جىلىمىق

مىنە, قىستىڭ سوڭعى كۇنى دە جەتتى. بەت قاراتپاس بورانى, داۋىلدى بۇرقاسىنى, اتتىلى كىسى وتە الماس قالىڭ قارى اۋرەگە سالىپ, ەستى شىعارعان, ايازى بۋعان, تۇمانى تۇمشالاعان قىس ماۋسىمى وسىمەن شىمىلدىعىن جاباتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەدى ارقانىڭ تورىندە سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن شاھار تۇرعىنى. ءۇمىت وتى جانىپ-وشەدى كەۋدەدە, ءبىر جىلىمىق نىشانى بىلىنگەندەي, سەزىلگەندەي, ءارى-ءسارى كۇي كەشەسىڭ كوبەسى ەندى سوگىلە باستاعان قاسات-قاسات قارعا قاراپ تۇرىپ.

وسىدان 170 جىل بۇرىن دۇنيە ەسىگىن اشقان سۋرەتشى ارىپتەستەرىمەن بىرگە جيىرما جاسىندا ەدىل بويىن جاعالاپ ءومىر كوردى, ەل تانىدى, تاقىرىپ تاڭدادى, جۇرتتى تىڭدادى, كورىنىستەرگە كوز تىكتى. ناتيجەسىندە ورىس بەينەلەۋ ونەرى تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان دۇنيەلەر تۋدى قىلقالام قۇدىرەتىمەن. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – 1871 جىلى سالىنعان «جىلىمىق».

وسىدان 77 جىل بۇرىن قازاق جەرىندە, التاي ەتەگىندە كىندىك قانى تامعان سۋرەتكەر 1974 جىلى قىركۇيەك ايىندا ارادا 103 جىل وتكەندە اتىشۋلى «لەنينشىل جاستىڭ» ەكى نومىرىندە جارىق كورگەن نوۆەللاسىندا الگى «جىلىمىق» تۋرالى بىلاي دەپ تولعايدى:

«مەن وسى ءبىر سۋرەتتى كورگەن سايىن تىرشىلىكتىڭ ءمانىن بۇدان الدەقايدا تەرەڭ ءتۇسىنىپ, ادام ءومىرىنىڭ شىن قۋانىشىن, شىن قايعىسىن جىرلاۋ, سيپاتتاۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىندىگىنە يلانا تۇسەتىنمىن. بۇل سۋرەتكە ۇزاق, ءۇنسىز قاراپ تۇرىپ باقىت, كۇلكىتوقتىق دەگەننىڭ ءبارىن سانامنان سىلىپ تاستاپ, ءوزىم دە بىلە بەرمەيتىن ماڭگى شەكسىزدىككە, ماڭگى تۇماندى ساپارعا اتتانىپ كەتۋدى كوكسەر ەدىم. قاراعان سايىن جۇرەك سوعىسىم باسەڭدەپ, ەندى از-ماز ساتتەن كەيىن بارلىعىمەن… قوشتاسىپ, ءانى-مىنە, ارعى الەمگە اپارار ارباعا ءمىنىپ, اتتانىپ بارا جاتار ەدىم. تالاي رەت ءوز-وزىمنەن قىسىلىپ, ءوز-وزىمنەن بۋلىعىپ اعىل-تەگىل جىلادىم دا.

مەن وسى ءبىر سۋرەتتى العاش كورگەندە, سۇلۋلىق ءھام تاماشا ونەر جايلى جايداق ۇعىمىما ۇلى وزگەرىس ەنگىزگەنمىن. تابىنىپ تاماشا دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ كوبى, شۋاقتى سۇيەتىن قورىنشاق كوڭىلدىڭ كوڭىلشەكتىگى, تىز ەتپە اسىرە اسەردەن تۋعان ءبىراتار پىكىردىڭ سالقىنى ەكەن. قيساپسىز كودەدەي كوپ دۇنيەنىڭ قايسىبىرى جادىمىزدا تۇرا بەرەدى, وسىنداي ىلۋدەسى عانا جىلدار بويى رۋحاني دوسىڭا اينالادى. ادام مەن ونەر اراسىنداعى دوستىقتىڭ جىبىنە كۇيكى تىرلىكتىڭ قارعالارى قاز-قاتار قونىپ السا, ول ءجىپتىڭ ۇزاماي ۇزىلەرى حاق».

ءيا, بۇل سۋرەت سول زامان, سول ساتتە-اق تالايدى تولقىتتى, سانكت-پەتەربۋرگتە وتكەن ايگىلى كورمەدە باس جۇلدەگە يە بولدى, تاجىريبەسى مول, جاسى ۇلكەن, اتاعى شىعا باستاعان الەكسەي ساۆراسوۆ كۇمىستى مىسە تۇتتى. سول زاماننىڭ سۇڭعىلا شەبەرى يۆان كرامسكوي «جىلىمىق» پەن ا.ساۆراسوۆتىڭ «قارعالار ۇشىپ كەلدى» شىعارماسىن پەيزاجعا جان ءبىتىرىپ, توڭكەرىس جاسادى دەپ جوعارى باعالادى. وسى اتاقتى ەكى كارتينادان دا مۇڭعا, زارعا تولى ماڭگىلىك ىزعار – قىس تۇمشالعان ورىس ءومىرى, بايانى جوق يت تىرشىلىك, جوقشىلىق پەن دارمەنسىزدىك لەبى ەسىپ تۇرعانداي كورىنەر ەدى…

سۋرەتكەرگە قايتىپ ورالايىق:

«…اينالانى الباستىداي باسىپ جاتقان اق قار, كوك مۇز ەپتەپ ءجىبي باستاعان. سوناۋ ءبىر شەتكەرەكتە ءبىر توپ اعاش ۇرپيە ءوسىپ, سول اعاشتىڭ جاپىراعىنان تونالىپ, سيديعان بۇتاقتارىنا ءبىر توپ قۇس ۇشىپ قونادى. جولدىڭ قارى اۋەلى شىلقي ەزىلسە, الا بۇلتتى اسپاننان وقتا-تەكتە سىعالاپ قالار كۇن, جارىقتىق, كوپ ۇزاماي كەلەر كوكتەمنىڭ جىپ-جىلى حابارىن جەتكىزەدى. اۋادا مايدا جەلەمىك بار-اۋ دەيمىن. قىستاي قار استىندا ىڭىرسىپ جاتقان قارا جەر, ۇستىندەگى سۋ بولىپ جاتقان مىڭ باتپان جۇگىنەن-كۇپىسىنەن قۇتىلار كۇندى ويلاپ ۋايىمداعانداي.

جىلىمىق! اقىرعان ايازدىڭ داۋرەنى ءبىتىپ, بۇل وڭىرگە جىلىمىق ۇيالاعاننان بەرمەن, قايعى جۇتىپ جۇدەگەن دالادا قىبىر-قىبىر قوزعالىس بارعا ۇقسايدى. اناۋ, ادامداردىڭ ۇلى تابانى ءتيىپ, بوي-بويى شىققان ىلجىر جولدا بالا جەتەلەپ بارا جاتقان شارۋانىڭ قازىرگى ءحالى قانداي ەكەن؟».

سۋرەتشىلەردىڭ ايگىلى كورمەسىندە اۋىزعا ءىلىنىپ اڭىزعا اينالعان كارتينانى مەتسەنات پاۆەل ترەتياكوۆ ساتىپ السا, رەسەيدىڭ بولاشاق يمپەراتورى الەكساندر ءىىى ونىڭ كوشىرمەسىن سالۋدى تالاپ ەتەدى. 12 جاسىندا پوشتا تاسىپ, 15 جاسىنان قولىنا قىلقالامىن الىپ, ءوز بەتىنشە ءتۇرلى ءىرىلى-ۇساقتى ۇستازدىڭ الدىن كورگەن بوزبالا وسى كونكۋرستان سوڭ سۋرەتشىلەر اكادەمياسىنان ەركىن ءدارىس الاتىن شاكىرت, ءى دارەجەلى سۋرەتشىگە اينالادى. الەكساندر ءىىى تاپسىرىسىمەن كوشىرمە رەتىندە سالىنعان «جىلىمىق» 1872 جىلى لوندوندا وتكەن بۇكىلالەمدىك كورمەگە جىبەرىلىپ, مۇندا دا ۇلكەن باعاعا يە بولادى, گازەتتەر سىنشىلاردىڭ ماراپاتىن جاريالايدى. ورىس ءومىرىنىڭ سالتاناتتان, ساننەن ادا, جاساندىلىعى جوق, كوڭىلسىز, قارابايىر كورىنىسى جات جۇرتتا ەداۋىر جۇرەكتى تولقىتىپ, ساناعا ساۋلە جىبەرگەندەي بولىپ ەدى.

سۋرەتكەر: «سوناۋ ءبىر جىلىمىق شاقتا, «جىلىمىق» دەگەن سۋرەتتى كوتەرىپ تاۋعا ورلەپ بارا جاتىپ, ادامنىڭ سىرتقى دۇنيەنى, ورتانى, جالپى تابيعاتتى سەزىنۋى, قابىلداۋى جايلى تۇڭعىش رەت وي ءتۇسىپ ەدى. سودان بەرى كورۋ ءۇشىن تەك قانا كوزدىڭ بولۋى جەتكىلىكسىز, الەمدەگى ءار زاتتى انىقتاپ كورۋ ءۇشىن جاننىڭ دا جانارى بولۋعا كەرەكتىگىن باعامداعانمىن» دەگەنىندەي, تەمزا جاعالاۋىنداعى كورەرمەن ەدىل بويىندا سالىنعان كورىنىستەن ۇقساستىق, جىلىلىق, ءۇمىت ىزدەگەندەي ەدى.

ەدىل بويىنداعى ەن توعايدى, جازىعىنداعى شاشىراعان جۇرتتى ارالاپ, ءنار جيناپ جۇرگەن ءبىر جاپىراق بوزبالا ايىقپاس دەرت – كوكىرەك اۋرۋىنا شالدىققان ەكەن. يۆان كرامسكوي, يليا رەپين, يۆان شيشكين سياقتى اقىلشى ارىپتەس, اعا دوستارىنىڭ قولقالاۋىمەن بەلگىلى مەتسەنات, گراف پاۆەل ستروگانوۆ دەرەۋ كومەك قولىن سوزىپ, سۋرەتشىنى ەمدەۋ باستالادى, اۋا رايى دەرتكە شيپا بولادى دەپ قىرىمعا جونەلتەدى. ول قايدا جۇرسە دە, جاعدايى قانداي بولسا دا قولىنان قىلقالامىن تاستامايدى.

17 جاسىنان باستالعان, اينالاسى بەس جىلدىق شىعارماشىلىق عۇمىرىندا سۋرەتشى 100-دەن استام ەڭبەك تۋدىرعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى ترەتياكوۆ گالەرەياسى مەن مەملەكەتتىك ورىس مۋزەيىنىڭ جاۋھارلارىنا اينالدى. سول زاماندا ەمى تابىلماعان دەرت سۋرەتشىنى 1873 جىلى 23 جاسىندا الىپ كەتتى, سۇيەگى يالتادا.

ولمەس تۋىندى سالامىن دەپ ءجۇرىپ دەرتكە ۇشىراعان سۋرەتشىنىڭ اتىشۋلى كارتيناسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ بيىكتىگى ۇزىندىعىنان ەكى ەسە كىشى (53,5ح107 سم), ياعني كوز الدىڭا شەكسىزدىك سەزىمىن اكەلەدى, جارىق بەرۋ مەن بوياۋ نارىندە, جوسپارلاۋدا جاڭالىقتار بار.

التاي تاۋىندا تۋىپ, 49 جاسىندا گيمالاي ەتەگىندە اقىرعى دەمى تاۋسىلعان سۋرەتكەر كارتينا الدىندا كوڭىلى قۇلازىپ تۇرىپ, بىلايشا سىر اشادى: «جىلىمىق… قىستاي قىسىراپ جاتقان قاردىڭ كوبەسى سوگىلىپ ءجىبي باستاعان شاق – جان-جانۋاردىڭ ەڭ ءبىر ازىپ-توزعان كۇيىنىڭ كوكتەمدى كوكسەتەر ءۇمىت جىرشىسىنا اينالاتىن. سالقىن دا سابىرلى قاباقپەن قارسى الاتىن ناۋرىزدىڭ كەشى تۇنگە ۇلاسقاندا, داۋرەنىنىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلا باستاعان اقپاننىڭ اقىرعى ايعايىنا, اقىرعى كۇرسىنۋىنە اينالاتىن. بار اشۋىن كۇندىز بولىمسىز ەرىپ شىلانعان شالشىق سۋدان الىپ, قانشا قابىرشىقتاپ قاتىرعانىمەن, ەرتەڭگىلىك كۇن كوتەرىلە, قايتا ءجىبىپ سالاتىن.

جىلىمىق!

مەن تاعى وسى سۋرەتكە, وسى سوزگە ورالامىن. ناۋرىز. جىلبىسقىلانا ەرىگەن قار. قار-قابىرشىق جولمەن جۇلىم-جۇلىم شوقپىتقا ورانعان شارۋا بالاسىن جەتەلەپ الىسقا, بىزدەر بىلمەيتىن بەيمالىم ساپارعا اتتانعان».

قايدا بارا جاتىر ەكەن؟ ءبىز قايدا بارامىز, قايدان كەلدىك؟ قالىڭ توڭدى جىبىتەتىن ءبىر جىلىمىق كەرەك-اق…

P.S. «جىلىمىق» كارتيناسىن سالعاندا سۋرەتشى فەدور ۆاسيلەۆتىڭ جاسى 21-دە ەدى, «جىلىمىق» نوۆەللاسىن جاريالاعاندا سۋرەتكەر ورالحان بوكەي 31-گە قاراي ەندى اياق باسقان بولاتىن.