2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن ەلىمىزدە كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلدى. بۇل ەلدىڭ تاريحىنداعى ۇلكەن بەتبۇرىس. ويتكەنى جاڭا ورگاننىڭ ءبىرىنشى مىندەتى – كونستيتۋتسيانىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.
وتكەن جىلى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە ەلدىڭ ينستيتۋتسيونالدىق ورتاسىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن بىرقاتار كونستيتۋتسيالىق رەفورما جۇزەگە استى. قازاقستان كونستيتۋتسياسى بىرقاتار وزگەرىسكە ۇشىراپ, سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيەدەن پارلامەنتتىك جۇيەگە كوشتى.
جاڭارتىلعان كونستيتۋتسيا قوعام مەن مەملەكەتتى ودان ءارى جەتىلدىرۋدىڭ, ساياسي ترانسفورماتسيانىڭ, مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ءرولىن جانە قۇقىق قورعاۋ تەتىكتەرىنىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن سالدى.
بۇل ناقتى جاعدايدا اۋىل اكىمدەرىن حالىقتىڭ تىكەلەي سايلاۋىنا, ساياسي پارتيالاردىڭ ماجىلىسكە ءوتۋىن جەڭىلدەتۋگە, قازاقستاندا العاش رەت ءبىر مانداتتى وكرۋگتەرگە كانديداتتاردى ەنگىزۋگە اكەلدى. سونىمەن قاتار, حالىقتىڭ سەنىمىنەن شىققان دەپۋتاتتاردى قىزمەتىنەن بوساتۋ تەتىگى ەنگىزىلدى.
وكىلەتتىكتەردى ءتيىمدى ءبولۋ جونىندەگى ينستيتۋتسيونالدىق شارالار كەشەنى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان ساياسي رەفورمالارمەن قاتار ءجۇردى. ءولىم جازاسىن كونستيتۋتسيالىق تۇردە الىپ تاستاۋ, گەندەرلىك تەڭدىكتى ناسيحاتتاۋ جانە ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتۋ رەفەرەندۋمدا قولداۋ تاپقاننان كەيىن كۇشىنە ەندى.
كوپتەگەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» زاڭعا دا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن زاڭنىڭ ءماتىنى ازاماتتاردىڭ شەرۋلەرى مەن قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋدىڭ اراجىگىن ناقتى اجىراتا المايتىن. وسىلايشا, تەوريالىق تۇرعىدان ازاماتتىق بوستاندىقتاردى قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ناقتىلاۋ ەنگىزىلدى.
كەيىنگى كەزدە جاڭا كونستيتۋتسيالىق سوتقا ءوتىنىش بەرگەن ازاماتتاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. بۇل سەنىمىنىڭ جاندانعانىن ايعاقتايدى. بۇدان بىلاي كەز كەلگەن ازامات ءوز قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق سوتقا تىكەلەي جۇگىنە الادى. بۇل – قازاقستانداعى جاڭاشىلدىق.
نەگىزى, ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوت تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك, ءجۇرىپ وتكەن جولىنان مول تاجىريبەنى اڭعارامىز. ماسەلەن, 1995 جىلى كونستيتۋتسيالىق سوت كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە اۋىستىرىلدى. ول – زاڭنامانىڭ, قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق تالاپتارعا سايكەس كەلۋىن قاداعالاۋ, پارلامەنت قابىلداعان زاڭداردىڭ اتا زاڭ تالاپتارىنا سايكەستىگىن تەكسەرۋ, مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىندا تۋعان كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق داۋلاردى شەشۋ, ولاردىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ اراجىگىن اجىراتۋ, پرەزيدەنت, پارلامەنت سايلاۋلارىنىڭ دۇرىستىعىن قاداعالاۋ, كونستيتۋتسيا نورمالارىنا رەسمي تۇسىندىرمە بەرۋ, حالىقارالىق شارتتاردىڭ راتيفيكاتسيا الدىندا كونستيتۋتسيالىق تالاپتارعا سايكەستىگىن زەردەلەۋ. سوندىقتان ولاردىڭ وكىلەتتىگى وتە ۇقساس. جالپى, قازىر 120-عا جۋىق ەلدە كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگانى قۇرىلسا, سونىڭ 80-گە جۋىعىندا كونستيتۋتسيالىق سوت, 12-سىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس جۇمىس ىستەيدى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان كونستيتۋتسيالىق سوتىنا بەرىلىپ وتىرعان وكىلەتتىكتەر ەلىمىزدەگى اتا زاڭنىڭ جوعارى تۇرۋىن, تالاپتارىنىڭ ومىرگە ەنۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ زاڭداردى پارلامەنت قابىلداپ, پرەزيدەنت قول قويعانعا دەيىن, سونىمەن قاتار قولدانىستا جۇرگەن بارلىق نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ دە كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن تەكسەرۋگە مۇمكىندىگى بار. كوپتەگەن ەلدە كونستيتۋتسيالىق سوتتار پرەزيدەنت قول قويعانعا دەيىن زاڭداردى تەكسەرە المايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل ورگانعا قوس مۇمكىنشىلىك بەرىلىپ وتىر
كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جاڭادان قۇرىلۋى – زامان تالابى. ناقتىراق ايتساق, قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ العىشارتى بولاتىن. بۇعان دەيىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە ازاماتتار تىكەلەي جۇگىنە المادى. ولار ءوز قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن كەڭەسكە تەك جالپى سوتتار ارقىلى شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. ياعني ازاماتتار سوتتاردا قارالىپ جاتقان قانداي دا ءبىر ازاماتتىق, قىلمىستىق, اكىمشىلىك, باسقا دا ىستەردى شەشۋ ءۇشىن قولدانىلعان بەلگىلى ءبىر زاڭنىڭ كونستيتۋتسيالىلىعىنا كۇمانى بولسا, سۋدياعا ءىستى توقتاتا تۇرىپ, كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جۇگىنۋدى سۇرايتىن. ءوتىنىشىن سۋديا قاناعاتتاندىرماسا, ءارى قاراي ەشتەڭە ىستەي المايدى. ال سۋديالار بولسا كونستيتۋتسيالىق قايشىلىق كورسە عانا كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جۇگىنەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي, بۇل رەتتە ازاماتتار تىلەگى ارقاشان قابىل بولا بەرمەيتىن. ەندى كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلۋىنىڭ ارقاسىندا ازاماتتاردىڭ وعان تىكەلەي جۇگىنۋگە قۇقىعى پايدا بولىپ وتىر. ەگەر ازامات زاڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس ەمەس دەپ كۇماندانسا, سوتقا تاۋەلدى بولمايدى. كونستيتۋتسيالىق سوتقا تىكەلەي شىعىپ, كۇماندانعان زاڭ نورماسىن تەكسەرتە الادى. بۇدان وزگە كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋدىڭ تاعى ەكى ارناسى اشىلىپ وتىر. ولار – باس پروكۋراتۋرا جانە ومبۋدسمەن ارقىلى داۋلاۋ مۇمكىندىگى. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى دە كۇشىنە ەنگەن زاڭداردى كونستيتۋتسيالىق سوتتا داۋلاي الادى. بۇل جەردە مەملەكەت باسشىسى ءوز ەركىمەن دە جانە كەلىپ تۇسكەن ازاماتتاردىڭ ارىز-شاعىمدارىن قورىتىندىلاۋدىڭ ناتيجەسى بويىنشا دا وسىنداي ءوتىنىش ەنگىزۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارى – ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى مەن مۇددەسىن ءتيىمدى قورعاۋ ءۇشىن ەنگىزىلىپ وتىرعان شارالار.
قازىر كونستيتۋتسيالىق سوت كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ بۇكىل وكىلەتىن الىپ وتىر. قوسىمشا قوسىلعان وكىلەتتەر: اتاپ وتكەن ازاماتتاردىڭ, باس پروكۋروردىڭ جانە ومبۋدسمەننىڭ ءوتىنىشىن قاراۋ. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ جۇمىسى جاندانۋى ءۇشىن جەكە كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلداندى. وندا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ مارتەبەسى, سۋديالارىنا قويىلاتىن تالاپتار, جۇمىس ىستەۋ پرينتسيپتەرى, كونستيتۋتسيالىق ءىس جۇرگىزۋ ساتىلارى, كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ شەشىمدەرى جانە تۇرلەرى, وكىلەتتىكتەرى جانە باسقا ماسەلەلەرى قاراستىرىلدى. قازىر كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرامىندا 11 سۋديا جۇمىس ىستەيدى.
سۋديالاردىڭ تاعايىندالۋى دا اتا زاڭدا دايەكتەلگەن. ورگاننىڭ توراعاسىن پرەزيدەنت سەناتتىڭ كەلىسىمىمەن جانە ءتورت سۋدياسىن ءوز ىقتيارىمەن تاعايىندايدى. 3 سۋديادان 6 سۋديانى سەنات پەن ءماجىلىس بەكىتەدى. بۇل ۇدەرىسكە وسىلاي ءارتۇرلى بيلىك وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ بەيتاراپتىلىعىن, تاۋەلسىزدىگىن, وبەكتيۆتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ كوزدەلدى. جالپى, حالىقارالىق تاجىريبەدە كونستيتۋتسيالىق سوت سۋدياسى زاڭگەر مانسابىنىڭ شىڭى دەپ ايتۋعا بولادى. قازىردىڭ وزىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس مۇشەسى لاۋازىمدارىنا ۇلكەن ومىرلىك تاجىريبەسى بار, پارلامەنت دەپۋتاتى بولعان, باس پروكۋراتۋرانىڭ, جوعارعى سوتتىڭ باسشىلىعىندا بولعان ازاماتتار نەمەسە ەلىمىزگە تانىمال عالىمدار تاعايىندالىپ كەلدى. مەنىڭشە, بۇل ءۇردىس بولاشاقتا دا ساقتالادى. قازىرگى زاڭ جوباسى بويىنشا سۋديالاردان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولۋى, 40 جاسقا تولۋى, زاڭ سالاسىندا كەمىندە 15 جىل قىزمەت ءوتىلىنىڭ قاجەتتىگى, مورالدىق كەلبەتىنىڭ تازالىعى جانە قۇقىق سالاسىنداعى بىلىكتىلىگىنىڭ جوعارىلىعى تالاپ ەتىلەدى. ولار 8 جىلعا تاعايىندالادى.
كونستيتۋتسيالىق سوت سۋديالارى تەك اتا زاڭعا باعىنادى. بۇل «كونستيتۋتسيالىق سوت تۋرالى» زاڭ جوباسىندا ايتىلعان. ەكىنشىدەن, وسى قۇجاتتا ايقىندالعان سۋديالاردىڭ تەڭدىگى, ولاردىڭ قۇزىرەتىنە قول سۇعىلمايتىنى, تاۋەلسىزدىگى, ماسەلەلەردى القالى تۇردە كوپشىلىك داۋىسپەن شەشۋى, قىزمەتىنە ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنا جول بەرىلمەۋى, مۇنداي ارەكەتكە قىلمىستىق كودەكستە ارنايى باپتىڭ قاراستىرىلۋى, قارالعان ءىس بويىنشا ەشكىمگە جاۋاپ بەرمەۋى, ەشكىمنىڭ ەسەپ الا المايتىنى, قابىلدانعان شەشىمگە بىلدىرگەن قۇقىقتىق پوزيتسياسى ءۇشىن قۋدالانباۋى – كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ بەلگىلەرى.
كونستيتۋتسيالىق سوت شەشىمىنىڭ مىندەتتى زاڭ كۇشى بار. ول بۇكىل ەل اۋماعىندا قولدانىلادى جانە شاعىمدانۋعا جاتپايدى. ويتكەنى اتا زاڭنىڭ, مەملەكەتتىڭ اتىنان سويلەپ تۇرعاننان كەيىن ول شەشىم ورىندالۋى ءتيىس. ونى قايتا قارايتىن ينستانتسيا دا, شاعىمدانۋ تەتىكتەرى دە جوق. حالىقارالىق تاجىريبە دە سولاي. ءوز شەشىمىن تەك كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ءوزى عانا جويا الادى. وعان اتا زاڭنىڭ وزگەرۋى, ياعني كونستيتۋتسيالىق سوت قابىلداعان شەشىم نەگىزدەلگەن نورمانىڭ وزگەرۋى سەبەپ بولا الادى. بيىل ءتورتىنشى كونستيتۋتسيالىق رەفورما بولىپ, اتا زاڭنىڭ 33 بابىنا 56 وزگەرىس ەنگىزىلدى. وسى باپتار بويىنشا بۇرىن قابىلدانعان شەشىمدەر بولسا, ولارعا قازىر رەۆيزيا جاساۋعا بولادى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان كونستيتۋتسيالىق سوتىنا بەرىلىپ وتىرعان وكىلەتتىكتەر ەلىمىزدەگى اتا زاڭنىڭ جوعارى تۇرۋىن, تالاپتارىنىڭ ومىرگە ەنۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ زاڭداردى پارلامەنت قابىلداپ, پرەزيدەنت قول قويعانعا دەيىن, سونىمەن قاتار قولدانىستا جۇرگەن بارلىق نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ دە كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن تەكسەرۋگە مۇمكىندىگى بار. كوپتەگەن ەلدە كونستيتۋتسيالىق سوتتار پرەزيدەنت قول قويعانعا دەيىن زاڭداردى تەكسەرە المايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل ورگانعا قوس مۇمكىنشىلىك بەرىلىپ وتىر.
جالپى, كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى ەلىمىزدىڭ زاڭ قۇرىلىمدارىنىڭ, زاڭ قاۋىمداستىعىنىڭ تىعىز ىنتىماقتاستىعىن تالاپ ەتەدى. ويتكەنى كەز كەلگەن ازامات كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىلى بولسا دا, سول سوتتىڭ الدىنا قويىلاتىن ماسەلەنى ءوز بەتىمەن قاعاز بەتىنە تۇسىرە الۋى, قۇقىقتىق ساۋاتىنىڭ بولۋى شارت. جالپى, زاڭ تالابىمەن نەگە كەلىسپەيتىنىن, قاي جەرىنە قارسى ەكەنىن ۋاجدەپ ءوتىنىش جازۋ قاراپايىم ازاماتتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. وندا وعان كىم كومەكتەسەدى؟ وسى ماسەلە بىزدەگى زاڭ قاۋىمداستىعىنىڭ ىنتىماقتاسا, ءوزارا ارىپتەستىكتە جۇمىس ىستەۋىن قاجەت ەتەدى. ءبىراز ەلدەردە ازاماتتار كونستيتۋتسيالىق سوتقا تەك ادۆوكاتپەن كەلەدى. ونداعى ماقسات – كونستيتۋتسيالىق سوتتا شىعارىلاتىن ماسەلەنىڭ قارالۋ ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋ. ول جەردە تاراپتىڭ ەركىن بىلدىرەتىن زاڭگەر بولۋى ءتيىس. جارىسپالىلىق بولۋى كەرەك. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ مىندەتى – سونى تىڭداپ, وبەكتيۆتى شەشىم شىعارۋ. سوندىقتان بۇل باعىتتا دا ناقتى جۇمىس جۇرەدى.
راسى كەرەك, قازىر كونستيتۋتسيالىق سوتقا ارىز-شاعىم كوپتەپ كەلىپ جاتىر. ءبىرى سوت ۇكىمىمەن كەلىسپەيدى, ءبىرى تاعايىندالعان جازانى ادىلەتسىز دەپ تانيدى, تاعى ءبىرى بانكتەن العان نەسيەسىن جاۋىپ بەرۋدى سۇرايدى. مۇنداي ماسەلەلەردى كونستيتۋتسيالىق سوت قارامايدى. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ باستى مىندەتى – بەلگىلى ءبىر داۋدى شەشكەن كەزدە قولدانىلعان زاڭنىڭ, باسقا دا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىنىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن قاراۋ. سوتتالۋشى قىلمىس جاسادى ما, جوق پا, تاعايىندالعان جازا ادىلەتتى مە, زاڭسىز با دەگەن ماسەلەنى قارامايدى. مۇنى دۇرىس تۇسىنگەن ءجون. ەكىنشىدەن, قازىر كەيبىر زاڭگەرلەر ءاربىر ازامات زاڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا جاريالانعاننان كەيىن ونىڭ قانداي دا ءبىر بابىنا كۇمان تۋىنداسا, كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىعى بولسىن دەگەن پىكىر ايتۋدا. بۇل دۇرىس ەمەس. حالىقارالىق تاجىريبەدە قالىپتاسقان ءۇردىس بويىنشا كونستيتۋتسيالىق سوتتى ادام قۇقىعىن قورعاۋدىڭ قوسىمشا كەپىلى دەپ قاراستىرعان ءجون. مىسالى, ازامات اكىمدىكتىڭ شەشىمىن سوتتا داۋلادى دەلىك. سوت اكىمدىكتىڭ شەشىمىن قولدادى. كەلەسى سوت ساتىسى بۇل ءىستى القالى تۇردە قاراپ, زاڭدى مۇلدە باسقاشا قولدانۋى مۇمكىن. بۇل ءاربىر زاڭگەردىڭ زاڭ جايلى تۇسىنىگى مەن تاجىريبەسىنە بايلانىستى. مۇنداي شەشىمدەر كوپ. سوندىقتان ەگەر دە وبلىستىق سوت زاڭدى باسقاشا ءتۇسىنىپ, قولدانسا, ازاماتتىڭ پايداسىنا شەشسە, وندا ول زاڭدى ءارى قاراي داۋلامايدى. ەگەر جوعارى تۇرعان سوت تا زاڭدى ءبىرىنشى ساتىداعىداي قولدانسا, ازامات ونىمەن كەلىسپەسە, زاڭدى داۋلاۋ كونستيتۋتسيالىق سوتتا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. كوپتەگەن ەلدە كونستيتۋتسيالىق سوتقا مۇنداي داۋلار جالپى سوت ساتىلارىنان وتكەننەن كەيىن كەلەدى. ۇكىمدى ەمەس, تەك زاڭنىڭ ءوزىن عانا داۋلايدى. داۋ تۋىنداماسا دا بولاشاقتا كەرەك بولىپ قالار دەپ, زاڭدى اشەيىن تەكسەرتىپ الۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋگە بولمايدى. زاڭدى داۋلاي وتىرىپ, ونىڭ سالدارىن دا ەسكەرگەن ءجون. ەگەر زاڭ اتا زاڭعا قايشى دەپ تانىلسا, سونىڭ نەگىزىندە بۇرىن قابىلدانعان سوت شەشىمىنىڭ كۇشىن جويۋ كەرەك بولادى. ال ول زاڭ جاڭادان نەمەسە 5 جىل بۇرىن قابىلدانۋى مۇمكىن. وسى ۋاقىت ىشىندە مىڭداعان ادام تاعدىرىنا قاتىستى قانشاما شەشىم شىقتى. ونىڭ ءبارىن قايتا قاراۋدىڭ سالدارى قيىن. وسىنداي جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن زاڭگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ىنتىماعى, بىلىكتىلىگى وتە قاجەت.
ەلۆيرا ازيموۆا,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
كونستيتۋتسيالىق
سوتىنىڭ توراعاسى
