ەلوردا اكىمى التاي كولگىنوۆ قالا اتاۋى وزگەرگەننەن كەيىن العاش رەت سۇحبات بەردى. «ازاتتىق رۋحى» YouTube-ارناسىنىڭ جۋرناليسىمەن اڭگىمە بارىسىندا ول مەگاپوليستىڭ بولاشاعى تۋرالى جوسپارلارىمەن ءبولىستى, ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ, جەو-3-ءتى ىسكە قوسۋ, سۋ تاپشىلىعى پروبلەمالارىن شەشۋ تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ, قالا اتاۋىن استانا دەپ قايتا وزگەرتۋگە قاتىستى جەكە پىكىرىن ءبىلدىردى.
باس جوسپارعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ
– التاي سەيدىرۇلى, استانادا جىل سايىن حالىق سانىنىڭ وسۋىمەن بىرگە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمعا جۇكتەمە دە ارتىپ كەلەدى. قارقىندى قالا دامۋ ۇستىندەگى كوشى-قون ۇدەرىسىنە ىلەسە الار ما ەكەن؟
– بۇل – وزەكتى ماسەلە. ەلوردامىز ۋربانيزاتسيانىڭ جاھاندىق ترەندىن ۇستانۋدا. سونىڭ ناتيجەسىندە ۋاقىت وتكەن سايىن ەلوردامىزدىڭ اجارلانىپ, بارشاعا تارتىمدى بولا تۇسكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ءيا, ۇلكەن قالالارعا ادامدار كوبىرەك كەلەدى, تيىسىنشە, بارىمىزگە بەلگىلى, بۇل شاھاردىڭ ينجەنەرلىك, الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمىنا جۇكتەمەنى ارتتىرادى. مۇنىڭ ءبارى شاھاردىڭ باس جوسپارىنا ۇنەمى تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن, 2001 جىلى ەلوردانىڭ باس جوسپارىن بەكىتكەن كەزدە, 2030 جىلعا قاراي استانادا 850 مىڭ ادام تۇرادى دەگەن بولجام جاسالدى. 2010 جىلى وسى سانداردى تۇزەتە وتىرىپ, 2030 جىلعا قاراي حالىق سانى 1 ملن 200 مىڭعا جۋىق ادامدى قۇرايدى دەپ ەسەپتەلدى. بىراق بۇگىندە قالا حالقىنىڭ سانى بۇرىنعى بولجامداردان اسىپ تۇسكەنىن كورىپ وتىرمىز. 2020 جىلدىڭ وزىندە ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ سانى 1 ملن 200 مىڭنان اسىپ ءتۇستى.
2022 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنە قاراي ەلوردا حالقى شامامەن 1 ملن 330 مىڭ ادامدى قۇرادى.
بۇل رەتتە وسىندا ۋاقىتشا جۇمىس ىستەيتىندەر, وقيتىندار, بىراق رەسمي تۇردە تىركەلمەگەندەر جانە ت.ب. ەسەپكە الىنعان جوق.
ال 2019 جىلدىڭ باسىندا رەسمي تۇردە قالادا 1 ملن 70 مىڭ ادام تىركەلگەن. ولارعا قوسىلعان 250 مىڭ ادامدى وبلىس ورتالىعىنىڭ تۇرعىندارىمەن سالىستىرۋعا بولادى. ارينە, وسى حالىقتىڭ بارلىعىن سۋمەن, جىلۋمەن, ەلەكترمەن, بالاباقشالارمەن, مەكتەپتەرمەن, ەمحانامەن جانە ت.ب. قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. وسىعان وراي, ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمعا جۇكتەمەنى ازايتۋ ءۇشىن مۇنى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. بۇل رەتتە ءبىز جۇكتەمەنى سەزىنىپ وتىرمىز جانە ول ءالى دە وسەدى. سوندىقتان ونى شەشۋمەن بايىپتى جانە مۇقيات اينالىسىپ كەلەمىز. مىسالعا, جەو-3-ءتى الايىق. بۇل 10 جىلدان استام ۋاقىت بويى قۇرىلىسى ۇزاققا سوزىلعان نىسان, ونى اياقتاۋ كەرەك.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەلوردانى گازداندىرۋ جۇمىسى قولعا الىنا باستاعان كەزدە, ارينە, ءبىز جەو-3-ءتىڭ باستاپقى جوباسىن گازعا بەيىمدەدىك. ەندى قازاندىقتار تابيعي گازبەن جىلىتىلادى. بۇعان قوسىمشا 29 ملرد تەڭگە ءبولىندى. ارينە, مەردىگەردىڭ تاراپىنان نىسان قۇرىلىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە بار. مىسالى, لوگيستيكا پروبلەمالارى. قازىر بۇل كورشى ەلدەردەگى تۇراقسىز جاعدايلارعا, ماتەريالداردىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى, ولاردىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ ەلدە شىعارىلمايدى. البەتتە, ءبىز ۆاليۋتا باعامىنا, باعا بەلگىلەۋگە جانە ت.ب. تاۋەلدىمىز. تۇتاستاي العاندا, بۇل قيىندىقتاردىڭ بارلىعى قۇرىلىس مەرزىمىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. وسىعان قاراماستان, ءبىز قۇرىلىس قارقىنىن تومەندەتپەيمىز, بۇل تۋرالى مەردىگەر دە حاباردار. جاعدايدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ, مەردىگەر وسى نىساننىڭ قۇرىلىسىن 2023 جىلى اياقتاۋعا مىندەتتەلدى. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە ءبارىن قاداعالاپ, باقىلاپ وتىراتىن بولامىز.
سونىمەن قاتار, جەو-3 قۋاتى ءالى دە جەتكىلىكسىز ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. وزدەرىڭىزگە ءمالىم, ەلوردادا جىل سايىن قانشا تۇرعىن ءۇي سالىنىپ, پايدالانۋعا بەرىلۋدە. الەۋمەتتىك, كوممەرتسيالىق, يندۋستريالىق نەمەسە ونەركاسىپتىك نىسانداردى ەسەپتەمەگەندە, سوڭعى ءۇش جىلدا باس قالادا 8,5 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالىندى.
سونداي-اق 2020 جىلى ءۇش گاز ستانتسياسىن جوبالاۋعا كىرىستىك, ولاردىڭ ارقايسىسى جەو-3 قۋاتىنان, ياعني ساعاتىنا 1 مىڭ گكال-دان اساتىن بولادى.
جەو-3 تولىق قۋاتىمەن ساعاتىنا 400-420 گكال دەڭگەيىنە جەتتى. بۇگىنگى تاڭدا بولاشاق ءۇش گاز ستانتسياسىنىڭ ەكەۋىندە قۇرىلىس جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل ەلوردانىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ال ينجەنەرلىك جەلىلەر قامتاماسىز ەتىلگەن كەزدە, بۇل تۇرعىن ءۇي سالاتىن ينۆەستورلار تاراپىنان قوسىمشا ينۆەستيتسيالار اكەلەدى.
سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ
– ەلوردا تۇرعىندارى شاھارداعى سۋ تاپشىلىعى جانە ونىڭ ساپاسى تۋرالى ماسەلەلەردى بۇعان دەيىن دە بىرنەشە رەت كوتەردى. وسى باعىتتا قانداي شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر؟
– قالا تۇرعىندارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ايتا وتىرىپ, جۇكتەمەنىڭ جاز ايلارىندا, اسىرەسە اپتاپ ىستىق كۇندەردە جاقسى سەزىلەتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ەلوردا تۇرعىندارى سانىنىڭ ارتۋىمەن قالادا سۋدى پايدالانۋشىلار قاتارىنىڭ كۇرت وسۋىنە بايلانىستى ءدال وسى مەزگىلدە سۋدىڭ قىسىمى كۇرت تومەندەيدى. ماسەلەن, جەكە سەكتوردا تۇراتىندار اۋىزسۋدى باۋ-باقشا سۋارۋ ءۇشىن پايدالانا باستايتىنى بەلگىلى.
جالپى, ەلوردالىقتار تاۋلىگىنە 300 مىڭ تەكشە مەتردەن استام سۋ تۇتىنادى. بۇل اسىرەسە جاز مەزگىلىندە قالا ءۇشىن تىم جەتكىلىكسىز. وسىعان بايلانىستى 2020 جىلى ءبىز جوبالاۋدى باستادىق, ال 2021 جىلى سۋ قويماسىنان سۋدى تازارتاتىن سورعى-سۇزگى ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىن باستاعان بولاتىنبىز. سول ارقىلى قالا تۇرعىندارىنا اۋىزسۋ بەرىلدى. قۇرىلىستىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي اياقتالادى, ال 2023 جىلى نىسان تولىعىمەن پايدالانۋعا بەرىلەدى. ستانتسيا قوسىمشا 105 مىڭ تەكشە مەتر سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن بولادى. وسى ارقىلى ءبىز قالاعا اۋىزسۋ جەتكىزۋدى جاقسارتامىز. بۇل ماسەلەنى ۋاقىتشا شەشەدى. الايدا, ەلوردانىڭ باس جوسپارىنا سايكەس, 2030 جىلعا قاراي استانا تۇرعىندارىنىڭ سانى 2 ميلليوننان اسادى دەپ جوسپارلانۋدا. بۇل 3-سورعى-سۇزگى ستانتسياسى پايدالانۋعا بەرىلگەننەن كەيىن بىزگە جاڭا ستانتسيانى جوبالاۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. نەگىزى, ستانتسيا سالۋدى وسىدان 5-7 جىل بۇرىن باستاۋ كەرەك ەدى. الايدا بۇل تۋرالى شەشىم ءبىز حالىق سانىنىڭ ءوسۋىن بولجاپ, سەزىنگەن بويدا دەرەۋ قابىلدانعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
قۇرىلىسى ۇزاققا سوزىلعان نىساندار
– ءسىز ەلوردا اكىمى بولعان كەزدە, وزىڭىزگە دەيىنگى قالا باسشىلارى شەشپەگەن قانشاما پروبلەمامەن بەتپە-بەت كەزدەسكەنىڭىز راس. سونىڭ ءبىرى وسى – قۇرىلىسى ۇزاققا سوزىلعان نىساندار. ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزبەن ۇلەسكەرلەر ماسەلەسى بىرتىندەپ شەشىلە باستادى. ولاردىڭ باسىم بولىگى ءسىز اكىم بولعان كەزدە كوپتەن كۇتكەن پاتەرلەرىنە كىرىپ, قونىس تويلارىن تويلادى. بۇل قۋانىشتارىن ەلوردالىقتار ءسىزدىڭ جەكە ەڭبەگىڭىزدىڭ جەمىسى دەپ ەسەپتەيدى. الايدا استانادا ءالى دە 3 مىڭعا جۋىق وتباسى باسپاناسىن الا الماي ءجۇر, ولاردىڭ قونىس تويى ءالى دە كەشىكتىرىلۋى مۇمكىن. نەگە؟
– قۇرىلىسى ۇزاققا سوزىلعان نىساندار پروبلەماسى – ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ, جالپى حالىقتىڭ باستى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى. وسى جەردە تۇرعىن ءۇيدىڭ قانداي دا ءبىر بولىگىن پايدالانۋعا بەرۋ بۇل مەنىڭ جەكە ەڭبەگىم ەمەس, مەملەكەتتىڭ قىزمەتى ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل ماسەلە مەملەكەت باسشىسىنىڭ باقىلاۋىندا تۇر, وعان كوپ قاراجات ءبولىندى. مەملەكەت الدانعان ادامدارعا الەۋمەتتىك قامقورلىق تانىتتى. قۇرىلىس كومپانيالارى تۇرعىن ءۇي ءۇشىن اقشا الدى. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى ءالى تۇرعىزىلماعان ۇيلەردى, ونداعى پاتەرلەردى ساتىپ, قارجىنى قالتاسىنا سالىپ الىپ, باسپانالى بولۋعا ءۇمىتتى قانشاما جاندى سان سوقتىرىپ كەتتى.
2019 جىلدىڭ جازىندا ۇلەسكەرلەردىڭ سانى 16 مىڭنان استام وتباسى بولدى. بۇل 150-دەن استام كوپپاتەرلى ءۇي جانە ولاردىڭ ارقايسىنىڭ پروبلەمالىق تاريحى بار: جوبالىق سمەتا جوق نەمەسە ول ەسكىرگەن, قاجەتتى قۇجاتتامالارى, قارجىلىق مودەلى, ينۆەستيتسياسى بولماعان. ءتىپتى, ءبىر پاتەر 2-3 ادامعا ساتىلعان جاعدايلار دا كەزدەستى. مىسالى, الماتى اۋدانىندا ورنالاسقان «زەرە» تۇرعىن ءۇي كەشەنىن الاتىن بولساق, ءالى ەسىمدە, 2019 جىلى ءبىز نىسان ورنىنا كەلگەنىمىزدە, ول جەردە قامىس وسكەن شۇڭقىرعا تاپ بولدىق, ال قۇرىلىس كومپانياسى بۇل جەردى تۇرعىن ءۇي رەتىندە 300-گە جۋىق وتباسىنا ساتىپ جىبەرگەن. قازىر بۇل جەردە قۇرىلىس جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. جانىندا جانارماي قۇيۋ ستانتسياسى بار ەكەن. تالاپ بويىنشا بۇل دۇرىس بولماعاندىقتان, ءبىز ونى جىلجىتىپ, جانارماي قۇيۋ يەلەرىنە شىعىندارىن وتەيمىز, قىسقاسى ماسەلەنى تولىقتاي شەشەمىز.
وسىعان ۇقساس جاعداي «سادوۆىي كۆارتال» تۇرعىن ءۇي كەشەنىندە قايتالاندى. مۇندا دا 600 وتباسى ۇزاق جىل بويى ءوز ۇيلەرىن, تۇرعىزىلماعان پاتەرلەرىن كۇتۋمەن بولدى. بۇل جەرگە ءبىز جەكە ينۆەستوردى تارتتىق. ءوز تاراپىمىزدان ولارعا تەك جەر تەلىمدەرىن بولدىك, ينفراقۇرىلىم ماسەلەسىن شەشۋگە كومەكتەستىك. ويتكەنى ءبارىن بىردەي تەك مەملەكەت بيۋدجەتى ەسەبىنەن سالۋ وتە قىمباتقا تۇسەدى. ەكى جىل ىشىندە ءبىز بۇل ماسەلەلەردى شەشە الامىز دەپ ويلايمىن.
مەكتەپتەر ماسەلەسى شەشىلەدى
– اڭگىمە اۋانىن ەلورداداعى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ قۇرىلىسى تاقىرىبىنا اۋدارساق. بۇگىندە تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگى قالادا مەكتەپتەردىڭ ازدىعىن ايتىپ, بيلىكتەگىلەردى ءجيى سىنعا الادى. ماسەلەن, 2017 جىلى استانادا بىردە-ءبىر ءبىلىم وشاعى سالىنباعان, مۇنى بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەيدى. قازىرگى جاعداي قانداي؟
– وسىدان 10 جىل بۇرىن ەلوردادا مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ سانى 70 مىڭنان استام بولدى. بيىل ولاردىڭ قاتارى 230 مىڭنىڭ ۇستىندە تۇر. مامىر ايىندا 8 مىڭ تۇلەك مەكتەپ بىتىرسە, قىركۇيەكتە 25 مىڭ بالا ءبىرىنشى سىنىپقا باردى. ارينە, بۇل ساندار كوڭىل قۋانتادى, بىراق ەكىنشى جاعىنان, وسى بالالاردىڭ ءبارىن ورىنمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
بۇل بالالار سانىنىڭ قازىرگى ءوسۋ قارقىنىن عانا قامتيدى. بىراق ءبىز بولجامدارعا دا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. بيىل ءبىز 15 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. قازىرگى كەزدە ولاردىڭ 11-ءىن اياقتاۋعا جاقىندادىق. بىراق بۇل استانا ءۇشىن ءالى دە جەتكىلىكسىز. وسىعان بايلانىستى ءار اۋىسىمدا 2000 بالانى قابىلداي الاتىن 20 ءىرى كولەمدى ءبىلىم وشاعىن جوبالاۋدى قولعا الىپ, 80 مىڭ وقۋشى ورىنىن قامتاماسىز ەتۋگە كىرىستىك. بۇل ماسەلەلەر شەشىلگەندە عانا ءبىز بارلىق بالالاردى مەكتەپتە ورىنمەن قامتيتىن بولامىز. وسىلايشا, قالانىڭ باس جوسپارىنا قايتا ۇڭىلە وتىرىپ, ءبىز ەلوردانىڭ ءاربىر جاڭا بولىگىندە مەكتەپتەر, بالاباقشالار, الەۋمەتتىك نىساندار جانە قوعامدىق كەڭىستىكتەر سالۋدى جوسپارلاعان بولاتىنبىز. جوسپار بەكىتىلدى. ناتيجەسىندە بۇگىنگى كۇنى ەلوردادا 6 ءىرى مەكتەپ سالىنىپ, 24 مىڭ وقۋشى ورىنمەن قامتاماسىز ەتىلدى.
2019 جىلى ەلوردادا 6 مەكتەپ, 2020 جىلى – 11 جانە 2021 جىلى 15 مەكتەپ سالىندى, بۇل 74 مىڭ وقۋشىنى ورىنمەن قامتاماسىز ەتتى.
– جاقسى, ەلوردادا مەكتەپتەر سالىنىپ جاتىر, وقۋشىلار ورىنمەن قامتاماسىز ەتىلۋدە. بىراق, وسىنشا ءبىلىم مەكەمەلەرىنە مۇعالىمدەر جەتە مە, ولاردى قايدان الامىز؟
– بۇل ماسەلەنى دە قاراستىرىپ جاتىرمىز. وسىعان وراي, پەداگوگيكالىق كوللەدجدەرگە جانە ولاردىڭ كادرلارىن دايارلاۋعا باسا نازار اۋداردىق. ەلورداعا پەداگوگيكالىق ينستيتۋت كەرەك. بىراق بۇل كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. ءوز اقشاسىنا ونى سالىپ بەرۋگە دايىن ينۆەستور دا بار. ءبىز تەك ينفراقۇرىلىمىن, لوكاتسياسىن ۇسىنىپ, بۇل ماسەلەگە قولداۋ بىلدىرەمىز. جوبا ءتىپتى ۇكىمەتتە ماقۇلداندى دا.
وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, مەملەكەت باسشىسى بۇل رەتتە الدىمىزعا ءىرى, بەدەلدى, حالىقارالىق وقۋ ورىندارىن تارتۋ مىندەتىن قويدى. مىنە, قازىر ءبىز وسى تاپسىرما اياسىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. تەك وسىلاي عانا وقۋ ورىندارىن كادرلارمەن قامتاماسىز ەتە الامىز دەپ ەسەپتەيمىن. ينستيتۋتتىڭ تۇجىرىمداماسى ماقۇلداندى, ونى ىسكە اسىرۋ مەرزىمى تۋرالى كەيىنىرەك حابارلايمىز.
ەسكى ۇيلەر سۇرىلەدى
– اپاتتى جاعدايداعى تۇرعىن ۇيلەر تۋرالى اڭگىمەلەسەك. جاقىن ارادا ەلوردادا قانداي نىسانداردى ءسۇرۋ جوسپارلانىپ وتىر؟
– ءبىزدىڭ قالامىزدا دا بارلىق وڭىرلەردەگىدەي وتكەن عاسىردا سالىنعان ەسكى, توزىعى جەتكەن تۇرعىن ۇيلەر جوق ەمەس. وندا تۇراتىن ادامدار, ارينە, وزدەرىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنە الاڭدايدى. بىزدە بىرنەشە جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ەسكى, توزىعى جەتكەن تۇرعىن ءۇيدى جاڭعىرتۋ جونىندەگى «ەلوردا دامۋ» باعدارلاماسى بار.
ءبىز وسى باعدارلامانى ودان ءارى جالعاستىراتىن بولامىز. بيىل وسىنداي اپاتتى جاعدايداعى ۇيلەردە تۇرىپ جاتقان 233 وتباسى جاڭا ۇيلەرگە كوشەدى. ماسەلەن, يانۋشكەۆيچ كوشەسىندە ەكى توزىعى جەتكەن, قۇلاعالى تۇرعان جاتاقحانا بولاتىن. ونداعى 200-دەن استام وتباسى جاڭا ۇيلەرگە كوشىرىلدى. قازىر, مىسالى, سارىارقا اۋدانىنداعى دۇكەنۇلى كوشەسى 21, بايقوڭىر اۋدانىنداعى ۋگولنىي كوشەسى 12ا مەكەنجايىندا ورنالاسقان اپاتتى جاعدايداعى جاتاقحانالار مەن ۇيلەردەن ادامدار كوشىرىلۋدە. قالادا مۇنداي ۇيلەر وتە كوپ. جاقىندا عانا ءبىز سارىارقا اۋدانىنىڭ اگروقالاشىق تۇرعىن الابىنداعى باراك تيپتەس وسىنداي ەسكى ۇيلەردىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەستىك. ولاردىڭ بارلىعى ءوز كەزەگىن كۇتىپ وتىر.
– ەلوردانىڭ كۇلتەگىن كوشەسىندەگى ۇيلەرگە قاتىستى ماسەلە دە تۇرعىنداردى قاتتى الاڭداتىپ وتىر. بۇل ماڭداعى ادامدار ەلەكتر جەلىلەرى ۇيلەردىڭ ۇستىنەن ءوتىپ جاتقانىن ايتىپ شاعىمدانۋدا. وسى ماسەلە قالاي شەشىلۋدە؟
– ءيا, بۇل ماسەلە ءالى دە شەشىلگەن جوق. بايقوڭىر اۋدانىنداعى كۇلتەگىن, اسان قايعى, لەرمونتوۆ كوشەلەرىندە جوعارى ۆولتتى ەلەكتر تاراتۋ جەلىلەرى ورنالاسقان. وندا سانيتارلىق-قورعاۋ نورمالارى ساقتالماعان. ۇيلەر تىكەلەي ەلەكتر جەلىلەرىنىڭ استىندا ورنالاسقان. ەڭ الدىمەن, ەلەكتر جەلىسىنە دەمونتاج جاساۋ كەرەك. ءبىز جوسپار قۇردىق, جۇمىستى ەلەكتر جەلىلەرىنەن باستايمىز. سودان كەيىن ۇيلەرگە دەمونتاج جاساۋعا كىرىسەتىن بولامىز. كەيىن ينجەنەرلىك جەلىلەردى جۇرگىزەمىز. سودان كەيىن بۇل جەر وسى ماڭايعا جاڭا ۇيلەر سالعىسى كەلەتىن ينۆەستورلار ءۇشىن دە اسا تارتىمدى بولادى دەپ ويلايمىن. ال ءبىز ءوز تاراپىمىزدان الەۋمەتتىك نىساندار, مەكتەپتەر, بالاباقشالار جانە ت.ب. سالۋمەن اينالىسامىز. بۇل جۇمىستار وسى كۇزدە باستالادى.
ەلوردادا 200-گە جۋىق ەسكى ۇيلەر ورنالاسقان. «ەلوردا دامۋ» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلعان ساتتەن باستاپ اپاتتى ۇيلەردەن 4 200-دەن استام وتباسى كوشىرىلدى.
جاڭا مەكەنجايداعى تەمىرجول اۋرۋحاناسى
– بۇرىننان بىلگىم كەلىپ ءجۇر ەدى: ەلوردادا وسىعان دەيىن ايگىلى Ramada plaza قوناق ءۇيى بولاتىن. قازىر بۇل عيمارات بوس تۇر. ءبىر كەزدە بيلىك ونى قالالىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنە بەرگىسى كەلدى دەپ ەستىدىك. بىراق پاندەميا باستالدى دا, وندا كوۆيدتىك گوسپيتال اشىلدى. قازىر بۇل عيماراتتا قانداي مەكەمە ورنالاسقان جانە عيماراتتىڭ الداعى تاعدىرى نە بولماق؟
– ەلوردامىز استاناعا كوشكەننەن كەيىنگى كەزدەردە بۇل عيمارات قالاداعى ەڭ كەرەمەت قوناق ۇيلەردىڭ ءبىرى بولدى. ءيا, ول قازىر قوناق ءۇي رەتىندە جۇمىس ىستەمەيدى. پاندەميا باستالعان كەزدە ءبىز بۇل عيماراتتى ەكى جىل بويى اۋرۋحانا ەسەبىندە قولداندىق. بۇل شارالار بىزگە ينفەكتسيامەن كۇرەستە كوپ كومەكتەستى. مۇندا 600 توسەكتىك كوۆيدتىك ستاتسيونار ورنالاستى.
وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, قالامىزداعى سارىارقا اۋدانىندا تەمىرجول اۋرۋحاناسى بار. ونىڭ عيماراتى دا اپاتتى جاعدايدا. ءبىز ەمحانانى سول اۋدانداعى باسقا نىسانعا كوشىردىك. اۋرۋحانانىڭ ءبىر بولىگى جوندەلدى. بىراق عيماراتتىڭ باسقا بولىگى جوندەۋگە جارامايتىندىقتان, ءبىز بۇرىنعى قوناق ءۇي عيماراتىنا وسى اۋرۋحانانى ورنالاستىرۋدى ۇسىندىق.
ارينە, جاڭا عيماراتتا قانداي دا ءبىر قۇرىلىمدى اياقتاۋ, مىسالى, حيرۋرگيالىق كابينەتتەر مەن جەدەلساتىلاردى قايتا جابدىقتاۋ جانە ت.ب. جۇمىستاردى جۇرگىزۋ قاجەت. مەنىڭ ويىمشا, بۇل – ەڭ وڭتايلى شەشىم.
ال تەمىرجول اۋرۋحاناسى عيماراتىنىڭ ورنىنا ءبىز پەرزەنتحانا سالۋدى ۇسىنامىز. ءبىزدىڭ قالادا جۇكتى ايەلدەر وتە كوپ, جۇكتەمە قازىردىڭ وزىندە سەزىلەدى. سوندىقتان, بۇگىنگى تاڭدا ەلورداعا كەم دەگەندە ەكى پەريناتالدى ورتالىق قاجەت. ولاردىڭ بىرەۋى بويىنشا ءبىز جوبالىق قۇجاتتامانى اياقتاۋعا جاقىندادىق. ال 2023 جىلى الماتى اۋدانىنداعى ءبىرىنشى قالالىق اۋرۋحانانىڭ جانىنان پەرزەنتحانا قۇرىلىسىن باستاۋعا ءتيىسپىز.
اقىلى اۆتوتۇراقتار
– قالادا اقىلى اۆتوتۇراقتار ەنگىزىلگەلى بەرى قانداي وزگەرىستەر بايقالادى؟
– اقىلى اۆتوتۇراقتار جۇمىس ىستەي باستادى, تاجىريبە بار. حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ, 1700-گە جۋىق اقىلى كولىك تۇراعىنا دەمونتاج جاسالدى.
ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان مينيسترلىكتەر ءۇيىنىڭ ماڭىن مىسالعا الاتىن بولساق, بۇرىن بۇل جەرگە كەز كەلگەن كەزدەيسوق ادام كولىگىن قويىپ كەتە بەرەتىن. سوندىقتان دا بۇل ماڭداعى تۇراقتا ورىن بولمايتىن. اقىلى اۆتوتۇراقتاردىڭ پايدا بولۋىمەن قازىر بۇل ماڭدا ءتارتىپ ورنادى. ياعني, ءبىز اۆتوتۇراقتاردى قايدا جانە قالاي ورنالاستىرۋ كەرەكتىگىنە الدىن الا تالداۋ جاسايمىز.
ەلوردادا اقىلى اۆتوتۇراقتاردىڭ ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە شامامەن 2 ملرد تەڭگە ءتۇستى.
بۇل قاراجاتتى ءبىز قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا جۇمسايمىز. بۇگىندە اقىلى اۆتوتۇراقتاردى دۇرىس ءارى ساۋاتتى ورنالاستىرۋدىڭ وڭ مىسالدارى بىزدە جەتكىلىكتى. بيۋدجەتكە اقشا ءتۇسىپ جاتىر, بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ودان ءارى جالعاساتىن بولادى.
قالا اكىمىمەن جەكە كەزدەسۋ
– ءسىز حالىقپەن ءجيى جۇزدەسەسىز, قالا تۇرعىندارىمەن ۇنەمى بەتپە-بەت كەزدەسۋلەر وتكىزىپ تۇراسىز. ايتىڭىزشى, سىزگە جەكە باسىنىڭ ماسەلەسى بويىنشا ءوتىنىش ايتىپ كەلەتىندەر بار ما؟ مۇنداي ادامدارعا كومەكتەسەسىز بە؟
– ءيا, مۇنداي جاعدايلار دا ءجيى بولادى. حالىقپەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ, تۇرعىنداردىڭ تىلەگىن ەسكەرۋ – ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى.
پرەزيدەنتتىڭ ءوزى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى تۋرالى ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. ءبىز بۇل قاعيدانى ءىس جۇزىندە قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك.
2021 جىلى مەن جەكە قابىلداۋىمدا ءبىر جارىم مىڭنان استام اداممەن كەزدەسۋ وتكىزدىم. بۇل جەردە ەلوردا تۇرعىندارىن قالا اكىمى عانا ەمەس, قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى, قالاداعى اۋدانداردىڭ اكىمدەرى, قالا اكىمدىگىنە قارايتىن باسقارمالار مەن باسقا دا قۇرىلىمدىق بولىمشەلەردىڭ باسشىلارى دا قابىلدايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل جۇمىس بىزگە حالىقتىڭ كوكەيىندەگىنى ءبىلىپ وتىرۋعا, تۇرعىنداردىڭ تىلەگى مەن وتىنىشتەرىن جۇمىس بارىسىندا ەسەپكە الىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قابىلداۋىما كەلگەن ادامدار ءارتۇرلى ماسەلەلەردى العا تارتادى. ولارمەن كەرى بايلانىس ورناتۋ, ياعني تۇرعىنداردى كوبىنە قانداي ماسەلەلەر تولعاندىراتىنىن ءبىلىپ وتىرۋ ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا بارىنشا سەپتىگىن تيگىزەدى.
سونىمەن بىرگە كوشپەلى كەزدەسۋلەرگە دە ەرەكشە نازار اۋدارامىز. ويتكەنى سول جەرلەردە ءبىز ناقتى پروبلەمالاردى كوزىمىزبەن كورەمىز. تەك وسى جىلى عانا مەن سونداي 40-تان استام كەزدەسۋ وتكىزدىم. وعان ەكى جارىم مىڭعا جۋىق ەلوردالىق قاتىستى.
ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ رەيتينگى
– بيىل قازاقستاندىق ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى قالالارداعى ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ رەيتينگىن جاسادى. ءبىرىنشى ورىندا ءبىزدىڭ استانا تۇردى. قالالىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ رەيتينگىن انىقتاۋ بارىسىندا ەكونوميكا جانە بيزنەس, ادامي رەسۋرستار, سونداي-اق ينفراقۇرىلىم سىندى نەگىزگى ءۇش فاكتور ەسكەرىلدى. التاي سەيدىرۇلى, ايتىڭىزشى, ءسىز بۇل شەشىممەن كەلىسەسىز بە؟ ءىس جۇزىندە استانا شىنىمەن دە ءبىرىنشى مە؟
– ءيا, سولاي. جۇيەلى ماسەلەلەردى, پروبلەمالاردى تالداۋدان باسقا, بۇل جەردە جەتىستىكتەر تۋرالى دا ايتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. قالامىز استانا مارتەبەسىنە يە بولعان جىلدار ارالىعىندا ەلوردا كوپ ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى.
بىردەن ايتايىن, ەگەر بۇرىن قالا «اق جاعالىلار» نەمەسە «شەنەۋنىكتەر قالاسى» دەپ اتالعان بولسا, قازىرگى كەزدە ەلوردا شىن مانىندە ىسكەرلەر ورتالىعىنا اينالدى. ماسەلەن, ەگەر 2019 جىلى شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 170 مىڭعا جۋىق بولسا, وسى جىلدىڭ توعىز ايىنداعى كورسەتكىش بويىنشا ولاردىڭ قاتارى 230-دان استى.
ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ ۇلەسى ءوسىپ كەلەدى. جالپى وڭىرلىك ءونىم قۇرىلىمىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەسى 60%-دى قۇرايدى. بۇل ەلىمىزدەگى ەڭ جوعارى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى. ارينە, وسىنىڭ ءبارى ءبىزدى, ءسوز جوق, قۋانتادى.
– ەلورداداعى كاسىپكەرلىك تۋرالى بايانداي وتىرىپ, بۇگىنگى تاڭدا باس قالاداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ قازىرگى جاعدايىن ايتىپ بەرىڭىزشى. ولار جاقىندا بولعان پاندەميالىق داعدارىستان كەيىن ەداۋىر قيىندىقتاردى باستان وتكەردى. قازىرگى جاعدايلارى قالاي؟
– شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرى قازىر پاندەميادان كەيىنگى كەزەڭدى باستان كەشۋدە دەپ ايتا الامىن. بيزنەس وكىلدەرىنە وڭاي بولعان جوق. ولار مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىققا مۇقتاج. سوندىقتان پرەزيدەنت بيزنەس-قوعامداستىق وكىلدەرىمەن ۇنەمى كەزدەسىپ, شاعىن جانە ورتا بيزنەستى تەكسەرۋگە ءموراتوريدى ۇزارتتى. بۇل ولارعا ءوز كاسىپتەرىن دامىتۋ ءۇشىن ەشتەڭەگە الاڭداماي تابىستى ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىر.
«اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى بازاسىندا اكىمدەر كاسىپكەرلەرمەن ءار توقسان سايىن كەزدەسۋلەر وتكىزۋدە. ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز – بيزنەس ءۇشىن, ينۆەستيتسيالار تارتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ, سونداي-اق اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتۋ.
2021 جىلى ءبىز نەگىزگى كاپيتالعا 1 ترلن 200 ملرد تەڭگە ينۆەستيتسيا تارتتىق. بۇل 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا 300 ملرد تەڭگەگە ارتىق.
اتاۋى قايتارىلعان استانا
– اڭگىمەمىزدىڭ سوڭىندا ەلورداعا استانا اتاۋىنىڭ قايتارىلۋى تۋرالى ءۇنسىز قالا المادىم. ەلىمىزدىڭ باس قالاسىن نۇر-سۇلتان دەپ وزگەرتكەن سوناۋ جىلدارداعى قىزۋ پىكىرتالاس, كوپشىلىكتىڭ بۇل شەشىممەن كەلىسپەگەنى, ءتىپتى قارسى شىققاندارى ۇمىتىلا قويعان جوق. ەندى, مىنە, شاھارىمىزعا قايتادان استانا اتاۋى بەكىتىلدى. بۇل شەشىمگە قالاي قارايسىز؟
– ماعان وسى سۇراق بىرنەشە رەت قويىلدى. تاعى دا ايتامىن, بۇل – ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ءبىر بولىگى. قالا وسى ۋاقىت ىشىندە استانا رەتىندە دامىدى, قۇلاشىن كەڭگە جايىپ العا قاراي قارقىندى قادام باستى. ءار زاماننىڭ ءوز كەزەڭى بولادى, وعان اسا زور قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك دەپ سانايمىن. مەن مۇندا وڭىردەن كوشىپ كەلگەنىمدە, قالا نۇر-سۇلتان بولاتىن. ءۇش جىل بويى ءبىز وسى قالادا, ەلوردادا وتە جەمىستى ەڭبەك ەتتىك.
قالانىڭ اتىن وزگەرتۋ ماسەلەسى قوعامدا ۇنەمى كوتەرىلىپ وتىردى. وسىعان وراي ءبىز قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزدىك, تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى بۇل باستامانى قولدادى. سودان كەيىن ءبىز بارلىق قاجەتتى راسىمدەردى جۇرگىزدىك. ناتيجەسىندە قالا اتاۋى قايتادان استانا بولىپ وزگەرتىلدى.
ەڭ باستىسى, قالا اتاۋى قانشا رەت وزگەرگەنىمەن, ەلوردانىڭ رۋحى وزگەرمەيدى. ءبىز جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان رەتىندە ءاربىر تۇرعىن قالادا استانالىق دەڭگەيىندە ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جان-جاقتى قولايلى جاعداي جاساۋعا كۇش جۇمىلدىرۋعا ءتيىسپىز. ءيا, پروبلەمالار قاشان دا بولادى, باستىسى, ولاردى ۋاقىتىندا شەشىپ وتىرۋ كەرەك.
– تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى نۇر-سۇلتان اتاۋىن قايتادان استانا دەپ وزگەرتۋدى قالادى. الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى بۇل ماسەلەنىڭ قارجىلىق جاعىنا قاتتى الاڭداعانى انىق. ايتىڭىزشى, قالا اتاۋىن وزگەرتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ناقتى قانشا قاراجات جۇمسالادى؟
– 2019 جىلى ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلگەندە, شامامەن 30 ملن تەڭگە تۋرالى ايتىلدى. بۇل رەتتە قارجى, نەگىزىنەن, ماڭدايشالارعا, بلانكىلەرگە جانە اتاۋلارعا قاجەت بولدى. قازىرگى تاڭدا قۇجاتتىق جۇمىستار تسيفرلىق جۇيەدە جۇزەگە اسىرىلادى, سوندىقتان اسا كوپ شىعىندار بولمايدى.
ءيا, ماڭدايشاداعى جازۋلاردى قايتا تۇزەتۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر قاراجات كەرەك. الايدا ءدال قازىر ءبارىن الىپ, وزگەرتىپ تاستاۋ دىڭ قاجەتى جوق. بۇل جۇمىستار بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرىلادى. مەنىڭ ويىمشا, بۇل جاعدايدا اسىعىستىققا جول بەرمەگەن ءجون بولادى.
