الدىڭدى جىن ۇرعانداي كەسىپ وتەر…
بۇگىندە استىڭدا جەلمەن جارىسقان تەمىر تۇلپارىڭ بولماسا, ويعا العان شارۋانىڭ ماڭدىمايتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنەدى. سوندىقتان قازىر كوپشىلىك جەڭىل كولىككە بۇرىنعىداي بايلىقتىڭ كوزى دەپ ەمەس, قاجەتتىلىكتىڭ ءوزى دەپ قارايتىن بولدى. ءتىپتى كەيىنگى كەزدە ءبىر وتباسىندا ءتورت-بەس ماشينا مىنگەن جاندارعا كوزىمىز ۇيرەنە باستاۋى سودان بولسا كەرەك. اسىرەسە, كامەلەتكە جاسى جەتىپ, ءوزى-وزىنە كەلە باستاعان جيىرمانىڭ و جاق, بۇ جاعىنداعى جاستار ءبىر-ءبىر «سايگۇلىكتى» «تاقىمدارىنا باسپاسا», ىشكەندەرى بويلارىنا تارامايتىنداي مازاسىز كۇي كەشەتىندى شىعاردى. اتا-انالارىنىڭ ارقاسى ما, الدە قولى اشىق قولداۋشىلارىنىڭ «باتاسى» ما, كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قىمبات كولىك تىزگىندەگەن قىز-كەلىنشەكتەر كەز كەلگەن كوشەدە الدىڭدى كەسكەستەپ, كوستەڭدەيدى-اق.
قىمبات كولىك مىنگەن جاقسى. الايدا استامشىلىق جاساپ, جالپىعا ورتاق جول ەرەجەسىن كوپە-كورىنەۋ بۇزۋ جاقسى ەمەس, جول ءۇستى «ەركەلىكتى» كوتەرمەيدى.
استانا قالاسىندا رەسمي تىركەلگەن 279 مىڭ اۆتوكولىك بار ەكەن. بۇعان قالاعا كۇن سايىن كىرىپ, شىعىپ جاتقان, كەلىمدى-كەتىمدى ماشينالاردى قوسساڭىز, بۇل سان ەسەلەنە تۇسەرى ءسوزسىز.
ميللياردتار مەكەندەگەن اسپان استى ەلىنىڭ چجاي چجيگان اتتى ءبىر بىلىكتى ينجەنەرى «تەحنيكانى جۇرگىزۋدى مەڭگەرگەن ادامنىڭ بويىندا ەڭ ءبىرىنشى ىشكى مادەنيەت قالىپتاسۋى قاجەت, ال ولاي بولماعان جاعدايدا كوشەنىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن الدىڭنان قاۋىپ-قاتەر شىعا كەلۋى ابدەن مۇمكىن» دەگەن ەكەن.
جاقىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بەرىك بەيسەنقۇلوۆتىڭ پارلامەنت ماجىلىسىندەگى ۇكىمەت ساعاتىندا ەلىمىزدەگى جول اپاتىنا بايلانىستى كەلتىرگەن مالىمەتتەرى جاعا ۇستاتادى. بيىل العاشقى توقساندا جول-كولىك وقيعاسى سالدارىنان رەسپۋبليكا كولەمىندە ءۇش جۇزدەن اسا ادام كوز جۇمىپ, ءتورت جۇزدەن اسا ادام ءتۇرلى دارەجەدە دەنە جاراقاتىن العان. استانا قالاسىندا دا بۇل باعىتتاعى جاعداي ءماز ەمەس. شاھاردا كۇنىنە وننان جيىرماعا دەيىن جول-كولىك وقيعاسى تىركەلەدى.
وعان كوبىنە «جول مەنىكى, بەرسەڭ دە بەرەسىڭ, بەرمەسەڭ دە بەرەسىڭ» دەگەن كەيىپتە جىلدامدىقتى شامادان تىس كوتەرىپ, الدىڭنان جىن ۇرعانداي قىستىرىلا, قىمتىرىلا كىرەتىندەر كىنالى ەكەنىن كوز كورىپ ءجۇر.
جاقىندا عانا تۇرار رىسقۇلوۆ كوشەسىنىڭ بويىنداعى №2 قالالىق اۋرۋحاناعا تاقاۋ ماڭدا «BMW» اۆتوكولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسى, 22 جاسار جىگىت اسىققانى سونشا, جىلدامدىقتى ساعاتىنا 120 كيلومەترگە دەيىن كوتەرگەن. سالدارىندا قيىلىستان باعدارشامنىڭ جاسىل شامىنا شىعىپ كەلە جاتقان «تويوتا» اۆتوكولىگىنە سوعىلىپ, جول جيەگىندە تۇرعان ءبىر ادام سول جەردە كوز جۇمدى. ءتورت ادام ءتۇرلى دەنە جاراقاتىمەن اۋرۋحاناعا ءتۇستى. ەڭ ءبىر وكىنىشتىسى, مۇنداي مىسالدار ءجيى كەزدەسىپ وتىر.
كەيىنگى كەزدە جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن ءوز بەتىنشە وقىپ, سىناقتى ءوز بەتىنشە تاپسىرىپ, جۇرگىزۋشى كۋالىگىن «ءوز بەتىنشە الىپ» جاتقانداردى ەستىگەندە, «وسىنداي جان تۇرشىگەرلىك وقيعالاردىڭ بىردەن-ءبىر سەبەپكەرى وسىلار ەمەس پە؟» دەگەن ويعا قالاسىڭ.
جيىرما بەس جىل جۇرگىزۋشىلىك تاجىريبەسى بار ەرمۇقان عايسيننىڭ: «جۇرگىزۋشى جولعا شىققان سوڭ ءوز ومىرىنە عانا ەمەس, وزگەلەردىڭ ومىرىنە دە جاۋاپتى. وسىنى كولىك تىزگىنىن ۇستاعان كەز كەلگەن ادام ناقتى تۇسىنگەنى ءجون. جول-كولىك وقيعالارىنىڭ 70-80 پايىزى جىلدامدىقتى شامادان تىس اسىرۋدان بولادى. بۇل – دالەلدەنگەن اقيقات.
ەكىنشى ءبىر ماسەلە – ەرەجەگە باعىنبايتىن تەنتەك جۇرگىزۋشىلەردىڭ كوبەيۋى. جولدىڭ قارسى بەتىنە شىعىپ كەتۋ, جونىمەن كەلە جاتقان كولىكتىڭ الدىن قاساقانا كەسىپ ءوتۋ وزگە جۇرگىزۋشىلەردى سىيلاماۋ بولىپ تابىلادى. جولدا ءجۇرۋ مادەنيەتى اركىمنىڭ وزىنە بايلانىستى. بىراق قوعام, مەملەكەت تاراپىنان ىشكى مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ شارالارىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ وتىرسا, مەكتەپتەردە جولدا ءجۇرۋ مادەنيەتىنە ارنالعان ساباق جۇرگىزىلسە» دەگەن پىكىرىمەن تولىق كەلىسەسىز.
جول بەلگىلەرىندەگى جىمىسقىلىق
جوعارىدا ايتىلعان كەلەڭسىزدىكتەردى بولدىرماۋ ماقساتىندا ۇكىمەت ايىپپۇلدى كوتەرىپ ەدى, بىراق ودان جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءتارتىبى تۇزەلىپ كەتە قويعان جوق. ءتىپتى كوبى ونى ايلاپ, جىلداپ تولەمەيتىن كۇيگە جەتتى. وتكەن جىلى ءبىر «لەند كرۋزەر پرادو» يەسىنىڭ جول ەرەجەسىن بۇزعان ايىپپۇلى 500000 تەڭگەگە جەتىپ, ءتيىستى ورگاندار ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تولەتە الماعاندىقتان, «سۋدان قۇپ-قۇرعاق شىققاندىعىن» دا ەستىدىك.
راس, جۇرگىزۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ايىپپۇل مولشەرىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن ايتىپ, شاعىمدانادى. ماسەلەن, جىلدامدىقتى بەلگىلەنگەن شەكتەن ساعاتىنا ون شاقىرىمنان جيىرما شاقىرىمعا دەيىن كوتەرگەنىڭىز ءۇشىن ون ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇل تولەيسىز. بۇل دەگەنىڭىز – 22690 تەڭگە دەگەن ءسوز. ول ول ما, بايقاماي قالىپ, كولىگىڭىزدى مۇگەدەكتەرگە ارنالعان جەرگە قويىپ قويساڭىز, بىردەن 106000 تەڭگەگە شىعىنداندىم دەي بەرىڭىز. مۇنداي ورىندار, اسىرەسە, حالىق كوپ كەلەتىن ۆوكزالدا, سۋپەرماركەتتەر مەن ويىن-ساۋىق كەشەندەرىنىڭ, قالالىق اكىمدىك پەن حالىققا قىزمەت كورسەتۋ مەكەمەلەرىنىڭ ماڭايىندا ءجيى كەزدەسەدى. دۇرىس, ەرەجەنى كەز كەلگەن جۇرگىزۋشى مۇلتىكسىز ساقتاۋى قاجەت. الايدا وسى جەرگە قويىلعان جول بەلگىلەرى كەيدە كۇمان تۋعىزادى. ايتالىق, «ەۋرازيا» ساۋدا كەشەنىنىڭ جانىندا وسىنداي جول بەلگىسى قويىلعان دا, «4م» دەپ جازىلعان. ال قاي جاعىنان باستاپ ءتورت مەترگە دەيىن مۇگەدەكتەر كولىگىنەن باسقالارعا تۇرۋعا بولمايتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلمەگەن. ەكى جاعىنان دا تۇرۋعا بولمايتىن بولسا, ءوزى تۇراقتان تاپشىلىق كورىپ جاتقان قالا ءۇشىن مۇگەدەكتەرگە الدىن الا 8 مەتر ورىن ءبولىپ قويۋ كوپتەۋ ەمەس پە دەگەن وي كەلەدى. بىزدىڭشە, بۇل جەردە ءبىر جىمىسقىلىق بار سياقتى. ويتكەنى تاپ وسى جەردەن كوكتەن تۇسكەندەي ءاپ-ساتتە زىر ەتىپ كەلە قالاتىن جول پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىنە دەگەن وكپە-رەنىشتى تالاي جۇرگىزۋشىدەن ەستىدىك. ارينە, ءتارتىپ بۇزدىڭ – جاۋاپ بەر. دەگەنمەن جول بەلگىسى دە ناقتى قويىلۋى كەرەك قوي.
مۇنداي جايدى قالالىق اكىمدىكتىڭ الدىنان دا كەزدەستىرەسىز. توڭىرەكتە ينە شانشار ورىن بولمايدى. كەزەك كۇتەسىڭ. شىققان كولىكتىڭ ورنىنا ماشيناڭدى قويساڭ بولدى, نومىرىڭنەن ايىرىلاسىڭ. ەلۋ مەتر جەردە تىيىم سالىنعان جول بەلگىسى تۇر. سوندا بۇعان دەيىن بەلگىنىڭ استىندا تۇرعان اۆتوكولىكتىڭ يەسى نەگە جازالانباعان؟
سونداي-اق, اباي داڭعىلىن ءبىر باعىتتى كولىك قوزعالىسىنا اۋىستىردى. سول-اق ەكەن, قالا اكىمدىگى عيماراتىنىڭ تۇسىنداعى جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولاعى دا جويىلدى. ەندى ءسىز جولدىڭ كەلەسى جاعىنا ءوتۋ ءۇشىن ءجۇز مەتر جەردەگى كوشە قيىلىسىنا بارىپ, باعدارشامنان ءوتۋىڭىز كەرەك. ونى ساقتاپ جاتقان كىم بار؟ كوبى ماشينالاردىڭ اراسىنان ساڭىلاۋ تاۋىپ, جۇگىرىپ وتەدى. بۇل – جول ەرەجەسىن بۇزۋ. زاڭ بويىنشا ايىپپۇل تولەۋ كەرەك. وسى توڭىرەكتە ايقاي-شۋ, داۋ-داماي قانشاما… ايتا بەرسە, مۇنداي جول بەلگىلەرىن قويۋداعى كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىنە كەرەعار ماسەلەلەر جەتىپ ارتىلادى. وسىنى كەڭىنەن ويلاسىپ شەشۋگە بولماس پا ەدى؟!
زاڭعا باعىنعان دۇرىس, بىراق…
2015 جىلى جەڭىل كولىكتەرگە بالالار ارباسىن ورناتۋ مىندەتتەلدى. جۇرت دۇكەندەردەگى اۆتوكرەسلولاردى جاپا-تارماعاي ساتىپ الىپ, ءبىر دۇرلىكتى. تالاسىپ, تارتىسىپ ساتىپ العانىمەن, ونى ورناتۋ تاعى قيىندىق تۋعىزدى. كوپتەگەن اۆتوكولىكتەرگە بالالار ارباسىن ورناتۋ ءۇشىن قوسىمشا قۇرىلعىلار قاجەت بولدى. سودان كەلىپ نارازىلىق, ارىز-شاعىم باستالىپ ەدى, مىندەتتەۋدى الىپ تاستادى.
كەيىنگى كەزدە كوپشىلىك اراسىندا اۆتوكولىكتىڭ جاقىن قاشىقتىقتاعى شامىن كۇندىز جاعىپ ءجۇرۋ دە تالقىعا تۇسە باستادى. وكىلەتتى ادامداردىڭ ايتۋىنشا, «كۇندىز شام جاعىپ جۇرگەلى, ەلدى مەكەندەردە جول-كولىك وقيعاسى ازايعان» كورىنەدى. الايدا قانشاعا ازايعانىن تاپ باسىپ ەشكىم ايتا المايدى.
ال زيانىن جۇرگىزۋشىلەر ساۋساق بۇگىپ ساناپ بەرىپ وتىر. ەڭ ءبىرىنشى, بۇل اۆتوكولىكتىڭ قۋات كوزىنە كۇش تۇسىرەدى. ەكىنشىدەن, بەنزيندى ارتىق شىعىندايدى. قالا بەردى, كۇندىز-ءتۇنى جانىپ تۇرعان سوڭ كولىكتىڭ شامى تەز كۇيىپ كەتەدى. بۇعان قوسا, ءار ايالداعان سايىن ءوشىرىپ, قوسىپ ءجۇرۋدى ۇمىتىپ كەتسەڭىز, ايىپپۇل تولەيسىز. ال جاسى ۇلعايعان ادامدار ۇمىتشاق كەلەتىنى تاعى بار.
ەندىگى ءبىر ماسەلە – «بۇدىرلى دوڭعالاق» («شيپى») بەلگىسى. وتكەن جىلى اياقاستىنان «كولىگىڭنىڭ ارتقى اينەگىندە «ش» بەلگىسى بولماسا, 6700 تەڭگە ايىپپۇل تولەتەدى ەكەن» دەگەن ءسوز شىعىپ, جۇرگىزۋشى بىتكەن جاپپاي دۇرلىكتى. ال بيىل وسى بەلگىنى جاز مەزگىلىندە الىپ تاستاماسا, جۇرگىزۋشىلەردىڭ جازالاناتىنى تاعى ايتىلۋدا.
بىراق زاڭگەر مۇسا ءالىمۇلىنىڭ ايتۋىنشا, شەگەسى بار دوڭعالاقتارمەن جۇرگەن اۆتوكولىكتەرگە «ش» بەلگىسىن تاعۋ كەرەكتىگى «جول قوزعالىسى ەرەجەسى تۋرالى» زاڭدا باياعىدان بار كورىنەدى. ونى جول پوليتسياسىنىڭ تەك وتكەن جىلى ەسكەرىپ, قاداعالاعانى تۇسىنىكسىز. ال «ش» بەلگىسىن جازدا الماعان جۇرگىزۋشىلەرگە جازا قولدانۋ زاڭدا قاراستىرىلماعان. الايدا جول پوليتسياسى مۇنداي تانىم بەلگىلەرىمەن ءجۇرۋ زاڭ بۇزۋشىلىق بولىپ تابىلاتىنىن ايتادى. سوندا كىمگە سەنەمىز؟
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
