تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان مەن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ 4 قىركۇيەك كۇنگى سوچيدەگى كەزدەسۋى ناتيجەسىز اياقتالدى. كەزدەسۋدەن كەيىن تۇرىك باسشىسى تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتىندا «بەيبىت كەلىسىمگە سەبەپ بولاتىن ەشقانداي مۇمكىندىك كورمەگەنىن» ايتىپ, قارا تەڭىز كەلىسىمى قايتا جالعاسىن تابادى دەگەن ءۇمىتتىڭ سەلگە كەتكەنىن سەزدىردى.
اشتىق القىمىنان الدى
قارا تەڭىز كەلىسىمى ۋكراينا سوعىسى سەبەبىنەن ۇلكەن داعدارىسقا ءدوپ كەلگەن الەمدىك استىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزدى كەپىلى ەدى. رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەننەن كەيىن ۋكراينانىڭ قارا تەڭىز ارقىلى تاياۋ شىعىسقا, سولتۇستىك افريكاعا جانە ازيانىڭ كەيبىر ەلدەرىنە استىق جەتكىزۋ جولى شورت كەسىلدى. اتاپ ايتقاندا, رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى اسكەري ارەكەتى «الەمنىڭ نان قورجىنىنان» استىقتىڭ شەتەلگە ەكسپورتتالۋىنا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرىپ, جاسىل شارداعى ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كۇرت قىمباتتاۋىنا مۇرىندىق بولدى. سالدارىنان افريكانىڭ كەيبىر ەلدەرىنە اشتىق قاۋپى تونسە, ۇزاق جىلدار بويى ۋكراينادان استىق يمپورتتاپ كەلگەن دامۋشى ەلدەردە ساياسي تۇراقسىزدىق بەلەڭ الا باستادى. ويتكەنى رەسەي مەن ۋكراينا دۇنيەجۇزىندەگى بيداي مەن ارپانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن, كۇنباعىس مايىنىڭ 70 پايىزىن ەكسپورتتايدى. الەمدىك نارىقتاعى جۇگەرىنىڭ كوپ ۇلەسى دە وسى ەلدەرگە تيەسىلى. ماسەلەن, سومالي, ليۆيا, ليۆان, ەگيپەت جانە سۋدان سياقتى مەملەكەتتەر سوعىسىپ جاتقان ەكى ەلدىڭ بيدايىنا, جۇگەرىسى مەن كۇنباعىس مايىنا قاتتى تاۋەلدى. تۇركيا دا ۋكراينا استىعىمەن ءوز ەلىندەگى ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن شەشىپ وتىرعان ەل. سونداي-اق رەسەي اۋىل شارۋاشىلىق تىڭايتقىشتارى ءوندىرىسى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇر. كەيبىر دەرەكتەردە دۇنيەجۇزىندە 400 ميلليون ادام ۋكرايندىق ازىق-تۇلىككە تاۋەلدى دەگەن مالىمەت تە ايتىلادى. سوسىن دا شىعار, ۋكراينا سوعىسى باستالعاننان كەيىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمى سوعىستىڭ سالدارىنان 41 ەلدەگى 181 ميلليونعا جۋىق ادام اشتىققا ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساعان.
تاسىمال نەگە تۇسالدى؟
ۋكراينانىڭ بيدايى مەن باسقا دا ەگىس داقىلدارىنىڭ 90 پايىزى الەمدىك نارىققا تەڭىز ارقىلى تاسىمالدانادى. از مولشەرى تەمىرجول, اۆتوموبيل جانە وزەن اعىسىمەن الەمدىك نارىققا جەتكىزىلگەنىمەن, ونىڭ ۇلەسى تەڭىز تاسىمالىمەن سالىستىرعاندا تامشىداي عانا. ال تەمىرجول ارقىلى ۆاگونداپ تاسىمالدايىن دەسە, ۋكراينا تەمىرجولىنىڭ باتىستىق رەلستەرىمەن سايكەس كەلمەيتىنى دە كەدەرگى بولدى. ەۋروپانى اينالىپ جەرورتا تەڭىزىنە وتكەنمەن, تاسىمال باعاسى ءبىر ەسەگە جۋىق قىمبات.
سوعىس باستالعالى ۋكراينا بيدايدىڭ كوپ بولىگىن شىعىس ەۋروپا ەلدەرى ارقىلى تاسىمالداپ جاتىر. بىراق بۇل جولدا لوگيستيكالىق ماسەلەلەر كوپ بولدى. جەرگىلىكتى شارۋالار ۋكراينا بيدايى كەلگەلى ءوز استىعى وتپەي قالعانىن ايتىپ شاعىنا باستادى. وسىدان كەيىن ەۋرووداق بولگاريا, ۆەنگريا, پولشا, رۋمىنيا مەن سلوۆاكياعا ىشكى نارىقتا ۋكراينالىق ءداندى-داقىلدار (بيداي, جۇگەرى, راپس جانە كۇنباعىس داندەرى) ساتىلىمىنا تىيىم سالۋعا رۇقسات بەردى.
رەسەي-ۋكراينا سوعىسى باستالعاننان كەيىن افريكادا 30 ميلليون توننا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى تۋىلدى دا, ازىق-تۇلىك باعاسى بىردەن 40 پايىزعا قىمباتتادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى استىق تاسىمالىنىڭ كەدەرگىگە ۇشىراۋى سالدارىنان «يەمەندەگى ۇن باعاسى 42 پايىزعا, نان باعاسى 25 پايىزعا ءوستى» دەپ مالىمدەدى. مىنە وسى ماسەلەگە بايلانىستى بىلتىر شىلدەدە بۇۇ جانە تۇركيانىڭ اتسالىسۋىمەن جاسالعان قارا تەڭىز استىق كەلىسىمى عالامدىق ازىق-تۇلىك داعدارىسى از دا بولسا باسەيىپ, سوعىسقا بايلانىستى ەكسپورتى توقتاپ قالعان ۋكراينا استىعىن قاۋىپسىز تاسىمالداۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ەدى. اتاپ ايتقاندا, كەلىسىم جاسالعاننان كەيىن, بيداي باعاسى 14 پايىز, جۇگەرى باعاسى 23 پايىزعا ارزاندادى. ودان دا ماڭىزدىسى, استىق مامىلەسى ناتيجەسىندە 800 مىڭ توننا گۋمانيتارلىق ازىق-تۇلىكتى ۋكراينادان شىعارىپ, اشارشىلىققا جاقىنداعان ەلدەرگە, سونىڭ ىشىندە ەفيوپياعا, اۋعانستانعا جانە يەمەنگە جەتكىزىلدى.
الايدا, رەسەيدىڭ بيىل شىلدە ايىندا وسى كەلىسىمنەن باس تارتۋى استىق تاقىرىبىن تاعى دا الەمدىك قولامتالى تۇيىنگە اينالدىردى. اقش باستاعان ەلدەر «قارا تەڭىز تاسىمالىنىڭ بالاماسىن تابامىز» دەپ داۋرىققانىمەن, ودان ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. ەسەسىنە الەمدىك نارىقتاعى استىقتىڭ باعاسى بىردەن 15 پايىزعا قىمباتتاپ, ۋكراينالىق ازىق-تۇلىككە تاۋەلدى ەلدەر تاعى دا قيىنشىلىق قىسپاعىندا قالدى. ونىڭ ۇستىنە, عالامدىق جىلىنۋدىڭ اسەرىنەن كوپتەگەن ەلدە قۋاڭشىلىق اپاتى بولىپ, استىق شىقپاي قالدى. بۇل ونسىز دا داعدارىسقا ءدوپ كەلگەن الەمدىك استىق ماسەلەسىنە «جىعىلعانعا جۇدىرىق» بوپ ءتيدى. ماسەلەن, بۇۇ-نىڭ دەرەگىنشە, 2021-2022 جىلى بۇكىلالەمدىك جۇگەرى قورى كەيىنگى 6 جىلداعى ەڭ تومەنگى شەككە ءتۇستى. دەگەنمەن اقش-تىڭ اۋىلشارۋاشىلىق دەپارتامەنتى 2023-2024 جىلدارى الەمدىك جۇگەرى قورى كەيىنگى 5 جىلداعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىشكە جەتەدى دەگەن بولجام جاساپ وتىر. ال بيداي ءوندىرىسى كەرىسىنشە كەمىپ, جىل سوڭىندا كەيىنگى 8 جىلداعى ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە ءتۇسۋى مۇمكىن.
استىق قارۋعا اينالدى ما؟
ەگەر استىق كەلىسىمى جالعاسپاسا, ليۆاننان مىسىرعا دەيىنگى ارالىقتاعى يمپورتتىق ازىق-تۇلىككە تاۋەلدى ەلدەر قارا تەڭىز ايماعىنان تىس مەملەكەتتەردەن جەتكىزۋشىلەردى تابۋى كەرەك. ال مۇنداي ەلدەر الىستا, دەمەك جول شىعىنى ارتىپ, استىق قۇنى قىمباتقا تۇسپەك. دۇنيەجۇزىلىك ازىق-تۇلىك باعدارلاماسىنىڭ باس ەكونوميسى اريف حۋسەيننىڭ ويىنشا, قارا تەڭىز استىق كەلىسىمى جاڭارتىلماسا, تابىسى تومەن ەلدەر مەن ادامدار ءۇشىن ازىق-تۇلىك «قولجەتىمسىز تاۋارعا اينالادى». مىنە وسى جاعدايلاردى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان رەسەي استىقتى «قارۋ رەتىندە پايدالانۋعا» كوشتى. اتاپ ايتقاندا, مامىر ايىندا 2 ايعا ۇزارتىلعان استىق كەلىسىمىنەن رەسەي شىلدە ايىندا شىعىپ تىندى.
رەسەي كەلىسىمشارتتى ۇزارتۋعا نەگىز جوعىن بىرنەشە رەت ايتقان. ماسكەۋدىڭ مالىمدەمەسىنە سەنسەك, رەسەيدىڭ ازىق-تۇلىك ونىمدەرى مەن تىڭايتقىش ەكسپورتىنا كەدەرگىلەردى الىپ تاستاۋ تۋرالى مىندەتتەمەلەر ورىندالماعان. سونداي-اق رەسەي روسسەلحوزبانكتى SWIFT تولەم جۇيەسىنە قوسۋدى سۇراعان ەدى. ماسكەۋ ودان بولەك, اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكاسى مەن بولشەكتەرىن جەتكىزۋ مەن تولياتتي-ودەسسا اممياك قۇبىرىنىڭ جۇمىسىن قايتا جانداندىرۋ, ساقتاندىرۋ مەن قايتا ساقتاندىرۋعا قويىلعان شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋ, ازىق-تۇلىك جانە تىڭايتقىش ەكسپورتىمەن اينالىساتىن رەسەيلىك كومپانيالاردىڭ اكتيۆتەرى مەن شوتتارىن بۇعاتتان شىعارۋ سياقتى بىرنەشە تالاپ قويعان. رەسەي باتىستىڭ بانك ىسىنە جانە كەمە قاتىناسىنا سالعان سانكتسيالارى رەسەيدىڭ ازىق-تۇلىك پەن تىڭايتقىش ەكسپورتتاۋ مۇمكىندىگىن تەجەپ وتىر دەپ سانايدى. بىراق ەۋروكوميسسيا پرەزيدەنتى ۋرسۋلا فون دەر ليايەن مەن باسقا دا باتىستىق ليدەرلەردىڭ پىكىرىنشە, اتالعان سانكتسيالار ازىق-تۇلىككە اسەر ەتىپ وتىرعان جوق. ال, اقش اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ەسەبىنشە, رەسەي 2022-2023 ساۋدا جىلىندا 45,5 ميلليون توننا بيداي ەكسپورتتاپ, رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتكەن. 2023-2024 جىلدارى بۇل كورسەتكىش 47,5 ميلليون تونناعا جەتىپ, تاعى دا رەكورد جاڭارتىلۋى مۇمكىن ەكەن.
سونىمەن قاتار, رەسەي قارا تەڭىز كەلىسىمى ارقىلى تاسىمالدانعان استىقتىڭ دەنى باتىستىڭ باي ەلدەرىنە كەتىپ جاتىر دەپ وتىر. رەسەي باسشىسى ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا, استىق كەلىسىمى جاسالعان جىلى ۋكراينادان 32,8 ميلليون توننا جۇك كەتسە, ونىڭ 70 پايىزدان استامى باي ەلدەرگە كەتكەن. افريكانىڭ ەڭ كەدەي ەلدەرى قارا تەڭىز باستاماسى بويىنشا 1 ميلليون توننادان از جۇك العان. سول سەبەپتى دە رەسەي-افريكا فورۋمىندا رەسەي پرەزيدەنتى «الداعى ءتورت ايدا زيمبابۆە, بۋركينا-فاسو, سومالي, ەريترەياعا 25-50 مىڭ توننا استىقتى تەگىن جىبەرۋگە دايىنبىز» دەپ مالىمدەدى.
استىق كەلىسىمىنىڭ ءۇزىلۋى سوعىستى ودان ءارى ۇدەتۋى مۇمكىن. ويتكەنى رەسەيدى ايتقانىنا كوندىرە الماعان باتىس ەلدەرى الداعى ۋاقىتتا ۋكرايناعا ۇستەمەلەپ قارۋ بەرىپ, رەسەيدى السىرەتە تۇسۋگە تىرىساتىنى انىق. ونىڭ ۇستىنە جاقىندا قارا تەڭىز استىق ءدالىزىن رەسەيسىز دە پايدالانۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋ كەرەك ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكي «ءبىز قورىقپايمىز. كەمە كومپانيالارىنىڭ وكىلدەرى بىزگە حابارلاستى. ولار ۋكراينا جونەلتسە جانە تۇركيا وتكىزۋگە رۇقسات بەرسە, استىق جەتكىزۋدى جالعاستىرۋعا دايىن ەكەندىگىن ايتتى» دەپ مالىمدەدى.
بىزگە دە سالقىنى تيمەي مە؟
بيىل ۋكراينادا دا استىقتىڭ ءتۇسىمى تومەن. ويتكەنى شارۋالار كوپ استىق سەبە الماعان, ەر ازاماتتاردىڭ كوبى سوعىسقا اتتانعان. سول سەبەپتى 2023-2024 جىلدارى ۋكراينانىڭ دا بيداي ەكسپورتى ازايادى. ونىڭ ۇستىنە, رەسەي سوڭعى كەزدەرى ۋكراينانىڭ پورت قالالارىن, استىق ساقتاعان قامبالارىن قۇتىرىنا بومبالاپ جاتىر. جاقىندا عانا ودەسساداعى قويمادا 100 مىڭ توننا اسبۇرشاق پەن 20 مىڭ توننا ارپا سوققى سەبەبىنەن كۇلگە اينالدى. اقش-تىڭ اۋىلشارۋاشىلىق دەپارتامەنتىنىڭ بولجامىنشا, بيىل ۋكراينانىڭ جۇگەرى ەكسپورتى 28 ميلليون توننادان 19,5 ميلليون تونناعا دەيىن ازايسا, بيداي ەكسپورتى بىلتىرعى 16,8 ميلليون توننادان 10,5 ميلليون تونناعا دەيىن تومەندەۋى مۇمكىن. ەندى استىق تاسىمالى قيىندايدى, لوگيستيكالىق شىعىندار ارتادى. اسىرەسە, ۋكراينانىڭ شىعىسىندا وندىرىلگەن استىقتى شەكاراعا جەتكىزۋگە كوپ كۇش پەن ۋاقىت كەتەدى.
قىسقاسى, قارا تەڭىز استىق كەلىسىمىنىڭ ءۇزىلۋى ۇلكەن الەمدىك داعدارىس دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل ماسەلە الداعى ۋاقىتتا تەك قانا ۋكراينا استىعىن ساتىپ الۋشى ەلدەرگە عانا ەمەس, ءار قۇرلىقتاعى استىق ساتۋشى جانە ساتىپ الۋشى ەلدەرگە دە ىقپال جاسايدى. قازىر رەسەي دە قات-قابات كەدەرگىنىڭ سەبەبىنەن ءوز استىعىن الىس شەتەلدەرگە ساتا الماي, ىرگەسىندەگى ەلدەرگە جاعالاي باستادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستاننىڭ دا استىق ەكسپورتىنا سالقىنىن تيگىزىپ, بۇرىن قازاقتىڭ بيدايىن ساتىپ الىپ كەلگەن كەيبىر ەلدەر رەسەيدىڭ ارزان بيدايىن ساتىپ الدى دا, قازاقستاننىڭ بيدايعا جاڭا الارمان ىزدەۋىنە تۋرا كەلدى. كەيبىر ساراپشىلار ساتىلماي قالعان رەسەي بيدايى قازاقستانعا كىرىپ, ەلىمىزدە استىقتىڭ باعاسى تومەندەپ, ەگىنشىلەردىڭ بيدايى وتپەي قالۋى مۇمكىن دەگەن بولجام دا جاساپ وتىر. مۇمكىن بۇل تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ بيدايى وڭدەپ ساتۋعا كۇش سالعانى ابزال شىعار…
