بۇگىنگى تاڭدا قالا تۇرعىندارى ەلوردانىڭ كەلبەتى كورىكتى عانا ەمەس, ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە اسا ىڭعايلى, جايلى بولعانىن قالايدى. بۇل رەتتە قالالىق ۋربانيستيكا ورتالىعى ءتيىمدى جوبالار جاساۋمەن جۇيەلى اينالىسىپ كەلەدى. وسىعان وراي, كوگالداندىرۋعا, اباتتاندىرۋعا, جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا باسا نازار اۋدارىلۋدا.
ەلوردانى دامىتۋ ماسەلەلەرى جونىندە وتكەن كەڭەستە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ استانانى قالا تۇرعىندارى ءۇشىن جاڭا تارتىمدى مەكەنگە اينالدىرۋدىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرە كەلە, ونىڭ كەلبەتىن مەيلىنشە جاقسارتۋ قاجەتتىگىن باسا ايتقان بولاتىن. قالالىق ۋربانيستەر بولسا «استانا – جايلى قالا» جوباسى اياسىندا باس شاھاردى مەيلىنشە اجارلاندىرۋعا اتسالىسىپ كەلەدى. بۇل رەتتە پرەزيدەنت تاپسىرمالارى نەگىزگە الىنۋدا. جوبا اياسىندا بۇرىنعى ەسكى ۇيلەردىڭ ورنىنا كوشە بويلارىنا شاعىن ساياباقتار سالىنىپ, ونداعى ويىن جانە سپورت الاڭدارى قالا تۇرعىندارىنىڭ ءجيى باراتىن, بوس ۋاقىتىن ءتيىمدى پايدالاناتىن ورىندارىنا اينالدى.
– پرەزيدەنت استانا «جاسىل» قالاعا اينالۋى ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. قالالار ءارتۇرلى بولعانمەن, تۇرعىنداردىڭ قاجەتتىلىكتەرى ورتاق. ولاردىڭ ءبارى دە ءومىر سۇرۋگە قولايلى, جايلى ورتا ىزدەيدى. استانا بەلسەندى دامىپ كەلەدى. سوندىقتان كەيبىر قابىلدانعان شەشىمدەر بىرنەشە جىلدان كەيىن قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەتىنى بەلگىلى. ءبىز بۇكىلالەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ, ەلوردانىڭ زاماناۋي جاڭا كەلبەتىن قالىپتاستىرۋعا تىرىسۋدامىز, – دەدى ۋربانيستيكا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ەلنار بازىكەن.
قالالىق ۋربانيستيكا ورتالىعىنىڭ ماماندارى جۇمىس بارىسىندا جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ تىلەگىن ەسكەرۋدە. مىسالى, قوعامدىق كەڭىستىكتەر, ساياباقتار, سكۆەرلەر, اۋلالار بىرىڭعاي كورىنۋى ءۇشىن ەلوردانىڭ ديزاين-كودىنا سايكەستەندىرىلۋى كەرەك. ديزاين-كودقا سايكەس, استانادا ماڭدايشالار ارتقى فونسىز بولۋى ءتيىس. نەگىزگى جازۋ فريز بيىكتىگىنىڭ 70%-ىنان اسپاۋى كەرەك. بارلىق بەلگى قاسبەتتىڭ ءبىر سىزىعىندا بولۋى جانە قاجەت بولعان جاعدايدا قاسبەتتىڭ ستيلىنە بەيىمدەلۋى كەرەك. ءبىر عيماراتتا ورنالاسقان ءارتۇرلى ۇيىمدار بەلگىلەرىنىڭ تۇرلەرى مەن ديزاينىن عيماراتتاردىڭ قاسبەتىنىڭ كەشەندى شەشىمىنە سايكەس ورنالاستىرۋ ۇسىنىلادى.
سوڭعى ءۇش جىلدا ەلوردادا 1060-تان استام قوعامدىق كەڭىستىك اباتتاندىرىلدى, اعىمداعى جىلى تاعى 160 اۋلا تۇرعىندار ءۇشىن قولايلى ورىنعا اينالدى. بۇل قالاداعى جاڭارتىلعان قوعامدىق كەڭىستىكتەردىڭ جالپى سانى 1000-نان اسقانىن بىلدىرەدى.
قازىرگى كەزدە قالانىڭ تاريحي ورتالىعىندا, ەسىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىن اباتتاندىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
– سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا ءبىز ەسىلدىڭ وڭ جاق بولىگىن تۇرلەندىرۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس ىستەدىك. ماسەلەن, «ەۋرازيا» ساۋدا ورتالىعى ورنالاسقان اۋدانداعى ساتباەۆ كوشەسى اباتتاندىرىلۋدا. كەلەشەكتە بۇل كەڭىستىك جاياۋ جۇرگىنشىلەر ءۇشىن جايلى ايماققا اينالادى. ءبىز اۋدان اكىمدىكتەرىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدەمىز. سونداي-اق, قالانى دامىتۋ جوسپارلارىمىز بەلگىلى ساۋلەتشىلەرمەن, ۋربانيستەرمەن جانە ەلوردانى جاقسى كورەتىن جانە ونى ادەمى ءارى جايلى ەتۋگە تىرىساتىن بەلسەندى مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتىر. استانانى دامىتۋ كەزىندە پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن نەگىزگە الا وتىرىپ, بيىل قالانىڭ بارلىق بولىگىنە ميلليوننان استام جاسىل جەلەك وتىرعىزىلادى. اعىمداعى جوبالارعا كەلەتىن بولساق, بيىل قالانىڭ ەسكى ورتالىعىنا ىرگەلەس ورنالاسقان بەيبىتشىلىك, جەلتوقسان كوشەلەرىندە جوندەۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل كوشەلەردەگى جاياۋ جۇرگىنشىلەر ايماعى كەڭەيتىلىپ, جول بويىنا جوعارى ساپالى شويىن شامدار, ورىندىقتار, ۋرنالار ورناتىلدى. سونىمەن قاتار, بايقوڭىر اۋدانىنداعى اقبۇلاق جاعالاۋى اباتتاندىرىلدى. سونداي-اق, اممان كوشەسى مەن ابىلاي حان داڭعىلىنداعى كوپىردىڭ استىندا جاياۋ جۇرگىنشىلەر بايلانىسى جاسالدى, – دەدى ورتالىق جەتەكشىسى.
راسىندا دا, قازىر قالا تۇرعىندارىنىڭ قاتىسۋمەن اۋلالار تۇبەگەيلى وزگەرتىلۋدە. جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان جولدار دا كوپ. سەرۋەندەۋشىلەر بۇرىن تىم سيرەك بولسا, بۇگىندە ولاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى. سايىپ كەلگەندە, مۇنىڭ ءبارى «حالىق قاتىساتىن بيۋدجەت» جوباسىنىڭ جەمىسى ەكەنى شىندىق. قازىر ادامدار وزدەرى تاڭداۋ جاساپ, اۋلالاردى قالاۋى بويىنشا وزگەرتۋگە قول جەتكىزۋدە.
تۇرعىنداردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن قالا ۋربانيستەرى ساۋالناما ۇيىمداستىرۋدى داستۇرگە اينالدىردى. سوڭعى كەزدەرى 2500 ادام وسىنداي سۇراق-جاۋاپقا قاتىستى. ورتالىق جەتەكشىسى قالا دامۋىندا بۇل پىكىرلەر ەسكەرىلەتىنىن جەتكىزدى.
ۋربانيستيكانىڭ جاقسى قاعيداتتارىنىڭ ءبىرى – پوليتسەنتريزم ءپرينتسيپى. وسىعان سايكەس, دامىعان قالاداعى ەمحانالار, مەكتەپتەر, بالاباقشالار جانە ساۋدا ورتالىقتارى سياقتى بارلىق ادامعا اسا قاجەتتى نىساندار تۇرعىن ۇيگە جاقىن جەردە بولۋى كەرەك. مۇنداي مەكەمەلەردىڭ جاياۋ ءجۇرۋ راديۋسى 15 مينۋتتىق قولجەتىمدىلىك قاعيداتىنا ساي بولۋى جانە بۇل اۋدانداردىڭ دامۋ دارەجەسىنە قاراماستان, قالانىڭ بارلىق جەرىندە ساقتالۋى ءتيىس. تەك ءاربىر اۋداننىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلىپ, الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەنىندەي, ادامدار اعىنىندا بىركەلكىلىكتىڭ ساقتالۋىنا ءمان بەرگەن ءجون. دەگەنمەن تۇرعىنداردىڭ پىكىرى بارلىق جاعدايدا بىردەي ءبىز ويلاعانداي دۇرىس بولا بەرمەيتىنى تاعى بار. ادەتتە, حالىقتىڭ تەك 5 پايىزى عانا كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىن ويلايدى. كەيدە جەكە قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتەتىندەر دە جوق ەمەس.
– ءبىزدىڭ ماقسات – قالانى تۇرعىندارعا جايلى ءارى قاۋىپسىز ەتە وتىرىپ, اينالانى كورىكتەندىرۋ. جاسىراتىنى جوق, «استانا – جاي̆لى قالا» جوسپارى جۇزەگە اسىرىلعالى بەرى جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە جاعداي جاسالىپ, پوليتسەنترياليزمگە باعىتتالعان تاسىلدەر ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە اينالامىزدا جاسىل الاڭدار مەن ۆەلوسيپەد جولدارىنىڭ سانى كوبەيدى, كوپىرلەر مەن قوعامدىق كەڭىستىكتەردىڭ قاتارى ارتتى. ءاۋ باستا كوزدەلگەندەي, وسىلايشا باس شاھار, شىن مانىندە, ادامدار ءۇشىن جايلى قالاعا, ەكولوگياسى تازا ءارى تۇراقتى, سونداي-اق تۇرعىندارى بەلسەندى ءومىر سالتىن جۇرگىزەتىن سالاۋاتتى شاھارعا اينالىپ كەلەدى, – دەدى ەلنار بازىكەن.
