جەرۇستى مەتروسى استانالىقتار ءۇشىن قاجەت پە؟ ونىڭ ارتىقشىلىعى قانداي؟ ءبىز وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.
جوسپار بويىنشا 2019 جىلدىڭ سوڭىنا تامان قۇرىلىسى اياقتالىپ, جان-جاقتى تەكسەرىستەن وتكەن سوڭ كەلەر جىلى جۇرتشىلىق يگىلىگىنە بەرىلۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا جاقىندا عانا ۇكىمەت ينۆەستيتسيالار جايلى ءسوز قوزعاعاندا LRT قۇرىلىسىنىڭ ۋاقىتشا توقتاپ تۇرعانى بەلگىلى بولدى. ءوز كەزەگىندە پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى – قارجى ءمينيسترى ءاليحان سمايىلوۆ قىتاي مەملكەتتىك دامۋ بانكىمەن وسى ماسەلە بويىنشا كەلىسسوزدەر ءجۇرىپ جاتقانىن, نەسيە پايىزىن تومەندەتۋگە بار كۇش سالىناتىنىن, باسقا قاراجات كوزدەرىنىڭ ەسەبىنەن قايتا قارجىلاندىرۋ جولدارى قاراستىرىلىپ جاتقانىن ءمالىم ەتكەن.
بۇل جوبا استانالىقتارعا نە ءۇشىن قاجەت؟
سوڭعى ون جىلدا باس قالامىزعا قونىس اۋدارىپ كەلگەن جاندار ەكى ەسەگە, ياعني 550 مىڭنان 1,09 ميلليونعا ارتقان. ولاردىڭ باسىم بولىگى قوعامدىق كولىكتە جۇرەتىنىن ەسكەرسەك, قالادا 900 اۆتوبۋس قىزمەت كورسەتەدى. دەگەنمەن تاڭعى جانە كەشكى قاربالاس ۋاقىتتا جۇرتتىڭ كولىكتەن قىسىلىپ تۇرعانى جايلى شاعىمدار ءجيى ايتىلىپ جاتادى. مىنە, وسىعان قاراپ-اق ءبىر ميلليوننان اساتىن حالقى بار قالادا قوعامدىق كولىك ازدىق ەتىپ وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى.
ءدال وسى قارقىنمەن ەلورداداعى تۇرعىندار سانى 2025 جىلعا قاراي 2 ميلليوننان اسادى دەگەن بولجام بار. مۇنى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا, شاھار باسشىسى باقىت سۇلتانوۆ تا بىرنەشە رەت قوزعاپ وتكەن. وسى تۇستا نازار اۋدارارلىعى, قالا حالقى وسكەن سايىن جەكە كولىك مىنگەن جۇرگىزۋشىلەردىڭ دە ارتاتىنى انىق. ال بۇل قالا ىشىندە ۇزىن-سونار كەپتەلىستىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلەدى. البەتتە, قوعامدىق كولىكتەرگە ارنالعان Bus lane جولاعى بار ەمەس پە دەگەن قارسى داۋ ايتۋعا بولار. الايدا مۇنداي جولاق قالانىڭ كەز كەلگەن كوشەسىنە ەنگىزىلمەگەنىن مىسال ەتۋگە بولادى.
جەراستى نەمەسە جەرۇستى مەترو سالۋ – دامىعان ەلدەردىڭ بارىندە بار جوبا. بۇل – حالىق سانى سەرپىندى ءوسىپ كەلە جاتقان قالالاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى قولعا الاتىن جۇمىسى. نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى كولىككە جاۋاپتى ماماندار الداعى 5-20 جىلعا بولجام جاساپ, بولاشاقتا كەپتەلىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جەڭىلرەلستى پويىز سالۋدى قولعا الدى. وسى رەتتە مىنا ءبىر كورسەتكىشتى ەسكەرە كەتەيىك, بۇل جوبا العاش رەت 2015 جىلى قوزعالعان بولسا, ەلورداداعى تۇرعىندار سانى بۇگىنگە دەيىن 200 مىڭعا ءوستى. ال LRT سالىنىپ بىتكەنشە ادام سانى تاعى 100-150 مىڭعا ارتادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.
جەرۇستى مەتروسىنىڭ باستى باسىمدىعى كوشە جەلىسىنە قوسىمشا كەپتەلىس تۋدىرماي, كولىك جولىنىڭ ۇستىنەن ورناتىلعان ەستاكادامەن قوزعالادى. بۇل دا جولاۋشىلار ءۇشىن وتە قولايلى, دىتتەگەن جەرىنە كەشىكپەي, كورسەتىلگەن ۋاقىتتا جەتۋىنە جاعداي جاسايدى.
ايتايىق, جوباعا سايكەس جەڭىلرەلستى كولىك توقتايتىن 18 ستانسا بولماق. ءاربىر تىركەمەگە 600 ادامعا شاقتالعان 4 ۆاگون ورناتىلادى. ال قوعامدىق كولىكتىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 80 شاقىرىمدى قۇراسا, ورتاشا قوزعالىسى 40 كم/ساع بولماق. وسىنىڭ ارقاسىندا اۋەجايدان «نۇرلى جول» ۆوكزالىنا جارتى ساعاتتا جەتىپ بارۋعا بولادى.
مەترونىڭ جەر ۇستىنە سالىنۋىنا نە سەبەپ؟
اۆتوبۋستىڭ قىزمەتىن جەڭىلدەتىپ, تۇرعىنداردىڭ قاتىناۋى ءۇشىن قوسىمشا قوعامدىق كولىكتەردى قاراستىرعاندا نۇر-سۇلتاننىڭ اۋا رايى مەن جەر بەدەرىنىڭ قۇرىلىمىنا جەڭىلرەلستى جول سالۋ ەڭ قولايلى دەگەن شەشىم قابىلداندى. بۇل جوبا باستالماس بۇرىن تالاي ەلدىڭ تاجىريبەسى نازارعا الىنىپ, مەترولارىنا ساراپتاما جاسالدى. بۇل ەلوردالىقتاردىڭ بىرنەشە كيلومەتر كەپتەلىستە تۇرماي, باراتىن جەرىنە ۋاقىتىندا, دەر كەزىندە جەتۋى ءۇشىن قولايلى بولماق.
وسى ورايدا مەترو نەلىكتەن جەر استىنا سالىنبادى دەگەن وي تۋى مۇمكىن. بۇل ساۋال دا جاۋاپسىز قالمايدى. نۇر-سۇلتاننىڭ توپىراق قۇنارلىلىعى ىلعالدى بولعانى سەبەپتى جەردىڭ استىنا مۇنداي ماڭىزدى كولىك جولىن سالۋ قاۋىپتى. الەمدە وسى سەبەپتى ۇلكەن اپاتتار از بولماعان. ىرگەمىزدە تۇرعان كورشىلەس قىتاي مەن رەسەيدىڭ بىرنەشە قالاسىندا مەترو سالدارىنان تالاي اپات تىركەلگەن, كوشەلەر وپىرىلىپ, ۇيلەردىڭ قابىرعالارى قۇلاعان. سونداي-اق, پويىز جۇرگەن سايىن تۇرعىن ۇيلەر قوزعالىپ, جەر سىلكىنىسىندەي اسەر قالدىرعانى دا حابارلانعان. مۇنداي جاعدايدى بولدىرماۋ ءۇشىن قالا باسشىلىعى جەرۇستى ترامۆاي سالۋ دۇرىس دەگەن توقتامعا كەلدى.
«…وزبەكستاننىڭ مەتروسى نەگە ارزان؟»
جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردە كورشىلەس وزبەكستاننىڭ تاشكەنت قالاسىندا سالىنىپ جاتقان جەرۇستى مەتروسى جاريالانىپ, استانا LRT جوباسىمەن سالىستىرىلىپتى. قاشىقتىعى 52,1 شاقىرىمدى قۇرايتىن ترامۆايعا 422,3 ميلليون دوللار جۇمسالادى ەكەن. بىراق وسى ورايدا ەكى قالانىڭ اۋا رايىن, جوعارىدا ايتىلعانداي, توپىراقتىڭ ىلعالدىلىعىن نازارعا العان ءجون. قانشا دەگەنمەن تاشكەنت – جازى ىستىق, قىسى جىلى قالا. وعان كەتەتىن جىلۋ, ەلەكتر ەنەرگياسى, سونداي-اق قۇرىلىس بارىسىنداعى فۋندامەنت سەكىلدى ماڭىزدى تۇستارىنا جۇمسالاتىن شىعىن استانا LRT-مەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بىزدەگى كليماتتىق جاعدايلارعا بايلانىستى +45-تەن 50 گرادۋسقا دەيىن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن تولىق جابىق, جىلىتىلاتىن ستانسالار مەن كونديتسيونەرلەۋ جۇيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن.
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتايىق, بىزدەگى جىلى ايالدامالار العاش سالىنا باستاعاندا وعان كەتەتىن شىعىن قوزعالىپ, جۇرتشىلىق اراسىندا ءبىراز داۋ تۋدىرعان. سول ارادا رەسەي ەلىنىڭ كراسنويار قالاسى سۆەردلوۆ اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى الەكسەي يساەۆ مۇنداي جوباعا نەبارى 3,2 مىڭ دوللار جۇمسالاتىنىن ايتىپ, وتقا ماي قۇيىپ ەدى. ال وعان استانا LRT-نىڭ ترانسپورت بويىنشا ديرەكتورى رۋستام حاليلەۆ ەكى قالانىڭ ايالدامالارى مۇلدەم سالىستىرۋعا كەلمەيتىنىن, ولاردىڭ كەيبىرىندە جىلۋى, جارىعى, ءتىپتى فۋندامەنتى جوق ەكەنىن ايتقان بولاتىن. ارادا كوپ ۇزاماي ارقانىڭ قىتىمىر قىسى ورناعاندا, استانالىقتار بۇل جوباعا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ارتىنشا امەريكالىق ينۆەستورلار ارقىلى قۇنى ەكى ەسە قىمبات, جايلى ايالدامالار دا سالىندى.
LRT جوباسى دا وسىعان ۇقساس. ءبىز وسى ارادا الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىمەن سالىستىرۋ جۇرگىزىپ كوردىك. ماسەلەن, وڭتۇستىك كورەيا سەۋلدەگى جەرۇستى مەترونىڭ ءار شاقىرىمى ءۇشىن 110 ملن دوللار جۇمساسا, كانادا 120 ملن دوللار اۋدارىپتى. سول سياقتى ءباا دۋبايداعى ترامۆايدىڭ ءبىر كيلومەترىنە 150 ملن دوللار شىعىندالسا, سينگاپۋر بيلىگى 220 ملن دوللاردان بولگەن ەكەن. اقش-تىڭ شىعىنى تىپتەن ەرەكشە, ءاربىر 1 كم ءۇشىن ميللياردتاعان ەۋرو قۇرتقان. ال نۇر-سۇلتان اتى اتالعان قالالاردان الدەقايدا از قارجى جۇمساپ وتىر. بىزدەگى ترامۆايدىڭ ءار شاقىرىمىنا 84 ملن دوللار قاراجات كەتەدى.
الماتى مەتروسىنىڭاياقالىسى قانداي؟
باس قالامىزداعى جەڭىلرەلستى كولىك جايى قوزعالعاندا العاش بولىپ ويىمىزعا ەلىمىزدەگى العاشقى مەترو ورالارى انىق. دۇنيە جۇزىندە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولعان كولىك ءتۇرى سوناۋ 1988 جىلى الماتىعا سالىنباق بولىپ, جەراستى جولى قازىلىپ, دايىندىق تا باستالىپ كەتكەن. ءىس ءبىراز جەرگە جەتكەندە كسرو-نىڭ ىدىراۋى سەبەپتى قارجى بولىنبەي, جوبا اياقسىز قالعان.
ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ جىلدارى ارتتا قالىپ, ەكونوميكالىق داعدارىستان شىققان سوڭ قۇرىلىس جۇمىستارى قايتا قارقىن الىپ, تەك 2011 جىلى عانا تولىعىمەن اياقتالعان. باستاپقىدا ۇزىندىعى 8,6 شاقىرىمدى, 7 ستانسانى قۇرايتىن ءبىرىنشى كەزەڭى عانا ىسكە قوسىلعان. اراعا ءتورت جىل سالىپ تاعى ەكى بەكەتى جۇرت يگىلىگىنە بەرىلىپ, 2,74 شاقىرىمعا ۇزاردى. قازىرگى ۋاقىتتا جەراستى جولى ارقىلى كۇنىنە 60 مىڭعا جۋىق جولاۋشى قاتىنايدى. ال 2020 جىلى قوسىمشا ەكى ستانسا ىسكە قوسىلعان سوڭ جولاۋشىلار لەگى 30 مىڭعا ارتىپ, 90 مىڭ ادامدى قۇراماق. مۇنى «مەتروپوليتەن» كمك ءباسپاسوز قىزمەتى حابارلاعان بولاتىن. ال قارجىلىق تابىس كوزىن ەسەپتەسەك, 2012 جىلدىڭ وزىندە 2,77 ملرد تەڭگە پايدا ءتۇسىرىپتى.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز, قازاقستان قاشاندا دامىعان ەلدەردىڭ وزىق تاجىريبەسىن پايدالانۋعا ۇمتىلادى. ءاربىر ءىستىڭ باسىندا وزىندىك قيىنشىلىقتارى بولارى ءسوزسىز. جەڭىلرەلستى ترامۆاي دا باستاپقىدا شىعىن شىعارعانمەن جوبانىڭ ىڭعايلىلىعىن, جايلىلىعىن, يگىلىگىن تەك ۋاقىت وتە كەلە عانا بايقايمىز. استانا LRT – جۇرتشىلىقتىڭ ءۇمىتىن اقتايتىن جوبانىڭ ءبىرى. كۇنىنە 146 مىڭ, ال جىلىنا
54 ملن-عا جۋىق تۇرعىن قاتىنايدى دەگەن دە بولجام بار. ەگەر بۇل كورسەتكىش جۇزەگە اسسا, قالا قازىناسىنا ءبىر عانا مەترو ارقىلى ميللياردتاعان تابىس ءتۇسىپ تۇرماق.
