قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە نە كوپ؟ ءسىزدى وزگەرتىپ, جاڭا ادام ەتىپ شىعارامىن دەيتىن پسەۆدوپسيحولوگتاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. ولار ءسىزدى ومىردەگى قيىندىقتاردان شىعارۋعا, بالا كەزدەن قالعان جان جاراڭىزدان ارىلۋعا كومەكتەسىپ, تابىستى ادام ەتەمىن دەپ ۋادەنى ءۇيىپ توگەدى. الايدا ولاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ بولمىسىمىزعا جات باتىس پسيحولوگياسىن سىڭىرۋدە. وسى رەتتە قازىرگى پسيحولوگتاردىڭ قىزمەتىن ۇلتتىق پسيحولوگيامەن استاستىرۋ جاعى جانە باسقا دا الەۋمەتتىك پسيحولوگتار ماسەلەسى تۋرالى ەلوردالىق كاسىبي پسيحولوگ, قازاق پسيحولوگيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى, «جان دۇنيەم» كىتابىنىڭ اۆتورى بالجان قاناپياەۆامەن شاعىن سۇحبات قۇرعان ەدىك.
– قازىرگى پسيحولوگتار باتىس پسيحولوگياسىن دارىپتەپ, ۇلتتىق رۋحاني بولمىسىمىزدان ادا ەتىپ جاتقان جوق پا؟
– قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ كەرەمەت ەتنوپسيحولوگياسى بار. تۋعاننان باستاپ ومىردەن وتكەنگە دەيىنگى سالت-ءداستۇرى, ۇلتتىق ويىندارى, اسپاپتارى, تەرمە, جىر-داستاندارى – تۇنىپ تۇرعان پسيحولوگيا. ءتىپتى ءسوزدىڭ توركىنىن جەتكىزۋى, ونى ماقال-ماتەلمەن كوركەمدەپ بەرۋى دە ادامعا وي سالادى. باتىستىڭ بودان بولعان ەگو-پسيحولوگياسىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن كەي ساۋاتسىز پسيحولوگتار قانشاما وتباسىن قۇردىمعا جىبەردى. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ پسيحولوگيالىق مىنەزى – قوڭىر, سابىرلى, جان دۇنيەسى ليريكاعا جاقىن, ەركىن ويلاي بىلەتىن بولمىس. دالا پسيحولوگياسى ادامىنىڭ اياعىنا تۇساۋ سالا المايسىڭ. ءوزىمىزدىڭ تۇنىپ تۇرعان باي پسيحولوگيامىزدى نەگە ناسيحاتتاماسقا؟! ءال-ءفارابيدىڭ پسيحولوگياسىن وقىماي جاتىپ باتىسقا كوز تاستايمىز. ءبىز ەشقاشان دا باتىس بولا المايمىز. وزىنە ءتان گەوگرافيالىق, پسيحولوگيالىق ايماعىنا بايلانىستى عۇمىر كەشىپ جۇرگەن قازاققا مەديتاتسيا نەگە كەرەك؟ قازىرگى جەلىدەگى پسيحولوگتار ايتىپ جۇرگەن «نلپ, راسستانوۆكا, رەگرەسسيا» دەگەندەر قاجەت ەمەس. قازاقتىڭ ءبىر اۋىز سوزىندە ءزىل جاتىر – «جاقسى ءسوز – جان ازىعى». ءبىزدىڭ حالىق – جاقسىلىققا سەنەتىن حالىق, ءتىپتى قوناق كۇتۋ سالتىنىڭ ءوزىن الەمدى شارلاساڭىز دا تابا المايسىز. كەلگەن قوناقتىڭ جاعدايىن جاساپ, «قۇدايى قوناق» دەپ جاقسى ىقىلاسپەن, سىي-سياپاتپەن شىعارىپ سالۋدىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. قازىر مەديتاتسيا دەپ ءۇندىنىڭ ۇنىمەن جانىنا شيپا ىزدەپ جۇرگەن جاندار كوپ. قاسيەتتى قوبىزدىڭ ءۇنى – ادام جانىنا شيپا, ناعىز مەديتاتسيا. ارت-تەراپيا دەپ جۇرگەنىڭىز – ءبىزدىڭ ويۋ-ورنەگىمىز, ادەمى اق كيمەشەكتىڭ ءوزى – فيلوسوفيا, بۇرىن اق كيمەشەكتى اجە كورسەك قاسيەتتى ادام كورگەندەي يمەنەتىن ەدىك. سول اجەنىڭ جانىنا وتىرۋ ءۇشىن تالاساتىن ەدىك. عاجاپ پالساپاعا تولى قازاعىمنىڭ پسيحولوگياسىن ەشقانداي حالىقتىڭ پسيحولوگياسىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.
– پسيحولوگيانى جەكە كاسىپ ەتىپ اشىپ العانداردان بولەك, الەۋمەتتىك پسيحولوگتاردىڭ قانداي ماسەلەلەرىن اتاپ ايتار ەدىڭىز؟
– قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ايماعىندا امبۋلاتوريالىق, اۋداندىق, قالالىق جەردە پسيحولوگيالىق قىزمەت كورسەتۋ تەتىگى ىسكە قوسىلعان. الايدا ولار, ءوز قىزمەتىنەن بولەك, تىركەۋ ءبولىمىنىڭ دە, سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ جۇمىسىن دا, ءتىپتى اكىمدىكتىڭ دە تاپسىرمالارىن ورىنداپ ءجۇر. بۇل پسيحولوگتىڭ وزىنە بەرىلگەن جۇمىس ستاندارتى بويىنشا زاڭسىز. پسيحولوگ – شىعارماشىل تۇلعا. الايدا بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن پسيحولوگتىڭ كابينەت ماسەلەسى شەشىلمەگەن, كەلگەن پاتسيەنتكە ساپالى ءارى جايلى جاعداي جاساۋ ءۇشىن كابينەت ستاندارتتارعا ساي كورنەكى قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلۋى ءتيىس. باسقا مەملەكەتتەردە پسيحولوگتىڭ مەملەكەت اياسىنداعى مارتەبەسى زاڭمەن قورعالعان. ولارعا جاعداي جاسالعان. بىزدە قاراپايىم باسشىلىق پسيحولوگتىڭ كابينەتىنىڭ ءوزىن دۇرىس جاساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءوزىم اۋىلدىق جەردەگى امبۋلاتوريادا جۇمىس ىستەگەندە, باسشىلىقتىڭ ءوزى قۇلاق اسپادى. ولاردىڭ قىزمەتى كونسۋلتاتيۆتىك ايماق, دياگنوستيكالىق ايماق دەپ بولىنەدى. ساپا مەنەدجمەنتىنە سايكەس, پسيحولوگ وزىنە جۇكتەلگەن تاپسىرمانى وسى ايماق ىسكە قوسىلعاندا تولىقتاي ورىنداي الادى. پسيحولوگيالىق, پسيحوتەراپيالىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان كۋرستاردىڭ ءوزىن ءوز قالتاسىنان اقشا شىعارىپ وقيدى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, بۇل ءبىلىم وتە قىمبات تۇرادى. مەملەكەت تاراپىنان وسىنداي كۋرستاردى وقىتۋعا اقشا بولگەن دۇرىس. مىسالى, ماعان كەلەتىن پاتسيەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جان جاراقاتىمەن كەلەدى. وسىنداي جاعدايدا پسيحولوگتىڭ وزىندە تراۆما-تەراپيادان وتكەن بىلىكتىلىگى بولۋى قاجەت. ءبىز ادام جانىن ەمدەيمىز, وزىمىزدەگى جاراقاتتى پاتسيەنتكە بەرمەۋىمىز قاجەت. قازىر پسيحولوگ ماماندىعىن سىرتتاي وقىپ الىپ, جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قانشا ادامدى كورىپ ءجۇرمىن. ول قالاي ءتورت جىل سىرتتاي عانا وقىپ, قۇر تەوريامەن ادام ەمدەيدى؟ ءوزىڭىز ويلاڭىزشى, جىلاپ كەلگەن, زورلىق-زومبىلىق كورگەن پاتسيەنتكە قالاي كومەك بەرەدى؟ وسى ماسەلەنى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى, دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى قولعا العانى دۇرىس.
– بۇگىندە وقۋشىلار اراسىندا كيبەربۋللينگ ارقىلى وقۋشىلاردى قورقىتۋ, سۋيتسيد ماسەلەسى ءورشىپ تۇر. وسىنىڭ الدىن الۋ جولدارى قانداي؟
– ءبىزدىڭ ەلدە زورلىق-زومبىلىقتان زارداپ شەككەن, بۇعاناسى قاتپاعان بالادان باستاپ زارداپ شەككەن قازاق ايەلدەرىن كۇندە كورەم دەسەم بولادى. دەمەك, ەلىمىزدە زورلىق-زومبىلىقتان كۇن سايىن ەمەس, مينۋت سايىن زارداپ شەگۋشىلەر ارتىپ كەلەدى. كوپ پاتسيەنتتەر ءبارى جاسىرىن قالعانىن قالايدى, ياعني كۇيەۋىن زاڭ جۇزىندە جازالاۋعا قورقادى. وسىنداي قورقاۋ قاسقىردىڭ كۇيىن كەشكەن بالا مەن انانىڭ تاعدىرى قالاي بولماق؟ مۇنداي جاعدايدا كومەككە كەلەتىن پسيحولوگ قانا. دامىعان مەملەكەتتەردە پسيحولوگتىڭ قىزمەتىن جوعارى باعالايدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە ەمحانادا جۇمىس ىستەيتىن پسيحولوگتىڭ ورتاشا جالاقىسى 111900 تەڭگەدەن باستالادى. كورشىلەس ۋكراينادا ورتاشا جالاقى – 14000 گرن. گەرمانيادا ۋنيۆەرسيتەتتى اياقتاعان, جۇمىس تاجىريبەسى جوق پسيحولوگتىڭ جالاقىسى – 3600 ەۋرو. امەريكادا ولاردىڭ جالاقىسى 9200 دوللاردى قۇرايدى. بىزدە دە پسيحولوگتىڭ ساپالى قىزمەت كورسەتۋى ءۇشىن مەملەكەتتەن قولداۋ بولسا, ارىپتەستەرىمنىڭ دە جاعدايى جاقسارار ەدى. ويران بولعان وتباسىن امان الىپ قالعان مىقتى ارىپتەستەرىم جەتەرلىك. بۇل ماماندىق ەل ىشىندە وركەندەۋى ءۇشىن جوو-دا عىلىمي پسيحولوگيانىڭ مىقتى ماماندارى وقىتۋى شارت. قازاق تىلىندە جارىق كورەتىن عىلىمي پسيحولوگيالىق, مەديتسينالىق پسيحولوگياداعى ادىستەمەلىك قۇرالدار سيرەك. ءبىزدىڭ وقىپ جۇرگەنىمىز – امەريكانىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان ادىستەرى. ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان ادىستەمەلىك نۇسقاسى بولادى. اسىرەسە كلينيكالىق باعىتتا جازىلعان پسيحولوگيالىق ەڭبەكتەر جوق.
– مەكتەپتەگى بالالاردىڭ قاتىگەزدىگىن قالاي توقتاتۋعا بولادى؟
– ءبىرىنشى كەزەكتە اتا-انا بالاسىنىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىنان حاباردار بولعانى دۇرىس. اپتاسىنا ءبىر رەت بولسىن بالامەن بىرگە ديالوگ جۇرگىزگەن ابزال. بالاڭىز تەلەفوننان نە كورىپ, كىممەن سويلەسىپ ءجۇر؟ ساعات نەشەدە ۇيىقتايدى؟ بوس ۋاقىتىن قالاي وتكىزەدى؟ سونى ءبىلىپ وتىرعان دۇرىس. بالانىڭ تەلەفونىن جۇلىپ الىپ كۇش كورسەتۋ ارقىلى ءبىلۋدىڭ كەرەگى شامالى. قايتا جىلى سويلەسۋ ارقىلى بالانىڭ جۇرەگىنە جول تابا بىلگەن ءجون. انا بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزى ارقالاماۋى كەرەك. اكەسىنىڭ بالا ءۇشىن اتقاراتىن اكەلىك مىندەتى بولعانى ءجون. بالانىڭ قاتەلىكتەرىن بەتىنە باسىپ جازعىرۋ ەمەس, قولداۋ ارقىلى ءار جەكسەنبى سايىن بالاسىمەن بىرگە ديالوگ جۇرگىزۋ – ەڭ جاقسى قادامنىڭ ءبىرى. مەكتەپتەگى تاربيە ءىسىنىڭ اتقارار قىزمەتى دە وقۋشى ءۇشىن ماڭىزدى, ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنان بولەك, مەكتەپ پسيحولوگتارى وقۋشىلارمەن توپتىق تەراپيا, ويىن تەراپياسىن جۇرگىزگەنى دۇرىس.
– شەتەلدە وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەس تاجىريبەسى قالاي؟
– وسىدان 10-15 جىل بۇرىن الەم حالقى سپيد دەرتىنەن قاتتى زارداپ شەكتى. ءتىپتى مەكتەپتىڭ وزىندە «سپيد-كە جول جوق!» دەپ اشىق پروفيلاكتيكالىق جۇمىستار جۇرگىزىلدى. تەاترعا وقۋشىلار, ۇستازدار, اتا-انالار شاقىرىلىپ, پسيحودرامالىق كورىنىستەر كورسەتىلدى. ناتيجەسى دە وڭ بولدى. شەتەلدە زورلىق-زومبىلىققا قارسى شىقپايدى, الدىن الۋ شارالارى اشىق تۇردە جۇرگىزىلەدى. بالاباقشا, مەكتەپ, كوللەدج, جوو-دا پسيحولوگتار قارقىندى جۇمىس جۇرگىزەدى. ولاردى وقىتۋ كۋرستارىنا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلەدى. جوعارى جالاقى العان سوڭ ولار تەك جەڭدى ءتۇرىپ قويىپ جۇمىس ىستەيدى. ءار وتباسىنىڭ ءوزىنىڭ پسيحولوگى بار, كەز كەلگەن جاعدايدا حابارلاسىپ كومەك الۋعا بولادى. پسيحولوگ ولار ءۇشىن ءبىر ءۇيدىڭ ادامىنداي بولىپ كەتكەن. وتباسىنداعى كيكىلجىڭ تۋىنداعاندا جىلى جاۋىپ قويمايدى, شەشۋگە تالپىنادى, پسيحولوگيالىق ۇسىنىستىڭ ارقاسىندا اتا-انا مەن بالا قايتا قاۋىشادى. اتا-انا بالاسىنىڭ الدىندا اينا ەكەنىن ۇمىتپاۋى ءتيىس. ماعان اتا-انالار: «بالام ءسوز تىڭدامايدى, سويلەسپەيدى» دەپ ءجيى شاعىمدانادى. سول كەزدە مەن بىردەن «ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ پسيحولوگيالىق جاي-كۇيىڭىز بالاعا اسەر ەتەدى» دەپ ايتامىن. سول ارقىلى اناسىنىڭ ءوزى پسيحولوگتىڭ قابىلداۋىنا جازىلىپ كەلەدى. وتباسىنىڭ اتموسفەراسى تىكەلەي اتا-انانىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قارىم-قاتىناسىنان باستاۋ الادى, بالا انانىڭ جىلۋىن, اكەنىڭ قولداۋىن سەزىنگەندە عانا ءوزىن قاۋىپسىز سەزىنەدى.
