قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە ءونىمدى جازاتىن قالامگەرلەردىڭ ءبىرى – بەلگىلى جازۋشى, دراماتۋرگ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جولتاي جۇمات-ءالماشۇلى. ونىڭ قالامىنان جيىرماعا تارتا پروزالىق شىعارما مەن وتىزدان استام درامالىق تۋىندى تۋدى. ادەبيەتتانۋعا دا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ, بىرنەشە زەرتتەۋ ەڭبەك جازدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن عىلىمي اتاعى دا بار. شىعارمالارى ەلىمىزدە عانا ەمەس, شەتەلدەردە دە تانىلىپ, بىرنەشە حالىقارالىق ادەبي سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتانىپ, كىتاپتارى رەسەيدە, تۇركيادا, ازەربايجاندا, باشقۇرستاندا باسىلىپ شىقتى. وسى كۇندەرى قالامگەر مەرەيلى 65 جاسقا تولىپ وتىر. كۇنى كەشە عانا ونىڭ «قاراتاۋ قاھارى» اتتى كەزەكتى كىتابى جارىق كوردى. وسى قۋانىش ۇستىندە جازۋشىنى اڭگىمەگە تارتتىق.
بالالار جىلىندا وقۋلىققا كوڭىل بولەيىك
– جولتاي اعا, 2022 جىل – بالالار جىلى بولىپ جاريالاندى. ءسىزدىڭ ءسوز ونەرىنە قادامىڭىز بالالارعا ارنالعان اڭگىمە-پوۆەستەردەن باستالدى. كەزىندە «بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ بايگەسىن دە الدىڭىز. كەيىننەن عىلىمعا, ۇلكەن پروزا مەن دراماتۋرگياعا ويىستىڭىز. بىراق كەيىنگى جىلدارى بالالار ادەبيەتىنە ورالعان سياقتىسىز. وعان «قايىرىمدى قاقپان» جانە «بۇلتقا مىنگەن باقا» اتتى پەسالارىڭىز دالەل. بۇگىن قازاق بالالار ادەبيەتىن دامىتۋ كەرەكتىگى تۋرالى كوپ ايتىلادى. بۇل باعىتتا ويلارىڭىز قانداي؟ ىلگەرىلەۋ بار ما, جوق پا؟
– اڭگىمەنى بالالار جىلىنىڭ ءمان-ماڭىزىنان باستالىق. بيىلعى جىلدىڭ بالالارعا ارنالعانى بارىنشا دۇرىس, وتە-موتە قۇپتارلىق ءىس! بالا – بولاشاق! بالا – ۇلتتىڭ كەلەشەگى! كەزىندە زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ «ەل بولام دەسەڭ – بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ تەكتەن-تەك ايتپاعان. بالادان ءۇمىت كۇتپەگەندە – ەندى كىمنەن ءۇمىت كۇتەمىز؟ بىراق, بۇل شارۋا ءجاي ۇرانعا ۇلاسىپ كەتپەسە ەكەن دەيسىڭ. ءبىز, جاسىراتىنى جوق, سوڭعى جىلداردا ۇرانشىلدىققا بوي ۇيرەتىپ الدىق, «ۋرالاپ» كەتەتىن كەزىمىز باسىم. الدىمەن قاداپ ايتارىم – وسىدان بارىنشا ساق بولساق ەكەن.
ال اتقارىلار شارۋالار جايىنا كەلەر بولساق, العاشقى ماسەلە – بالالار جىلىندا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتارعا قايتالاپ زەيىن قويىپ, ماعىنا-مازمۇنىنا ءجىتى كوڭىل اۋدارىپ, ساپالى باسىلىپ شىعۋىن ءجىتى قاداعالاۋ كەرەكتىگى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەنىن قالار ەدىك. قازىرگى وقۋلىقتاردا اقاۋلىقتار وتە كوپ, ول جايىنان مەرزىمدى ءباسپاسوز بەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە از جازىلعان جوق. بۇل – ەلەۋسىز قالدىرۋعا مۇلدە بولمايتىن شارۋا, ويتكەنى وقۋلىق بالالار ءۇشىن العاشقى ادامي تاربيە مەكتەبى. ەندەشە, الدىمەن سونى جوندەپ الۋ جۇمىسى ءبارىمىز ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. سونىمەن بىرگە, ارينە, وقۋشىلاردىڭ سانا-سەزىمىنە وڭ ىقپال ەتىپ, مادەنيەتتى, يبالى, تاربيەلى ازامات بولىپ وسۋىنە تىكەلەي سەبەپشى – كوركەم ادەبيەت. ءبىز قاتارلى ۇرپاقتى وسى كوركەم ادەبيەت تاربيەلەدى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الام. قازاقتا قازىرگى كۇنى بالالارعا ارناپ جازاتىن قالامگەرلەر وتە از. بۇل – وكىنتەرلىك جاعداي. ەندىگى جەردە ءتيىستى مينيسترلىك جاس قالامگەرلەردى ماتەريالدىق-مورالدىك تۇرعىدان كوبىرەك ىنتالاندىرىپ, بالالارعا ارناپ كوركەم دۇنيەلەر جازۋىنا مۇرىندىق بولۋى كەرەك.
ءوز جايىما كەلەر بولسام – سۇراعىڭ ورىندى. ءاۋ باستا بالالار جازۋشىسى بولىپ باستاعانبىز. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بەسىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە, 1979 جىلى ءبيتتىڭ قابىعىنداي «ءبىزدىڭ كوماندا» دەگەن اڭگىمەلەر مەن ەرتەگىلەر كىتاپشامىز باسپا ارقىلى جارىق كورگەن. سودان كەيىن, اراعا ون جىل سالىپ «كۇن ءتارتىبى» دەگەن بالالار كىتابىن شىعاردىق. بۇدان سوڭ قيىن سالاعا تاۋەكەل ەتىپ, تاريحي تاقىرىپقا بەت بۇردىق. الاش ارداقتىلارىنىڭ ەلەۋسىز قالىپ, ايتىلماي كەلە جاتقان رۋحاني مۇرالارىن زەرتتەدىك, ۇلت تۇلعالارىنىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن اتقارعان قىزمەتى جايىنان دەرەكتى ءارى تانىمدىق شىعارمالار جازدىق. مۇنداي ەڭبەكتەر ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا شىنايى تاريحتى بىلۋگە ەرەكشە قۇشتارلىق بايقاتقان حالقىمىز ءۇشىن, جاس ۇرپاق ءۇشىن وتە قاجەتتى كىتاپتار ەدى. قىسقاسى, وتىز -قىرىق جىل بويى بالالار تاقىرىبىنان قول ءۇزىپپىز. ەندى سول ولقىلىقتىڭ ورنىن قايتا تولتىرۋدى ويلاستىرۋدامىن, ءبىر-ەكى پوۆەستىڭ جوباسى بار.
ايتپاقشى, سەن سۇراپ وتىرعان ەكى پەسانىڭ دا اۆتورى مەن ەمەس, قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ەركىن جازاتىن جاس قالامگەر ايسۇلۋ جولتايقىزى, ءوزىمنىڭ كەنجە قىزىم. مەنىڭ سونداي اتپەن اتالاتىن ەكى ەرتەگىم بار, سولاردىڭ ىزىمەن جازىلعان دۇنيەلەر. العاشىندا قىزىم ەكى اۆتورمەن جاريالايىق دەپ ەدى, مەن كەلىسپەدىم, دراما سەنىڭ ەڭبەگىڭ عوي دەدىم. ول قازىر جاس وقىرماندارعا ءبىرشاما تانىمال, بالالارعا ارنالعان «قۇربى قىزدار قۇپياسى» دەگەن كىتابى 2018 جىلى شىقتى. تاعى ءبىر اڭگىمە- حيكاياتتار جيناعى ءوز كەزەگىن كۇتىپ جاتىر.
– ءسىزدىڭ كوپ قالام تەربەگەنىڭىز – الاش تاقىرىبى. بۇل جايىندا زەرتتەۋ ەڭبەكتەردى دە, درامالىق شىعارمالاردى دا جازدىڭىز. وسى تاقىرىپ قازىر سانگە اينالعانداي, «الاشتانۋشىمىز» دەيتىن ادامدار كوبەيدى. ءوزىڭىزدىڭ بۇل تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋىنە جانە ادەبيەتتە كورىنۋىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– ءبىزدىڭ قازاقتا وسى كۇنى كىم كوپ – الاشتانۋشى كوپ. ءار جەردەن الىپ-جۇلقىپ, ازدى-كوپتى دەرەك جيناپ الىپ, ءبىر كىتاپشا جازىپ بولا سالىسىمەن جاھانعا جار سالادى, «الاشتانۋشىمىن» دەپ كەۋدە قاعادى. الاش تۇلعالارىن زەرتتەۋ, سومداۋ جانە ءوز تۇعىرىنا وتىرعىزۋ وتە ماڭىزدى ءارى جاۋاپتى جۇمىس. وعان جاۋاپسىز, ءاتۇستى قاراۋ – تاريحقا قيانات جاساۋمەن بىردەي. ويتكەنى, تاريحي شىندىق ءسال بۇرمالانسا, ونىڭ تاريحتانۋ سالاسىنا تيگىزەتىن زاردابى تاعى بار. كەيىنگى جاس ۇرپاقتى شاتاستىرادى. ونداي فاكتىلەر بايقالىپ قالىپ تا جاتىر.
ءوز باسىم – الاش تاقىرىبى اياسىندا كەم دەگەندە 25-30 جىل بويى ىزدەنۋمەن كەلەم. الاش تاقىرىبى – بىلايشا ايتقاندا, قازاقتانۋ تاقىرىبى عوي. قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى مەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاعدىرىن ءبىر ۇعىم دەپ قاراۋ كەرەك. بۇل سالاداعى عىلىمي-تاريحي ەڭبەكتەر مەيلىنشە ادىلەتتى, ناقتى ءارى شىنايى جازىلعانىن تالاپ ەتۋگە حاقىلىمىز جانە مىندەتتىمىز. ولاي ەتپەسەك, ءوز ۇلتىمىزدىڭ وتكەنىن ءوزىمىز تالكەككە سالعانىمىز!
ال-فارابي – اقىل-پاراساتىمىزدىڭ باس «قۇجاتى»
– بىلتىر ەلوردادا «Teatr ALL» حالىقارالىق تەاتر فەستيۆالى ءوتتى. سول كەزدە تەاترتانۋشى امانگەلدى مۇقان «Drama.kz» سايتىندا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە قىرىقتان اسا پەسا تۇرعانىن, ولاردىڭ بارلىعى سىنالعان, وندىرىسكە دايىن ەكەنىن ايتىپ, تەاتر باسشىلارى, رەجيسسەرلار وسى جۇمىستارعا بەت بۇرسا دەگەن بازىناسىن جەتكىزدى. ءوزىڭىز دراماتۋرگياعا كەلگەلى جازعان شىعارمالارىڭىز تەاترلاردا قانشالىقتى قويىلدى؟ ءوزىڭىزدىڭ تەاتر باسشىلارى مەن رەجيسسەرلەرگە ايتار بازىنالارىڭىز بار ما؟
– بەلگىلى تەاتر سىنشىسى امانگەلدى باۋىرىمدى جاقسى بىلەم, اشىق پىكىرلەرى ۇنايدى, ۇنەمى ويلاسىپ وتىرامىز. كەي ماسەلەلەردە اقىلداسىپ تا قويامىز. جاڭاعى ءوزىڭ ايتىپ وتكەن تەاتر فەستيۆالىندە دراماتۋرگيانىڭ «سويىلىن» سوعىپ سويلەگەن جالعىز ادام – وسى امانگەلدى! ونىڭ مۇنداي جان شىرىلىن, البەتتە, مەن وتە جاقسى تۇسىنەمىن. وكىنىشكە وراي, تەاتر ماڭايىنداعى رەجيسسەر اعايىندار وسىنداي ۇسىنىستارعا بارلىق ۋاقىتتا قۇلاق اسا بەرمەيتىن ءتارىزدى. ايتپەسە, سول قىرىقتان استام پەسانىڭ ەڭ بولماعاندا ۇشتەن ءبىرىن ساحناعا «جەتەلەپ اكەلۋگە» اسىقپاس پا! سويتە تۇرىپ «بىزدە جاقسى دراما جوق, جازىلماي جاتىر» دەپ ايتۋعا اۋەستىك بار.
ءوز جايىما اۋىسسام – وسى كەزگە دەيىن وتىزدان استام درامالىق (تاريحي, زاماناۋي, كومەديالىق) شىعارمالار جازىپپىن, ونىڭ تەڭ جارىمى ساحناعا جول تارتتى. استانادا جانە ونشاقتى وبلىستىق دراما تەاترىندا قويىلىپ كەلەدى. بۇل, ارينە, ءبىر اۆتور ءۇشىن از كورسەتكىش ەمەس. ءتىپتى, تۇركيا, رەسەي, قىرعىز, باي-ولكە ايماعى, تاعى وسى سياقتى الىس-جاقىن شەتەلدەردەن دە پەسالارىما «قۇدا ءتۇسىپ», الىپ كەتىپ جاتقاندار بار. الايدا, مەنى ءبىرازدان بەرى ويلاندىراتىن ءبىر كەرمەك جاعداي بار. قازاق تەاترلارىندا تاريحي تۇلعالار بەينەسى از سومدالىپ جاتقان جوق. سۇلتان بەيبارىس, توميريس, ءامىر تەمىر, بوپاي حانىم, ابىلاي حان, كەنەسارى حان, تاعى باسقا قويىلىمدار بار. ال, الەم جۇرتشىلىعى اراسىندا «ەكىنشى ۇستاز» دەگەن ارداقتى اتتى ءبىزسىز-اق يەلەنگەن عۇلاما عالىم, فيلوسوف, ۇستاز ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ كوركەم وبرازى ءوز دەڭگەيىندە كورىنە الماي كەلەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرماق بولىپ, سوڭعى ون-ون بەس جىل كولەمىندە ۇلى تۇلعا تۋرالى ەكى تاريحي دراما, جاستىق شاعى مەن ەسەيگەن كەزەڭىن جازدىم. البەتتە, ەڭبەگىم مۇلدە ەسكەرىلمەي قالعان جوق, تالدىقورعان, قاراعاندى جانە قىزىلوردا جاستار دراما تەارلارىندا ساحنالاندى دا.
ارمانىم – ۇلى ۇستاز بەينەسى استاناداعى ق.قۋانىشباەۆ تەاترىنان «ءتىل قاتىپ», ەلوردانىڭ بارىنشا تالعامپاز كورەرمەنىمەن جۇزدەسسە دەپ ەم, تەاتر ۇجىمى ەكى جىلدان بەرى قۇرعاق ۋادەمەن سىرعاقتاتىپ كەلەدى. ءال-فارابي – اقىل-پاراساتىمىزدىڭ باس «قۇجاتى»! سوسىن دا بابانىڭ تەاترلىق «كەلبەتى» استانادا بوي تىكتەسە, ول قانداي عانيبەت!
تاعى ءبىر تاريحي درامام – ابىز احمەت ياساۋيگە ارنالىپ جازىلدى. احمەت – حالقىمىزدىڭ يماني-رۋحاني بەينەسىنىڭ باس كورسەتكىشى بولا الادى! مۇنى دا الدىمەن استانا كورەرمەندەرى تاماشالاسا دەگەن ءۇمىت قىلاڭدايدى. ءوز ويىمشا, وسى ەكى تۇلعا ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني دىڭگەگى, حالىقتىڭ بولمىسىمىزدىڭ «قايماعى»!
قوعام وتىرىك پەن جالعان سوزدەن شارشادى
– قالاماقى ماسەلەسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ كەيىنگى جىلدارى زاڭ تۇرعىسىنان بۇل باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىلدى. قازىر بۇل ماسەلە رەتتەلدى مە؟ درامالىق شىعارمالار تەاتردا قويىلعاندا تولەنەتىن قالاماقىعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– سوڭعى جىلدارى جاڭادان جازىلعان ادەبي كىتاپتارعا ەپتەپ قالاماقى تولەنە باستاعان سىڭايلى. بىراق ونىڭ دا جولى تىم اۋىر, ءارتۇرلى سۇزگىدەن ءوتىپ بارىپ, تۇپكىلىكتى شەشىم شىعادى. قالامى ەندى-ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان جاستار تۋىندىلارى ونداي قاتاڭ سىناققا توتەپ بەرىپ كەلە جاتىر ما – بىلمەيمىن. ال, سپەكتاكل تەاترعا قويىلعان جاعدايدا جارىتىپ قالاماقى الىپ جۇرگەن دراماتۋرگ بار ما ەكەن؟ درامالىق شىعارمالارىم ءبىراز دراما تەاترلارىندا ساحنالاندى عوي, سوسىن دا سەنىمدى ايتا الام: ونىڭ قالاماقىسى ماردىمسىز; تەاتر باسشىلىعى قينالا وتىرىپ, اۋىز جارىماس بىردەڭەنى ازەر تولەيدى, سونى قاناعات ەتەسىڭ. ايتىپ وتىرسا, ءبىر سپەكتاكلدى قويۋ ءۇشىن بولىنگەن ءتيىستى قاراجات ازەر-ازەر جەتەدى ەكەن. ارعى جاعىن كىم قازبالاپتى؟
– كەز كەلگەن قالامگەردى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانىنان ءبولىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ءسىز دە پروزادا دا, دراماتۋرگيادا دا تاريحي تاقىرىپتاردى عانا قوزعاماي, بۇگىنگى ءومىردى جازاسىز. كۇنى كەشە عانا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قاڭتارداعى وقيعاسىنان تۋىنداعان «جامالدىڭ جالعىزى» اتتى اڭگىمەڭىز جارىق كوردى. قاڭتار وقيعاسىنا بەرەر باعاڭىز قانداي؟
– كەشەگى قاڭتار وقيعاسى, ارينە, ءبارىمىزدىڭ جانىمىزدى سىزداتتى. بەيبىت شەرۋگە شىققان جاستارىمىزدىڭ تالاپ-تىلەگى ورىندى بولسا دا, اراعا ارانداتۋ ارالاستى. بەيبىت كۇندە وق اتىلدى. بۇل – جان تۇرشىگەرلىك جاعداي. جاپ-جاس بالالار وققا ۇشتى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىر وتباسىنىڭ ۇكىلەپ وتىرعان ءۇمىتى – جالعىزى دا بولۋى مۇمكىن عوي. مىنە, سونداي كەرمەك ويدان تۋعان تۋىندى. كوپتەن اڭگىمە جازباي كەتىپ ەم, «جامالدىڭ جالعىزى» اياق استىنان جازىلدى. ەندى قاڭتار باسىندا ورىن العان كەلەڭسىز وقيعالاردى ارنايى تاپسىرمامەن زاڭ ورىندارى تەكسەرىپ-زەرتتەپ جاتىر, الدىنا ءتۇسىپ نە ايتا الامىز, ارتىن كۇتەلىك. ەگەر تاعى دا كوپە-كورىنەۋ قيانات ورىن الىپ جاتسا, وعان ءبارىبىر جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. قوعام وتىرىك پەن جالعان سوزدەن شارشادى.
ادەبي ورتا – قالامگەردىڭ قالامگەردى قامشىلاۋى
– «جاڭا قازاقستانعا» بەت بۇردىق دەيمىز. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە, وتكەن 30 جىلدا نەنى ەسكەرمەدىك, العا باسۋىمىز ءۇشىن نە ىستەلىنۋ كەرەك؟
– وتكەن 30 جىل ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن قاتەلىك – «الدىمەن ەكونوميكا» دەگەن اسىرەۇران! ءبىز جاستارىمىزدىڭ بويىنا الدىمەن سىڭىرۋگە ءتيىس قاراپايىم عانا ادامي تاربيەگە كوڭىل اۋدارمادىق. كىمنىڭ تۇرمىسى جاقسى بولسا, سول باقىتتى عۇمىر كەشەدى, وتانىن شەكسىز سۇيەدى دەپ سەندىردىك. بىراق بۇل قاتەلەسۋ ەدى. مىنە, وسىدان بارىپ رۋحاني قۇلدىراۋ باستالدى, ۇلتتىق تاربيەگە سىنا ءتۇستى, ءداستۇر بۇزىلدى. كىتاپ وقىمايتىن ۇرپاق كەلدى. بولاشاققا سەنبەۋشىلىك پەن مەنمەنشىلدىك مىنەز بەلەڭ الدى. مۇنى ءارى قاراي نەسىنە تاپتىشتەپ ايتا بەرەيىن, ونى وزدەرىڭ دە كورىپ وتىرسىڭدار عوي.
– ءسىزدىڭ «وليگارح پەن وليمپ» اتتى رومانىڭىز بىرنەشە تىلگە اۋدارىلدى. وسى شىعارماڭىزدى ورىس تىلىنە اۋدارعان رەسەي جانە باشقۇرت جازۋشىسى فليۋر گاليموۆتىڭ پىكىرىنشە, بۇل تۋىندىڭىز مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاياۋدا «حابار» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىنداعى ويلارىمەن استاسىپ جاتىر. قازىرگى بايلارعا رومانىڭىزدىڭ باس كەيىپكەرى اسپاننان ۇلگى الۋى كەرەك پە؟ جالپى سىزدىڭشە, بۇگىنگى قالتالى ازاماتتار قانداي بولۋى كەرەك؟
– بۇل رومان وسىدان بەس جىل بۇرىن جازىلعان. كوكەيدەگى ارمان – قالتالى بيزنەس وكىلدەرى ءوز باس قامىن عانا ويلاي بەرمەي, حالقىنا جانى اشىپ, قارجىسىمەن بولىسسە عوي دەگەن نيەت ەدى. قازىرگى ۋاقىتتىڭ قاتاڭ تالابى سول – وتىز جىل بويى ەش كەدەرگىسىز, ەمىن-ەركىن بايىعان قالتالىلار قارجىلارىن شەتەلگە تاسىعاندى دوعارىپ, ءوز ەلىنە, ءوز وتانىنا ورالۋى كەرەك. ءبىر ادامنىڭ ومىرىنە قانشا بايلىق كەرەك ءوزى؟ ونى كورگە بىرگە الا كەتە مە؟ ەگەر ءوزى وسكەن ەلى شەر-شەمەنگە ءتۇسىپ, تارشىلىق كورىپ, قاتتى قينالىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتسا, وعان جانى اشىماعان ادام, نەشە جەردەن اسپانداعان وليگارح بولسا دا, ادامشىلىق جولدان تايقىعان تاسماڭداي. ولارعا بۇل دۇنيەدە بولماسا دا, و دۇنيەدە زاۋال كەلەرى ايدان-انىق. ءبىزدىڭ شاعىن رومانداعى باس كەيىپكەر – وليگارح اسپان سونى ءتۇسىنىپ, ەلگە ورالعان بيزنەس وكىلى!
كىتاپ كەيىپكەرىنەن بيزنەسمەندەر ۇلگى الا ما, جوق پا – ول جاعىن بىلمەيمىن, الايدا ەندى ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق: ۇلتتان شىققان بيزنەس وكىلدەرىنە بۇدان بىلاي «بايلىق كوپ, كوڭىلىم توق» دەپ بۇرىنعىشا شالقىپ جۇرۋگە ەش بولمايدى, ونى حالقى كەشىرمەيدى.
– جولتاي اعا, استانادا وسى كۇنى ادەبي ورتا قالىپتاستى ما؟ باس قالاداعى قالامگەرلەر قاۋىمى قانشالىقتى ءجيى باس قوساسىزدار؟ جالپى قازىر بۇرىنعىداي جازۋشىلار جينالىپ, ادەبي جاڭالىقتاردى, جاڭا شىعارمالاردى تالقىلاۋ بار ما؟ ەلوردادا اقىن داۋلەتكەرەي كاپۇلى تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان جازۋشىلار وداعىنىڭ فيليالى ءبىرشاما ءىس اتقارىپ جاتىر. دەگەنمەن, جازۋشىلار وداعى استاناعا كوشۋ كەرەك پە؟ قالاي ويلايسىز؟
– استاناعا وسى كەزدە ءجۇز بە, ءتىپتى ونان دا كوپ پە كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلار قونىس اۋدارىپ كەلىپ, تۇرىپ جاتىر. ءبىرازى قىزمەتتە, ءبىرازى شىعارماشىلىقپەن بىرىڭعاي اينالىسۋدا. ادەبي ورتا نە ءۇشىن كەرەك؟ قالامگەر شىعارماسىن كوپتىڭ تالقىسىنا سالىپ وتىرىپ جازبايدى, ول وڭاشا ويدىڭ جەمىسى. ال, ورتانىڭ اتقاراتىن قىزمەتى مىنادا: كەز-كەلگەن قالامگەردىڭ جازعان دۇنيەسىن تالقىلاۋ نەمەسە باعىت-باعدار بەرۋ; اركىم ءوز بىلگەنى مەن وقىعانىن ورتاعا سالۋ; الەم ادەبيەتىندە نەندەي وزىق تۋىندىلار تۋدى, نەسىمەن مىقتى – سول جايىنان ويلاسۋ; قىسقا قايىرعاندا – قالامگەردىڭ قالامگەردى قامشىلاۋى… الماتىدا ونداي ورىن شاھاردىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان, ەڭسەلى, ءۇش قاباتتى جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتى ەدى. ءبىز وعان ءجيى-ءجيى باراتىنبىز, سول جەردەن ءمۇيىزى قاراعايداي, اتاعى جەر جارعان اقىن-جازۋشى اعالارىمىزدى كورىپ, مولتەك اڭگىمەسىن تىڭداپ, كوڭىلىمىز توياتتايتىن.
ارينە, استانادا قازىر سول شىعارماشىلىق وداقتىڭ بولىمشەسى اشىلعان. كىشكەنە عيماراتى دا بار. وعان العىر ءىنىمىز داۋلەتكەرەي باسشىلىق ەتۋدە. بىراق… سول جەرگە ىعى-جىعى جينالىپ جاتقان قالامگەر جوق. داۋلەتكەرەيدىڭ جەكە باسىنىڭ, مەنىڭ ويىمشا, قالامداستاردى ءجيى-ءجيى جيناپ, باس قوسۋىنا مۇمكىندىگى دە, جاعدايى دا جوق شىعار, ءسىرا! مەنىڭشە, وداقتى الماتىدان كوشىرۋ ەمەس, باس قالاداعى جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ بەدەلى ارتىپ, قالامگەرلەردى توپتاستىرۋى ءۇشىن وعان كورنەكتى جەردەن ۇلكەن عيمارات بەرىلىپ, ماتەريالدىق جاعدايىن دا جاقسارتقان دۇرىس.
– بىلتىر «رومان & دراما» اتتى ادەبي-كوركەم جۋرنال شىعارا باستادىڭىز. بۇل باسىلىمنىڭ جاعدايى قازىر قالاي بولىپ جاتىر؟ شىعىپ جاتىر ما؟ جالپى وسى زاماندا جۋرنال شىعارۋ قيىن ەمەس پە؟ ماسەلەن, بىرنەشە جىل بۇرىن كورنەكتى اقىن مەيىرحان اقداۋلەتۇلى «ادىرنا» جۋرنالىن اشقان ەدى. اقتوبەدەن شىققان وسى باسىلىم قارجىلىق قولداۋ بولماي, جابىلىپ قالدى…
– ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان ادەبي جۋرنالدى شىعارۋدى وتكەن جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاعانبىز. ماسكەۋدە تالاي ۋاقىتتان بەرى شىعىپ كەلە جاتقان «رومان-گازەتاعا» ۇقساس ەكەنى راس. الايدا, ونىڭ اتالعان جۋرنالدان وزگەشەلىگى مىنادا: باسىلىمدا ءبىر پروزا, ءبىر درامالىق شىعارما جاريالانادى; تەك قازاق قالامگەرلەرى ەمەس, جالپى تۇركىتەكتەس ەلدەر سۋرەتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن جاريا ەتەمىز; كوركەم دۇنيەلەر, ەگەر شەت ەلدەن كەلسە, ورىس تىلىندە جاريالانادى; ونىڭ ۇستىنە بيىلعى جىلدان باستا «جۋرنال ىشىندەگى جۋرنال» اشىپ, وندا ادەبي-مادەني ماسەلەلەردى تالقىلاپ وتىراتىن مىنبەر بەلگىلەدىك. اۋەلدەگى وي-جوسپارىمىز وتە تاماشا ەدى, جان-جاقتان قولداۋ بولار دەپ ۇمىتتەنگەنبىز, ءتيىستى مينيسترلىك تە كوز قىرىن سالار دەپ ەدىك. سويتسەم… قارجى كوزىن تابۋ وڭاي شارۋا بولمادى. دەسە دە, وتكەن جىلعى ون ەكى ءنومىرى تۇگەلىمەن جارىق كوردى. وعان دەمەۋشىلىك كورسەتكەندەر – «ERG كومەك» كورپوراتيۆتىك قورى مەن «قالدان-جالدەن» قوعامدىق قورى.
بيىلعى العاشقى نومىرىنە قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى اكىم تارازي اعامىز بەن جازۋشى-دراماتۋرگ روزا مۇقانوۆانىڭ شىعارمالارىن ورنالاستىردىق, العاشقى داناسى دايىن. ايتپاقشى, بيىلدان باستالعان «جۋرنال ىشىندەگى جۋرنالعا» بالالار جىلىن ەسكەرە وتىرىپ, بالالار جازۋشىسى تولىمبەك ءابدىرايىمنىڭ اڭگىمەسى مەن اقىن نۇرلان قالقانىڭ بالاقايلارعا ارنالعان ءبىر توپ ولەڭدەرى توپتاستىرىلدى. وي-نيەتىمىز دۇرىس. ماقساتىمىز ايقىن. تەك… جىل بويى قالاي ءۇزىلىسسىز شىعارۋعا بولادى, سونىڭ جولىن بىلە الماي وتىرمىن. ازىرگە جاۋابىم جوق. مەيىرحان اقداۋلەت اعامنىڭ كەبىن كيىپ كەتپەسەم جارادى…
تۇلعاتانۋدىڭ قىرلارى كوپ
– ءبىر قىرىڭىز – عالىمدىعىڭىز. ەكى جىلداي بۇرىن «اۋەزوۆ جانە مايلين» اتتى ادەبي ديلوگياڭىز كىتاپ بولىپ شىقتى. وندا قوس كلاسسيكتىڭ شىعارمالارىنا توقتالىپ, تالدايسىز. سۋرەتكەرلەردىڭ, اسىرەسە اۋەزوۆتىڭ ءومىرىنىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىنا ۇڭىلەسىز. بيىل زاڭعار جازۋشىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل. سۇراعىم كەلگەنى, اۋەزوۆتى تولىقتاي زەرتتەپ بولدىق پا؟
– بۇل ادەبي ديلوگيا جاقىن ۋاقىتتا جازىلعان ەڭبەك ەمەس, ونى قايتا باسىلىم دەپ اتاعان ورىندى بولار. دەمەۋشىلىكپەن شىققان, تيراجى از باسىلىم عوي. وسى كىتاپتاعى اۋەزوۆ تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىم وسىدان ون جەتى جىل بۇرىن «جەتى جارعى» باسپاسىندا جارىق كورىپ, «اۋەزوۆتىڭ جۇمباق الەمى» دەپ اتالدى. جاسىراتىنى جوق, ول دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جۇمىسى بولاتىن, عىلىمي جەتەكشىم ۇلكەن عالىم رىمعالي نۇرعالي ەدى. انىقتاپ ايتقاندا, سول كىسىنىڭ قولداۋى مەن قامشىلاۋى, ايتپەسە مەن ءاۋ باستا عالىم بولا قالام دەپ ويلاماپپىن. ءبىز ول ەڭبەكتە اۋەزوۆ تۋىندىلارىنىڭ بۇعان دەيىن ادەبي تالقىعا تۇسپەگەن كوركەمدىك قىرى – شىعارمالارىنداعى تراگيزم مەن كوميزمنىڭ كورىنىسىن, ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇشتاسۋىن عىلىمي تۇرعىدا نەگىزدەپ جازىپ شىقتىق.
وسى كۇنى كوپ تانىستارىم «نەگە عىلىم دوكتورى بولماعانسىڭ» دەپ سۇراعىشتاي بەرەدى. جاۋاپ بىرەۋ-اق. سول ءبىر شاقتا «مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى شەنەۋنىكتەر وڭاي جولمەن عىلىمي اتاق الىپ جاتىر» دەگەن شۋلى اڭگىمەلەر كوبىرەك ايتىلىپ جاتتى. ونىڭ جانى دا بار ەدى. مەن دە مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءجۇردىم عوي, سول اڭگىمەنى ىشتەي قوستادىم دا. ءسويتىپ, عىلىمدى قولجاۋلىق ەتە باستاعاندارعا قارسىلىق رەتىندە كوپ جىل بويى ءوز ماڭداي تەرىممەن جازىپ شىقسام دا, «وڭاي ولجا» ىزدەگەن شەنەۋنىكتەرگە قوساقتالماي, دەرەۋ قورعاۋ جاعىن دوعارا قويدىم. وعان, ارينە, جەتەكشىم ازداپ رەنجىدى دە.
ال كەيىنگى باسىلىمعا ءمايليندى قوسۋىم – و باستاعى ويلاعان ويىم بولاتىن. اشىعىن ايتۋ كەرەك, قازاقتىڭ كەيىنگى تولقىن-تولقىن تالانتتى پروزاشىلارى وسى ەكى ءسوز زەرگەرىنىڭ «شەكپەنىنەن» شىققانى اقيقاتتىڭ اقيقاتى. بۇل ەكەۋى – قازاق كوركەم ءسوز ونەرىندە دارا جولى بار ۇلكەن مەكتەپ. ەپيكالىق شىعارماعا بەت بۇرعانداردىڭ قارسى الدىنان – اۋەزوۆ كۇتىپ الىپ, قىسقا اڭگىمە جازۋعا بەتتەگەندەردىڭ قاق ماڭدايىندا مايلين تۇراتىنى راس ەمەس پە! بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولاتىن اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق قۇپياسىن زەرتتەۋشىلەر ءبىرشاما تەرەڭ زەردەلەدى. ايتسە دە تۇگەل اشىپ بەرە الدى دەسەك, ول شىندىققا سايكەس كەلە قويماس, ونىڭ رۋحاني مۇرالارىن تالداۋ ءالى دە جالعاسا بەرمەكشى.
– جالپى تۇلعاتانۋ باعىتى بىزدە قاي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟
– تۇلعاتانۋدىڭ قىرلارى وتە كوپ. بىزدە ادەتتە بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ ءومىربايانى مەن باستان كەشكەنىن تاراتا جازىپ شىقسا, سونى ۇلكەن ەڭبەك ساناۋ ءۇردىسى بار. تۇلعاتانۋ دەپ وي قوزعاعان سوڭ, ارينە, ونىڭ قوعامداعى ويىپ العان ورنى, بىتىرگەن قوماقتى ءىسى, ۇلتىنا سىڭىرگەن ايتۋلى ەڭبەگى, ۇرپاققا قالدىرعان ونەگەسى, جازبا مۇرالارى, ءتىپتى اربىردەن سوڭ ونى تۇلعا ەتىپ كورسەتەتىن ەرەكشە قاسيەتتەرى اشىپ كورسەتىلۋى كەرەك قوي. ونداي ەڭبەگى جوق ەكەن, ونى تۇلعا دەپ نە كەرەك؟ بۇل قاي كەزدە دە ەستە بولارلىق باعىت. جازىلىپ جاتقان ەڭبەكتەر از ەمەس, ال بىراق جازىلۋ دەڭگەيى جايىنا اۋىسساق, ايتىلار سىني جاعداياتتار جەتەرلىك.
كوپسوزدىلىك درامانى كوگەرتپەيدى
– قازىر قازاق ادەبيەتىندە پروزادان پوەزيا وزىپ كەتتى دەپ ايتىلىپ ءجۇر. ءوزىڭىزدىڭ بۇعان كوزقاراسىڭىز قانداي؟ سوسىن «جاس جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى كوركەمدىك تالاپتارعا جاۋاپ بەرمەيدى, جاستاردىڭ ءتىلى جۇتاڭ» دەگەن پىكىرلەردى دە وقيمىز. قازىرگى قازاق پروزاسىنىڭ بەتالىسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– پوەزيا – قاي زاماندا دا جاۋىنگەر جانر بولعان, بولا دا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قازاق «قارا سوزدەن ولەڭگە ۇستا»! بىراق, وسىعان قاراپ, قازىرگى قازاق پروزاسى شاڭ قاۋىپ قالدى دەگەن تەرىس تۇسىنىك تۋماعانى دۇرىس. الايدا, ۇلكەن كولەمدى پروزا, كىشى كولەمدى پروزا دەگەن تۇسىنىك تاعى بار. كەيىنگى جاس جازۋشىلاردىڭ اراسىندا اڭگىمە جانرىن شەبەر مەڭگەرگەندەرى بارشىلىق. ويلى, وقىلىمدى پوۆەستەر دە جازىلىپ جاتىر. مەن «اۋىل» پارتياسىنىڭ باستاماشىلدىعىمەن جىلما-جىل ۇيىمداستىرىلاتىن ادەبي كونكۋرستىڭ جيۋري مۇشەسىمىن. قازىرگى جاس پروزاشىلار مەن دراماتۋرگتەردىڭ جاڭا تۋىندىلارىن دا وتە كوپ وقيمىن. سوندا بايقاعانىم – جاستار ىزدەنىمپاز, جاڭالىققا بارىنشا قۇشتار.
ال رومان جانرى اقساڭقىراپ تۇر دەسەك, ول شىندىققا جاقىنداي تۇسەدى. رومان – وتە اۋىر جانر. قيىن جازىلاتىن جانر. كوپ ۋاقىت الادى, كوپ تەر توگىلەدى. قاجىر-قايرات پەن جىگەر كەرەك. ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ قازىرگى جاعدايى اسا ءماز ەمەس, كوبىسى كۇنكورىس قامىمەن ءجۇر, سول سەبەپتى دە ولارعا قاتتى تالاپ قويا سويلەپ, «رومان نەگە جازىلماي جاتىر» دەۋىمىز ءجون بولار ما؟
ەندى شىعارمالاردىڭ ءتىلى تۋرالى دا ايتا كەتەيىن. راس, بۇگىنگى پروزادا بۇرىنعىداي «مايىن تامىزا» توگىلدىرەتىن تەرەڭ مونولوگتار, تابيعات كورىنىستەرىن «تامسانا تاماشالايتىن» يىرىمدەر ازايعان شىعار. دەسە دە, ءتىل «لابيرينتىنە» ءتۇسىپ كەتپەي, قىسقا ءارى نۇسقا جازۋ ارقىلى-اق قوعامنىڭ اسا ءزارۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ تۇرعان دۇنيەلەر قولداۋعا لايىق. ءوز زامانىندا «ءتىلى جۇتاڭ» سانالعان دوستوەۆسكي شىعارمالارى ايتار ويى مەن يدەيالىق تەرەڭدىگى ارقىلى الەم وقىرماندارىن جاۋلادى. وتە قاراپايىم تىلمەن بايانداپ وتىرىپ-اق ءوزىمىزدىڭ بەيىمبەت مايلين كەزەڭ «كەسەلدەرىن» شاعىن اڭگىمەلەرىندە اسقان بايقامپازدىقپەن سۋرەتتەپ بەرە الدى. بۇگىنگى زامانداس قالامگەر تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ دە ءتىلى «توگىلىپ» تۇرعان جوق, ايتسە دە جەكەلەگەن دەتالدەر مەن توسىن وبرازدار ارقىلى ۇتىپ كەتىپ جاتادى.
– كەيبىر تەاتر رەجيسسەرلەرى مەن سىنشىلارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, قازىرگى قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ جاعدايى دا ءماز ەمەس. ءوزىڭىز قاتارلى ساناۋلى عانا دراماتۋرگتەرىمىز بار. جاستاردىڭ اراسىندا, ءتىپتى, جوقتىڭ قاسى. بۇل پىكىرلەرگە الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
– دراماتۋرگيا – وتە كىرپياز, بارىنشا قيىن جانر عوي. ونى ءبىز عانا ەمەس, بىزگە دەيىنگى تالاي-تالاي وسى سالانىڭ ماماندارى ايتىپ تا, جازىپ تا كەتكەن. كولەمى رومان سياقتى وتە ۇلكەن بولماسا دا, 30-40 بەتتىڭ ىشىندە سەن بارلىق ايتارىڭدى ايتىپ, جەتكىزەرىڭدى جەتكىزىپ, ويلاعانىڭدى ورىنداپ شىعۋىڭ كەرەك. تاعى دا ءجاي بايانداۋ ەمەس, ول تارتىسقا, شيەلەنىسكە قۇرىلۋى شارت. قيمىل-ارەكەتكە يەك ارتىپ تۇرسا جاقسى. كوپ سوزدىلىك درامانى كوگەرتپەيدى, ولتىرەدى. ءتىپتى كەيبىر رەجيسسەر اعايىندار « پەسادا كەيىپكەر سويلەمەي-اق قويسا قايتەدى» دەرى تاعى بار. مىنە, وسى زاڭدىلىقتار ساقتالماعان سوڭ, پەسا اسەرسىز, ءالسىز, ءنارسىز بولىپ شىعادى. رەجيسسەرلەر «بايانداۋ» پەسالارمەن جۇمىس ىستەۋدەن ات-تونىن الىپ قاشادى. بار كىلتيپان وسىندا جاتسا كەرەك. جاستار سوسىن دا مۇنداي ماشاقاتى كوپ جانرعا جولاعىسى كەلمەيدى.
– قازاق ادەبيەتىن, قازاق قالامگەرلەرىن الەمگە ساپالى اۋدارمالار ارقىلى تانىتا الامىز. ارينە, اۋدارىلاتىن شىعارمالار دا بارلىق جاعىنان ساي بولۋى كەرەك. ياعني, الەم وقىرماندارىن قىزىقتىراتىنداي بولعانى ءجون. ءوزىڭىزدىڭ شىعارمالارىڭىز بىرنەشە تىلگە تارجىمالانعان جازۋشى رەتىندە اۋدارما ءىسى جايلى نە ايتاسىز؟
– قاي ەلدىڭ بولماسىن بەلگىلى دە تانىمال سۋرەتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارى الەم وقىرماندارىنا تەك ءتارجىما ارقىلى تانىلىپ وتىرعان. ارينە, اۋدارما بارلىق ۋاقىتتا تۇپنۇسقانى دالمە-ءدال بەرە الماسى انىق. بىراق, ونىڭ باسقا جولى جوق. ماسەلە – جاقسى, ساۋاتتى, جاتىق اۋدارۋدا. وكىنىشكە وراي, بىزدە سوڭعى 30 جىل ىشىندە وسى كوركەم اۋدارما ءىسى جولعا قويىلمادى. ونىڭ باستى سەبەبى – انا تىلىمىزدەن وزگە تىلگە ەركىن اۋدارا بىلەتىن اۋدارماشى مامانداردىڭ جوقتىعى. ەندى سول جايىنان مىقتاپ ويلاناتىن ۋاقىت كەلدى! ءبارىن دە ساۋاتتى اۋدارماشى مامان شەشەدى. بۇل-ءبىر! ەكىنشىدەن, بىزدە الەم وقىرماندارىنا ۇيالماي ۇسىنۋعا بولاتىن تۋىندىلار بار ما؟ ارينە, بار! تەك, قولعا تۇسكەندى اۋدارا بەرمەي, ءتاۋىر دۇنيەلەر ەكەنىنە تولىق كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ەلەكتەن وتكىزىپ الۋ كەرەك. بۇعان دا «بارماق باستى, كوز قىستىنى» ارالاستىرماعان ماقۇل.
