قازاق تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الاتىن وقيعا – قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىنە بيىل 100 جىل تولدى.
س ەزدە قازاق جازۋىنا نەگىز بولاتىن جۇيە; قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ جىكتەلۋى; «ب», «د», «ع», «گ» دىبىستارى; «ق» مەن «ك», «ع» مەن «گ» دىبىستارىنىڭ تابيعاتى; «ۋ» مەن «ي» دىبىستارىنىڭ تابيعاتى; قازاق تىلىندەگى ىمىرا; «ح», «ش», «ف», «ھ» ارىپتەرى; سۇيەۋ تاياق; بىتەۋ بۋىن ەرەجەسى; ت. ب. ماسەلەلەر باسا تالقىلاندى. اسىرەسە «ۋ», «ي» دىبىستارىنىڭ تابيعاتى تالاس تۋدىرادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى, ەلدەس وماروۆ سىندى عالىمدار قازاقشا دىبىستاردى دىبىس جۇيەسىنشە جىكتەگەندە «ۋ» مەن «ي» داۋىستى دىبىستارعا جاتپاي, داۋىسسىز «ر» مەن «ل»-عا قوسىلىپ كەتەتىنىن, قازاقشا «تاۋ», «ءمۇيىز» سىقىلدى سوزدەر ءبىرسىپىرا تۇرىك حالىقتارىندا «تاع», «مۇگىز» تۇرىندە ايتىلاتىنىن نەگىزگە الا وتىرىپ, «ۋ» مەن «ي» داۋىسسىز ەكەنىن دالەلدەگەنمەن, سەزگە قاتىسۋشىلار اراسىندا بىراۋىزدىلىق بولماعاندىقتان, بەس كىسىدەن (احمەت بايتۇرسىنۇلى, تەلجان شونانۇلى, ەلدەس ومارۇلى, مۇحتار مىرزاۇلى, حالەل دوسمۇحامەدۇلى) قۇرالعان كوميسسيا جاساقتالىپ, بۇل ماسەلە ارنايى تالقىلانادى. كوميسسياعا احمەت بايتۇرسىنۇلى توراعالىق ەتەدى. ا.بايتۇرسىنۇلى اياعى «ۇۋ», «ىۋ», «ىي» بولىپ تىناتىن سوزدەرگە ءتۇرلى قوسىمشا جالعاپ, ونى داۋىستى دىبىستاردىڭ جۇرناق-جالعاۋىمەن سالىستىرعاندا دا, قاي جاعىنان تەكسەرگەندە دە «ۋ» مەن «ي» دىبىستارىن داۋىستى دەۋگە بولمايتىنىن, ەكەۋىنىڭ دە داۋىسسىز ەكەنىن دالەلدەيدى. قازاق تىلىندە داۋىستى «ۋ» مەن داۋىستى «ي»-دىڭ بار-جوعىن داۋىسقا سالعان كەزدە ءاليحان بوكەيحانۇلى, ەلدەس ومارۇلى, حالەل دوسمۇحامەدۇلى, مىرجاقىپ دۋلاتۇلى, نىعمەتجان شاعيۇلى, احمەت بايتۇرسىنۇلى, مانان تۇرعانبايۇلى, ەرعالي الدوڭعارۇلى, مىرزا ناۋرىزبايۇلى, مولداعالي جولدىبايۇلى, رۇستەم اقبارۇلى – بارلىعى 11 كىسى قازاق تىلىندە داۋىستى «ۋ», «ي» دىبىستارى جوق ەكەنىن قولداپ داۋىس بەرەدى, 6 ادام (راقىم سۇگىرۇلى, يشانعالي ارابايۇلى, مۇقتار مىرزاۇلى, ءنازىر تورەقۇلۇلى, نۇعىمان زالىۇلى, نۇرتازا ەرالىۇلى) قازاق تىلىندە داۋىستى «ۋ» مەن «ي» بار ەكەنىن قولداپ داۋىس بەرەدى. سەزدە زيالىلار «ۋ» مەن «ي»-ءدىڭ جازىلۋى دىبىس جۇيەسىنشە بولۋى كەرەك» دەگەن شەشىمگە كەلەدى.
ءبىلىمپازدار سەزىنىڭ جازۋ ەرەجەلەرى تاقىرىپتى قاۋلىسى بويىنشا:
* «ح», «ف», «ھ» ارىپتەرى قازاقشا الىپبيدەن شىعارىلادى;
* بۇرىن «چ» ارپىمەن جازىلىپ جۇرگەن دىبىستىڭ ءارپى «ش» بولادى; «چ» ءارپى قازاقشا الىپبيدەن شىعارىلادى;
* ءسوز باسىنداعى داۋىستى ءارىپتىڭ الدىندا سۇيەۋ تاياق جازۋ ەرەجەسى بۇزىلادى; داۋىستى ارىپتەر ءسوزدىڭ باسىندا دا باسقا جەرلەرىندەگىدەي سۇيەۋ تاياقسىز جازىلادى; ءسوز باسىنداعى «ا» ءماتسىز «ا» بولىپ جازىلادى;
* «ع» ءارپى نۇكتەسىز «ع» بولىپ جازىلادى;
* قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ سانى 24; ولاردىڭ الىپبيدەگى رەتى ا, ب, پ, ت, ج, د, ر, ز, س, ش, ع, ك, ق, گ, ڭ, ل, م, ن, و, ءۇ, ۋ, ە, ى, ش تۇرىندە بولادى;
* 24 دىبىس ءوز ىشىنەن داۋىستى (ا, و, ۇ, ە, ى); جارتى داۋىستى (ر, ل, ۋ, ي; ۇياڭ: ڭ, م, ن); قاتاڭ (ب, پ, ت, س, ش, ق, ك); ىمىرالى (ج, ز); ىمىراسىز (د, ع, گ) تۇرىندە جىكتەلەدى;
* ىمىرالى دىبىستارعا «د»-مەن باستالىپ جالعاناتىن جالعاۋ, جۇرناقتار («دىكى», «داعى») قاتاڭ دىبىستارعا «ت»-مەن باستالىپ جالعانادى, ولاردىڭ جازىلۋى دىبىس جۇيەسىنشە بولادى;
* «ى» بىتەۋ بۋىندا جازىلمايدى» دەگەن ەرەجە بۇزىلادى; «ى» بار جەرىندە قالماي جازىلادى («ىنتىق», «ءبىي», «جازىۋ»);
* ءسوز ارتىنان ايتىلاتىن دەمەۋلەر الدىنداعى سوزدەن سىزىقشاسىز بولەك جازىلادى. ونداي دەمەۋلەر ءتۇبىر ءسوز بەن جالعاۋدىڭ اراسىندا ايتىلسا, ءتۇبىر سوزگە سىزىقشامەن جالعانىپ, جالعاۋمەن بىرگە جازىلادى («جاقسىما؟»; «جاقسى اق با؟»; «جاقسى-مىسىن؟»; «جاقسى-اق-بىسىن؟»);
* ۇندەستىك زاڭىنا كەلمەيتىن «كەر», «دىكى», «پاز» سىقىلدى جۇرناقتار ءتۇبىر سوزگە قوسىلىپ جازىلادى. ونداي جۇرناقپەن جازىلعان ءسوزدىڭ تۇبىرىندە دايەكشى بولسا, دايەكشى جۇرناق قوسىلعاندا دا قالماي جازىلادى («تۇزدىكى», «تۇزدىكى», «ءسوزىۋار», «ءبىلىمپاز»); ت. س. س.
قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىنىڭ 15 ماۋسىمداعى كۇندىزگى ماجىلىسىندە ءالىپبي تۋرالى باياندامانى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم, قازاق جازۋىنىڭ رەفورماتورى ا.بايتۇرسىنۇلى جاسايدى. ماجىلىستە ءبىرىنشى بوپ ءسوز العان عالىم ءالىپبي تۇزەۋ تۇرىك جۇرتىندا كوپتەن كەلە جاتقان ماسەلە ەكەنىن ايتا كەلىپ, تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ءتۇبى ارابتان شىققانمەن, تۇرىك تىلىنە يكەمدەلىپ, وزگەرىس كىرىپ, تازا كۇيىندە تۇرماعاندىقتان, ونى «اراب ءالىپبيى» دەمەي, «تۇرىك ءالىپبيى» دەپ اتاپ تۇرعانىن ەسكەرتەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇرىك جۇرتتارى ءالىپبي تۇزەگەندە ءبارى قوسىلىپ, ءبىر ءالىپبي تۇزەي المايتىنىن ەسكەرتە كەلىپ, ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرىن: «ويتكەنى تىلدەرىندەگى دىبىستارىنىڭ تۇرلەرى بىردەي ەمەس. دىبىستارى بىردەي بولماسا, بارىنە بىردەي جالپىلاپ ءالىپبي جاساۋعا بولمايدى, ويتكەنى ولاي جاسالعان ءالىپبيدىڭ نە ارىپتەرى ءتۇس كەلمەسكە ءتيىس, نە ارىپتەرىنىڭ دىبىستارى تۇس كەلمەسكە ءتيىس. سوندىقتان «تۇرىك جۇرتتارى ءۇشىن ءبىر ءالىپبي تۇزەۋ» دەگەن ماسەلەنى «ءبىر ءالىپبيدى ءبارى نەگىزگە الىپ, تۇرىك جۇرتىنىڭ ارقايسىسى ءوز تىلىنە ۇيلەستىرۋ» دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. سولاي بولعان سوڭ بىزگە ەڭ اۋەلى نەگىز بولارلىق ءالىپبىي كەرەك; سول ءالىپبيدى قاراستىرىپ تابۋىمىز كەرەك» دەپ ناقتىلايدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى جاقسى ءالىپبيدىڭ 4 ءتۇرلى سيپاتىن كورسەتەدى: «جاقسى ءالىپبي تىلگە شاق بولۋ كەرەك. ولشەنبەي تىگىلگەن و جەر, بۇ جەر بويعا جۋىسپاي, قولبىراپ, سولبىراپ تۇرعان كەڭ كيىم سياقتى ارتىق ارىپتەرى كوپ ءالىپبي دە قولايسىز; بويىڭدى قىسىپ, ءتانىڭدى قۇرىستىرىپ, تىرىستىرىپ تۇرعان تار كيىم سياقتى ءارپى كەم ءالىپبي دە قولايسىز بولادى. جاقسى ءالىپبي جازۋعا جەڭىل بولۋعا ءتيىس. ءالىپبيدىڭ ءارىپ سۇگىرەتتەرى قيىن بولسا, مۇشەلەرى كوپ بولسا, جازۋدى ۇزاقتاتىپ, ۋاقىتتى كوپ الادى. ءالىپبيدىڭ جاقسىسى باسپا ىسىنە قولايلى بولۋى ءتيىس, ءارپى تىزگەندە وڭاي تىزىلەتۇن, باسقاندا ورىندى از الاتۇن ءالىپبي باسپا ءسوزدى ارزانداتادى. جاقسى ءالىپبي ۇيرەتۋگە دە قولايلى بولۋى ءتيىس. ءارپى سارا جازۋعا وڭاي, باسپاسى مەن جازباسىنىڭ سۋرەتى جاقىن ءالىپبي ۇيرەتۋگە جەڭىل بولادى. جاقسى الىپبيگە لايىق بۇل ءتورت سىپاتقا كەلمەيتۇن الىپبيلەردىڭ ءبارى دە كەمشىلىكتى ءالىپبي بولماق. تۇتىنىپ جۇرگەن تۇرىك ءالىپبيىن بۇلداعانىمىزدا دا, باسقا ءالىپبيدى بۇلداعانىمىزدا دا وسى ءتورت سىپات جاعىنان قاراپ بۇلداۋىمىز كەرەك».
عالىم تۇتىنىپ جۇرگەن ءالىپبيدى تاستاپ, باسقا ءالىپبي الۋ وتە قيىن جۇمىس ەكەنىن, ونى ىستەۋگە كوپ كۇش, كوپ قارجى كەرەك بولاتىنىن, ونداي وزگەرىس ىستەۋگە ادامى, قۇرالى ساي, جۇمساۋعا قارجىسى مول, ءالدى جۇرتتاردىڭ قولىنان كەلەتىنىن, قازاق سياقتى «اناسى دا, مىناسى دا جوق, مەشەۋ جۇرتتارعا ءبىر ءالىپبيدى تاستاپ ەكىنشى ءالىپبيدى الا قويۋ وڭاي جۇمىس ەمەس» ەكەنىن ەسكەرتە كەلىپ, قازاقتاردىڭ تۇرىك ءالىپبيىن تۇزەپ, تىلىنە شاعىنداپ ءالىپبي جاساپ العانىنا ون جىلدان اسىپ بارا جاتقانىن ايتادى: «قازاق ءالىپبيى تۇرىك ءالىپبيىن نەگىزگە الىپ, قازاق ءتىلى ءۇشىن ءالىپبي جاساۋ وڭاي ەكەنىن كورسەتتى. قازاق «باسقا ءالىپبي الامىز» دەسە, «وزگەلەردى ەلىكتەۋمەن الامىز» دەمەسە, «ءوز ءالىپبيى جاراماعاندىقتان, شاراسىز بولىپ الامىز» دەمەيدى. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارى انىقتالىپ, اشىلعان, ول دىبىستارعا ءارىپ ارنالعان. «ءالىپبي» دەگەن وسى بولادى. ءبىز: «ءالىپبي تۇزەيمىز» دەگەندە «تۇرىك ءالىپبيىن تىلىمىزگە كەلمەگەن سوڭ تاستاپ تۇزەيمىز» دەمەيمىز, «ءالىپبيىمىزدىڭ تۇزەلمەي قالعان جاعى بار; سونىسىن عانا تۇزەيمىز» دەيمىز».
احمەت بايتۇرسىنۇلى جاقسى ءالىپبيدىڭ بەلگىلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ, لاتىن ءالىپبيى مەن تۇرىك ءالىپبيىن ءوزارا سالىستىرادى. تىلگە شاقتىعى تۇرعىسىنان تالداي كەلىپ, عالىم قازاق دىبىسىنا تۇرىك الىپبيىنەن ەرەجەسىز, وزگەرتۋسىز 19 ءارىپ سايكەس كەلسە, لاتىن الىپبيىنەن 14-اق دىبىس سايكەس كەلەتىنىن; تۇرىك الىپبيىندە ءبىر دىبىسقا ەكى ءارىپ (ديگراف) الىنبايتىنىن; لاتىن ءالىپبيىن العاندا ونداي بولاتىنىن; جازۋعا جەڭىلدىگى تۇرعىسىنان تۇرىك ءالىپبيى لاتىن الىپبيىنەن الدەقايدا وزىق ەكەنىن, تۇرىك الىپبيىندە قالامدى ءبىر سەرمەۋمەن جازىلاتىن ارىپتەر كوپ ەكەنىن («قالامنىڭ ءبىر سەرمەۋىمەن جازىلاتۇن ءارىپ ەكى سەرمەۋمەن جازىلاتۇن ارىپتەن شاپشاڭىراق جازىلادى, قالامنىڭ قىسقا سەرمەۋىمەن جازىلاتۇن ءارىپ ۇزىن سەرمەۋمەن جازىلاتۇن ارىپتەن شاپشاڭىراق جازىلادى»); تۇرىك الىپبيىندە قالام سەرمەۋى 33-41 (كوبى – نۇكتە), لاتىندا 53 ەكەنىن, تۇرىك الىپبيىندەگى سەرمەۋدىڭ كوبى نۇكتە سياقتى قىسقا سەرمەۋ ەكەنىن ەسكەرتەدى; باسپاعا قولايلىلىعى جاعىنان العاندا دا تۇرىك ءالىپبىيىنىڭ باسپاسىن دارالاساق, تاعى دا لاتىن الىپبىيىنەن الدەقايدا ارتىق بولىپ شىعاتىنىن ايتادى. جاقسى ءالىپبيدىڭ ءتورتىنشى قاسيەتى – ۇيرەتۋگە جەڭىلدىگى ەكەنىن ەسكەرتە كەلىپ, 1) ارىپتەرىنىڭ ءپىشىنى سارا; 2) باسپا ءتۇرى مەن جازبا ءتۇرى جاقىن; 3) سۋرەتى جازۋعا شەبەرلىكتى ونشا كەرەك قىلمايتىن ءالىپبي ۇيرەتۋگە جەڭىل بولاتىنىن ايتا كەلە «تۇرىك ءالىپبيىنىڭ 14 ءارپىن جازىپ ۇيرەنگەن سوڭ بىلايعى ونى ۇيرەتۋسىز جازىلاتىنىن» ەسكەرتەدى. ەكى ءالىپبيدى سالىستىرا كەلە احمەت بايتۇرسىنۇلى: «تەكسەرىپ قاراساق, لاتىن ءالىپبيىنىڭ تۇرىك الىپبيىنەن كەمدىگى بولماسا, ارتىقتىعى كورىنبەيدى. جاماننان جاقسىعا زالالدان پايداعا بوي ۇرۋ – ءجونى بار دۇرىس ءىس, ونى اركىم-اق قوستاۋى ءتيىس, جاقسىدان جامانعا, پايدادان زيانعا بوي ۇرعاندا, ونى «دۇرىس» دەپ قوستاۋعا بولمايدى. «لاتىن ءالىپبيىن الامىز» دەۋشىلەر ول ءالىپبيدىڭ تۇرىك الىپبيىنەن نە ارتىقتىعىن ايقىنداپ اشپاي, پايدالى ەكەنىن باينالاپ تۇسىندىرمەي, «تەك پالەن-تۇلەندەر الىپ جاتىر; ءبىز دە الامىز» دەيدى. ەلىكتەۋ مەن لەپىرتۋ بازارى كوتەرىڭكى نارسە ەكەنى راس; بىراق «بىرەۋ الىپ جاتىر ەكەن» دەپ لاتىن ءالىپبيىن الۋعا بولمايدى. بىرەۋدىڭ ىستەگەنىن دۇرىس, بۇرىسىن تەكسەرمەستەن ىستەۋ تەك ەلىكتەۋ بولادى. تەك ەلىكتەۋدى «مايمىلشا ەلىكتەۋ» دەپ ايتادى. تەسە قاراپ تەكسەرىپ, «تۇرىك الىپبيىنەن لاتىن ءالىپبيىنىڭ ارتىقتىعى مىناۋ, پايدالىلىعى مىناۋ» دەپ كوزگە كورسەتكەن ەشكىمدى ءالى كورگەنىم جوق. كوبىنىكى قۇر دۇبىرگە قىزۋ, دۇرمەككە ەرۋ سىياقتى كورىنەدى» دەپ ءسوزىن قورىتادى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇرىك ءالىپبيىنىڭ تيىمدىلىگىن جان-جاقتى دالەلدەگەنمەن, ماسكەۋدىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن كەلگەن ءنازىر تورەقۇلۇلى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرەدى. ن.تورەقۇلۇلىنىڭ بايانداماسىنان كەيىن كۇندىزگى ماجىلىستە مىرجاقىپ دۋلاتۇلى, ەلدەس ومارۇلى, كەشكى ماجىلىستە حالەل دوسمۇحامەدۇلى, مانان تۇرعانبايۇلى, يشانعالي اراباەۆ سىندى زيالىلار دا ا.بايتۇرسىنۇلى ۇستانىمىن جاقتاپ سويلەيدى. ماجىلىسكە قاتىسۋشىلار لاتىن ءالىپبيىن جاقتاۋشىلار مەن تۇرىك ءالىپبيىن جاقتاۋشىلار رەتىندە ەكىگە بولىنەدى. تۇرىك ءالىپبيىن احمەت بايتۇرسىنۇلى, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, ەلدەس ومارۇلى, حالەل دوسمۇحامەدۇلى, مانان تۇرعانبايۇلى, يشانعالي اراباەۆ سىندى زەرتتەۋشى-عالىمدار جاقتاسا, لاتىن ءالىپبيىن كومەنەس پارتياسىنىڭ قازاقستاندىق كوميتەتىنىڭ وكىلى ەرعالي الدوڭعارۇلى, قوستانايدىڭ گۇبىرنەلىك وقۋ بولىمىنەن كەلگەن وكىل – نۇرتازا ەرالىۇلى, قاناپيا قازانعاپۇلى سياقتى قايراتكەرلەر جاقتايدى. قورىتىندى سوزگە شىققان احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءنازىردىڭ بار دالەلى – لاتىن ارىپتەرى دارالىعىنان باسپا جۇمىستارىنا جەڭىلدىك كەلتىرەتۇندىگى عانا. ءبىز دە تۇرىك ءارپىنىڭ دارا ءتۇرىن تاۋىپ وتىرمىز. سونىمەن جازعاندا بۇرىن تۇرىكشە تانىيتۇندار ەجەلەپ بولسا دا وقىي الادى. لاتىن ارپىمەن باسىلعان سوزدەردى ەجەلەپ وقىۋعا دا جوق. لاتىن ءارپىن ەلىكتەپ ازىربايجان دا الىپ ەدى. اياعىندا ىسكە اسىرا الماي, بۇل ۋاقىتتا بۇرىنعى شىعارعان دەكرەتىن وزگەرتىپ, تۇرىكشە ارىپكە قايتا اينالىپ كەلىپ وتىر» دەي كەلىپ, ءوز جوباسىندا: «قازاق تۇتىنىپ وتىرعان تۇرىك ءالىپبيىنىڭ باسپا ءتۇرىنىڭ دارا بولماۋى باسپا ىسىنە دە, ۇيرەتىۋ جاعىنا دا قولايسىزدىق قىلاتىن بولعاندىقتان, ول قولايسىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ءوزىن تۇزەتۋ وزگە ءالىپبي الۋدان اناعۇرلىم وڭاي بولعاندىقتان, تۇرىك ءالىپبيىنىڭ جازبا ءتۇرىن وسى كۇيىندە قالدىرىپ, باسپاسىن دارا تۇرىندە الۋ كەرەك. لاتىن ءالىپبيىنىڭ تۇرىك الىپبيدەن ارتىقتىعى جالعىز-اق دارالىق جاعىنان بولماسا, باسقا جاعىنان قولايسىز كەمشىلىكتەرى كوپ بولعاندىقتان, ول ارتىقتىعى دا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ باسپا ءتۇرىن دارالاساق, جوعالاتىن بولعاندىقتان, جاڭا دا لاتىن ءالىپبيىن جۇرگىزۋ جۇمىسى وتە كوپ ءىس, كوپ كۇش كەرەك قىلاتىن بولعاندىقتان, «لاتىن ءالىپبيىن الۋ» دەگەن ءسوزدى اۋىزعا الماسقا كەرەك» دەگەن قارار شىعارادى. ءنازىر تورەقۇلوۆ: «تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ءوزىن تۇزەتۋ وزگە ءالىپبي الىۋدان اناعۇرلىم وڭاي» دەگەن سوزدەردى شىعارىپ, قالعانىن قابىلداۋ, 2-باپتى مۇلدە شىعارىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعانمەن, 11 داۋىس باسىمدىقپەن بايتۇرسىنۇلىنىڭ جوباسى وزگەرىسسىز قابىلدانادى.
وسى كەزدە قوستانايدىڭ گۇبىرنەلىك وقۋ بولىمىنەن كەلگەن وكىل – نۇرتازا ەرالىۇلى «جوبانىڭ 2-بابىنداعى «لاتىن ءالىپبيىن الۋ» دەگەن ءسوزدى اۋىزعا الماسقا كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «لاتىن ءالىپبيىن الۋ ەرتەرەك» دەگەن ءسوزدى كىرگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. وسىعان بايلانىستى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «جوبانىڭ اياعىنداعى «اۋىزعا الماسقا كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «لاتىن ءالىپبيىن الۋ» دەگەن ءسوزدى ورىنسىز دەپ تانۋ كەرەك» تۇرىندە وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى بۇل ۇسىنىسقا كەلىسەتىنىن بىلدىرەدى.
ءسويتىپ, بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالىپبي تۋرالى جوباسى «قازاق تۇتىنىپ وتىرعان تۇرىك ءالىپبيىنىڭ باسپا ءتۇرىنىڭ دارا بولماۋى باسپا ىسىنە دە, ۇيرەتۋ جاعىنا دا قولايسىزدىق قىلاتىن بولعاندىقتان, ول قولايسىزدىقتان قۇتىلىۋ ءۇشىن تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ءوزىن تۇزەتىۋ وزگە ءالىپبي الۋدان اناعۇرلىم وڭاي بولعاندىقتان, تۇرىك ءالىپبيىنىڭ جازبا ءتۇرىن وسى كۇيىندە قالدىرىپ, باسپاسىن دارا تۇرىندە الۋ كەرەك. لاتىن ءالىپبيىنىڭ تۇرىك الىپبيدەن ارتىقتىعى جالعىز-اق دارالىق جاعىنان بولماسا, باسقا جاعىنان قولايسىز كەمشىلىكتەرى كوپ بولعاندىقتان, ول ارتىقتىعى دا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ باسپا ءتۇرىن دارالاساق, جوعالاتىن بولعاندىقتان, جاڭا دا لاتىن ءالىپبيىن جۇرگىزۋ جۇمىسى وتە كوپ ءىس, كوپ كۇش كەرەك قىلاتىن بولعاندىقتان, «لاتىن ءالىپبيىن الۋ» دەگەن ءسوزدى ورىنسىز دەپ تانىۋ كەرەك» تۇرىندە قابىلدانادى.
الايدا قاۋلى قابىل الىنعاننان كەيىن نۇرتازا ەرالىۇلى نۇعىمان زالىۇلى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە بولۋىنا بايلانىستى سەزدىڭ بۇل كۇنگى ماجىلىسىنە قاتىسا الماي وتىرعانىن الدىعا تارتىپ, قايراتكەردىڭ ءالىپبي تۋرالى جازىپ, قول قويىپ جىبەرگەن ۇسىنىسىن وقىپ شىعادى دا, ونى داۋىسقا سالۋدى تىلەيدى. نۇعىمان زالىۇلىنىڭ ۇسىنىسى داۋىسقا سالىنعاندا قولداۋشىلاردىڭ سانى دا, قارسىلاردىڭ سانى دا بىردەي (سەگىز-سەگىزدەن) بولىپ شىعادى. سول كەزدە ماجىلىستە بولماعانمەن, ۇسىنىسىنا قول قويىپ بەرگەن نۇعىماننىڭ ءوز داۋىسى قوسىپ ەسەپتەلەدى دە, قولداۋشىلاردىڭ سانى 9, قارسىلاردىڭ سانىن 8 داۋىس تۇرىندە ەسەپتەيدى. بۇل تۋرالى كەيىنگى جازبالارىندا ءاليحان بوكەيحان قازاق-قىرعىز ءبىلىمپازدار سەزىندە لاتىنشىلداردىڭ سانى از بولعانمەن, كۇن ساناپ كوبەيىپ بارا جاتقانىن ايتا كەلىپ, ساياسي استارىن مەڭزەيدى.
بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىنە 100 جىل تولعانمەن, سەزدە ءسوز بولعان ماسەلەلەر ءالى دە وزەكتى. داۋىستى, داۋىسسىز دىبىستار, «ي», «ۋ» دىبىستارىنىڭ ستاتۋسى, ەملەسى, قازاق جازۋىنا نەگىز بولاتىن ۇستانىمدار, قازاق الىپبيىندەگى ارىپتەر, ت. س. س. ماسەلەلەر زەرتتەۋشىلەر اراسىندا قىزۋ تالاس تۋدىرىپ كەلەدى. 1930 جىلداردان كەيىن ەتەك العان ەۋروپوتسەنتريستىك ۇستەمدىكتەن تۇپكىلىكتى اجىراۋ ءۇشىن ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇستانىم-تۇجىرىمدارىن باسشىلىققا الۋىمىز كەرەك-اق! بۇل ورايدا ءاليحان بوكەيحان, حالەل دوسمۇحامەدۇلى, احمەت بايتۇرسىنۇلى, مىرجاقىپ دۋلاتۇلى, ەلدەس ومارۇلى سىندى الاش زيالىلارى قاتىسىپ, ۇستانىمىن ايتقان سەزد ماتەريالىن زەرتتەپ, زەردەلەۋدىڭ ماڭىزى زور.
ورىناي جۇباي,
ءال-فارابي اتىنداعى
قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
