ءۇي تەرەزەسىنەن كوز تاستاپ ەدىم, اۋلادا قۇمسالعىشتا ويناپ جۇرگەن بالالاردى كوردىم. اكەسى بار بالالار مەن اكەسى جوقتار اراسىنداعى ايىرماشىلىق ويىن بارىسىندا بىردەن كوزگە تۇسەدى.
ويعا كەلگەن العاشقى سۇراق, نەگە بۇلاي بولادى؟ بۇرىن قازاقتا جەتىمدەر جوق ەدى عوي. ەگەر ەر ادام قايتىس بولسا, وندا ونىڭ وتباسى مەن بالالارىنا قامقورلىق تۋىستار مەن دوستاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە بولىپ, ءتىپتى اعاسىنا ۇيلەندىرۋگە دەيىن رۇقسات بەرىلدى. ەگەر ءىنىسى جەڭگەسىنەن الدەقايدا جاس بولسا دا, بۇل ولاردىڭ ۇيلەنۋىنە كەدەرگى كەلتىرمەدى. بۇل جەردە ەڭ باستىسى اعاسىنىڭ وشاعىن ساقتاپ, بالالاردى جەتىمدىكتەن قورعاۋ بولدى. جەسىر ايەل دە شەشىم قابىلداۋعا قاتىسىپ, نەكە ارقاشان دەرلىك ونىڭ ەركىنە ساي بولدى. ارينە, يلاندىرۋ, ماجبۇرلەۋ جاعدايى بولعان شىعار, بىراق نەگىزىنەن ءبارى كەلىسىم بويىنشا جاسالدى. شاماسى, بالالاردىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ايەلدەر اراسىندا باسىم بولدى. ايتا كەتۋ كەرەك, يلاندىرۋ مەن ماجبۇرلەۋ تەك ايەلگە عانا ەمەس, جاسى كىشى بولاشاق كۇيەۋىنە دە قاتىستى ەدى.
بۇل دالا دەموكراتياسى مەن گۋمانيزمىنىڭ (امەڭگەرلىك) ءبىر ءتۇرى بولعان سياقتى. سوندىقتان دالادا جەتىمدەر ءۇيى بولعان جوق, قازىر ەلىمىزدە ولاردىڭ سانى از ەمەس, ونداعىلاردىڭ كوپشىلىگى – ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر.
امەڭگەرلىك ءبىزدىڭ ۋاقىتتا جوعالىپ كەتتى مە؟ جوق. بۇل الدەقايدا از, بىراق فاكتى بار. ءبىر قىزىعى, بۇل ادەت-عۇرىپ تەك قازاقتار اراسىندا عانا ورىن العان جوق. مىسالى, ەۆرەيلەردە بۇل ءداستۇر لەۆيرات دەپ اتالادى. شاماسى, ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋعا ۇمتىلعان تابيعي سەزىمى ادامداردا گەنەتيكالىق دەڭگەيدە قالىپتاسقانعا ۇقسايدى. تابيعات زاڭدىلىعىنا قارسى تۇرۋدىڭ ەش ءمانى جوق.
قازىر ەلدە جالعىزباستى انالار كوپ, ولار ءوزى ءۇشىن بالا تۋدى. ولاردى تۇسىنۋگە بولادى. مۇنىڭ كوپتەگەن سەبەبى بار جانە ولار ءارتۇرلى. ءبىر جاعدايدى اتاپ وتكىم كەلەدى – ءبىزدىڭ كوپتەگەن جىگىتتەردە ەرگە ءتان مىنەزدىڭ بولماۋى ارتىپ كەلەدى. كىم كىنالى؟ جالعىزباستى انا ما؟ الدە تاربيەشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەلدەر قاۋىمىنان قۇرالعان بالاباقشا مەن مەكتەپ پە؟
قاسيەتتى ءدىني كىتاپتاردا ايەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس ورناتا المايتىن ادامدارعا ەلدى باسقارۋدى تاپسىرۋعا بولمايدى دەپ جازىلعان. قازىرگى تىلدە بۇل مەنەدجمەنت دەپ اتالادى. مۇمكىن, الدىمەن ءوز وتباسىڭىزدا مەنەدجمەنتتى قامتاماسىز ەتۋدى ۇيرەنىڭىز, سودان كەيىن عانا ۇلكەن ساياساتقا بارىڭىز دەگەنى شىعار.
مىسالى, جاپونيادا مەملەكەتتىك قىزمەتشى ءۇشىن مانساپ ساتىسىنا جول ايەلىنەن اجىراسقان جاعدايدا جابىلادى, ويتكەنى ول ءوزىن وتباسىندا مەنەدجەر رەتىندە كورسەتە المادى. ال قازىر بىزدە ءۇش وتاۋدىڭ ءبىرى اجىراساتىن دەڭگەيگە جەتتىك. بالالار ءتىرى جەتىم سياقتى.
ەندى, مۇمكىن, ۇيدەگى جانە وتباسىنداعى ەر ادامنىڭ ءرولىن, سونداي-اق ەرلەر تاربيەسىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ قوعامدا لگبت يدەولوگياسىنىڭ تارالۋى اياسىندا بۇرىنعىدان دا وزەكتى بولىپ وتىرعان شىعار.
گۋمانيزم جانە دالا دەموكراتياسى تاقىرىبىنا قايتا ورالا وتىرىپ, ولاردى, دالا تابيعاتىندا گيگيەنا تالاپتارىن ساقتاۋ ەرەكشەلىگىمەن تولىقتىرعىم كەلەدى.
قازاق ايەلدەرى بالانى ەمىزەر الدىندا ۇنەمى دارەت الىپ جۇرەتىن. بۇل تۋرالى ايگىلى «اباي جولى» كىتابىندا جاقسى جازىلعان. بۇل بۇكىل قازاق حالقىنا ءتان ءراسىم بولدى.
پوليگاميا ينستيتۋتى گۋمانيزم مەن جەكە گيگيەنا قاعيداتىنا نەگىزدەلگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. مىسالى, ايەلدىڭ جۇكتىلىگى جانە بالانى ەمىزۋ كەزەڭى ورتا ەسەپپەن ءۇش جىلعا سوزىلادى. ەر ادام قۇرساعىندا بالاسى بار ايەلدەن جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسۋدى, سودان كەيىن بالاسىن ەمىزۋدى تالاپ ەتۋى قانشالىقتى ادامگەرشىلىك جاعىنان ورىندى؟
مەن فەمينيستەردىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولاتىنىمدى بىلەمىن. ءيا, ءۋاج بەن قارسى پىكىر بارشىلىق, بىراق ماسەلە ورىن الىپ وتىرعانىن اشىق ايتۋ كەرەك.
وسى ماسەلەگە بايلانىستى مىناداي پروبلەمالار دا بار: ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-ءبىرىن جاقسى كورەدى, بىراق بالالى بولۋ مۇمكىندىگى جوق. اجىراسۋ كەرەك پە؟ نەمەسە وتباسىندا تەك قىزدار بار, ال كۇيەۋى ۇلدى بولۋدى ارماندايدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ سوعان بولا اجىراسا ما؟ ءيا, بالانى (ۇلدى) اسىراپ الۋعا, سۋرروگات انا ينستيتۋتىن قولدانۋعا نەمەسە وسى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ باسقا ءتاسىلىن قولدانۋعا بولادى.
باسقا تاسىلدەردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەكىنشى ايەل نەمەسە ءۇشىنشى ايەل رەتىندە باسقا ايەلدى الۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل جەردە دە شەشۋشى ءمانى بار جايت: ماسەلەنى ورىندى شەشەتىن – ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءوزى. ەجەلگى ۋاقىتتا مۇنداي باستاما بايبىشەدەن شىققان جانە ول كۇيەۋىنە ەكىنشى, ءۇشىنشى ايەل الۋدى ءوز قولىنا الىپ, تاڭداعان.
بۇل ماسەلەنىڭ كەز كەلگەن باسقا ىستەگى سياقتى ورىندى جانە قولايسىز جاعى بار, بىراق مەنىڭ ويىمشا, مۇنداعى قايشىلىقتىڭ ءبارى تىركەلگەن نەكەدە تۇرعان ەر ادامعا ۇيلەنۋگە زاڭنامالىق تۇرعىدا تىيىم سالۋعا نەگىزدەلگەن. وسى قۇيتىرقى جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن قۇقىقتىق نورمانى (نوتك-تىڭ 11-بابىنىڭ 2) تارماقشاسى) ادامداردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارى ءۇشىن (جەتىمدەرگە قامقورلىق جاسايتىن, ۇل بالا العىسى كەلەتىن, بالاسىز ادامدار) الىپ تاستاۋدى كوزدەگەن ءجون.
قازىر «تۇرمىسقا شىققان ايەل» مارتەبەسىنە يە بولعىسى كەلەتىن جانە ءوز بالاسىنىڭ زاڭدى اكەسى بولۋىن نيەت ەتكەن ايەلدەر كوپ. ولار – ماتەريالدىق تۇرعىدان جان-جاقتى قامتاماسىز ەتىلگەن, ەشكىمگە تاۋەلدى بولماي ءومىر سۇرە الاتىن, بىراق باسقا وتباسىعا كەدەرگى جاساعىسى كەلمەيتىن سانالى ايەلدەر. ولار وسى نورماعا وسىنداي ەرەكشەلىكتەردى ەنگىزۋدى قولدايتىنى انىق. وسى نورما ەنگىزىلسە, ناتيجەسىندە مەملەكەت تە, جەكە ادامدار دا بۇدان ۇتاتىنىنا سەنىمدىمىن.
نۇرعالي مامىتوۆ,
PhD دوكتورى, زاڭگەر
