگە دە جەراستى وتكەلدەرىندە جالعاسىپ, قىزىل كىتاپقا ەنگەن جان-جانۋارلاردىڭ سۋرەتى قوسا سالىناتىنىن حابارلاعان. ال ەندى مىنانى ويلاپ كورەلىك, باس قالامىزعا كەلگەن شەتەلدىكتەر قازاقستاننىڭ تابيعاتى مەن جابايى اڭدارى جايلى كوبىرەك اقپارات الىپ قانا قويماي, ءوز كوزىمەن كورۋگە قۇلشىنىسى ارتاتىنى انىق. مۇنداي وتكەلدەر ەلىمىزدىڭ اقساپ تۇرعان تۋريزمىنە كىشكەنە دە بولسا سەپتىگىن تيگىزەر مە ەدى!؟
ايتپاقشى, جەرۇستى وتپەلى جولىنىڭ كەمشىلىگى دە جوق ەمەس. ول جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ىڭعايسىز. جولدىڭ ارعى بەتىنە ءوتۋ ءۇشىن وتكەلگە شىعىپ, قايتا ءتۇسۋ ءبىراز جۇمىستى الادى. اسىرەسە, قارت كىسىلەر مەن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا قيىندىق تۋدىرادى. سول سەبەپتى جەرۇستى جولىن سالاردا ارنايى ءليفتىسىن قوسا ورناتقان ابزال. ال جەراستى جولىن ورناتاردا «حان شاتىردىڭ» الدىندا تۇرعان قولايلى نۇسقاسىنا جۇگىنگەن ءجون.
مامان نە دەيدى؟
ەكونوميست مامان رۇستەم جانسەيىتوۆ جەرۇستى وتكەلىن سالۋدا شىعىنى از نۇسقاسىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن قوزعاپ وتىر.
– باسقا قالالاردا قولدانىلاتىن قۇرىلىس ادىستەرىنەن بولەك, ءتۇرلى نۇسقاداعى كونسترۋكتورلى تەكشە ءپىشىندى ءوزارا قوسىلاتىن جۇيەنى تاڭداۋعا بولادى. قۇرامداستار مىناداي ساناتتارعا ءبولىنۋى مۇمكىن: كىرۋ توبى, كوتەرۋ بلوكتارى, جەلىلىك وتپەلى ورىندار. ال ولاردى بىرىزدەندىرۋ جانە بىرىڭعاي ستاندارت بويىنشا جۇرگىزۋ وڭاي. ارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن, كوتەرگىش بلوكتاردا ساتىلار دا, ءتىپتى قاجەت جاعدايدا ليفتىلەر دە بولادى, – دەيدى مامان.
ايتۋىنشا, قولايسىز اۋا رايى جاعدايىندا مۇنداي وتپەلى ورىندار جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ جايلىلىعىن قامتاماسىز ەتە الادى. ال الداعى ۋاقىتتا ءتىپتى عيماراتتان عيماراتقا دەيىنگى جابىق وتكەلدەر جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋىنا نەگىز بولادى ەكەن.
– بۇل ۇسىنىلعان جۇيەنىڭ ارتىقشىلىقتارىن ۇزاق ۋاقىت ايتۋعا بولادى. بىراق ءىستى جەكە كولەمدە وتكىزۋ كەرەك. ونى مەن مۇددەلى قالالىق قۇرىلىمدار ءۇشىن وتكىزۋگە دايىنمىن. بۇل ۇسىنىس قولداۋ تاپسا, قالالىق بيۋدجەتكە ۇلكەن اۋىرتپالىق تۇسىرمەيدى. قايتا ەلوردا ءۇشىن پايداسى وراسان زور, – دەدى رۇستەم جانسەيىتوۆ.
جۇرت كوپ جۇرەتىن تۇسقا ورناتۋ قاجەت
جەراستى نەمەسە جەرۇستى جولدارىن ورناتۋدا كوپشىلىك جۇرەتىن تۇستى تاڭداعان ءجون. سونداي ورىنداردىڭ ءبىرى – «دۋمان» مەن «Keruencity» ارالىعى. بۇل – قالانىڭ كورىكتى تۇستارىنىڭ ءبىرى. سول ماڭايدا الىپ «Ailand» اتتراكتسيونى بار. قالا بەردى بالالارعا ارنالعان ءتۇرلى كوڭىل كوتەرەتىن الاڭدار بار. ال سەرۋەندەپ شىققان جۇرت ارى قاراي «Keruencity» ورتالىعىنا بارعاندى ءجون كورەدى. بىراق قيىندىعى سول ءدال وسى ارالىقتاعى باعدارشام قولايسىز تۇستا تۇر, ال جۇرگىنشىلەر ءوتۋ ءۇشىن ارنايى بەلگىلەر قاراستىرىلماعان. ونىڭ دا سەبەبى بەلگىلى. قالانىڭ ماڭىزدى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان, مۇندا كولىك كوپ. ال باعدارشام نەمەسە جۇرگىنشىلەر جولىنىڭ اراسىن جيىلەتەر بولسا كولىك تاسقىنى ارتىپ, سوڭى قالىڭ كەپتەلىسكە جالعاسادى. بىراق جول بەلگىلەرىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جاياۋ جۇرتشىلىققا ىڭعايسىز بولىپ تۇر. تيىسىنشە باعدارشامعا بارىپ, ءبىراز جەردى اينالىپ وتكەنشە جولدى كەسىپ وتكەندى ءجون كورەدى. سول سەبەپتى ءدال وسى ماڭايعا «حان شاتىر» الدىنداعى جەراستى وتكەلىن نەمەسە ۇستىنەن وتەتىن جولاۋشىلار جولىن ورناتقان ابزال.
ءسوز ىڭعايى كەلگەندە ايتايىق, كەپتەلىسى كوپ ىرگەلەس جاتقان قىتاي ەلىندە جۇرگىزۋشىلەر جولدى كەسىپ وتەتىن جاياۋ ادامعا الاڭداپ, جولدىڭ ورتاسىندا توقتاپ جول بەرمەيدى. دوڭگەلەك استىنا تۇسسە ەرەجە ساقتاماعان ءوز كىناسى دەپ كورسەتىلگەن جىلدامدىقپەن زۋىلداپ وتەدى. ۋاقىت وتە كەلە كەپتەلىس قالىڭدىعى ارتقان سايىن مۇنداي ماسەلە ءبىزدىڭ قوعامدا دا قالىپتاسۋى عاجاپ ەمەس. قانشا دەگەنمەن ەلىمىزدە جول اپاتىنان زارداپ شەگەتىندەر سانى جوعارى ەكەنىن مىسال ەتەيىك. 2017 جىلى قازاقستاندا 24 مىڭنان اسا ادام اپاتقا ۇشىراسا, ونىڭ 2000-عا جۋىعى قازا بولعان. بۇل شۆەتسيامەن سالىستىرعاندا 6 ەسە ارتىق. سوندىقتان ۋاقىت وزدىرماي قوردالانىپ كەلە جاتقان پروبلەمانىڭ الدىن قازىردەن باستاپ العان ءجون.
قورىتا كەلە ايتارىمىز, 2013 جىلى قالالىق جولاۋشىلار كولىگى جانە اۆتوموبيل جولدارىنىڭ باسقارماسى 26 جەراستى جولىنىڭ جوسپارىن ازىرلەپ, ارنايى تانىستىرعان. سول جيىندا الداعى ۋاقىتتا اتقارىلاتىن جۇمىستاردان دا حاباردار ەتكەن. «بولاشاقتا قارجى بولىنسە, جەراستى جولدارىن سالۋ جالعاسادى. جولاۋشىلار كولىگى جانە اۆتوموبيل جولدارى باسقارماسى جۇرگىزگەن تالداۋ كورسەتكەنىندەي, قالادا جالپى سانى 99 جەراستى جانە جەرۇستى جولىن سالۋ قاجەت» دەلىنگەن باسقارمانىڭ حابارلاماسىندا.
بۇل وسىدان 6 جىل بۇرىنعى جوسپار, قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى ءالى ميلليونعا جەتپەگەن ۋاقىت. قازىر ەلوردالىقتار كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ بارادى. 6 جىل بۇرىن جوسپارلانعان 99 وتپەلى جولدى سالاتىن ۋاقىت تا جەتكەندەي…
