بۇگىندە ەلەكتروندى تەمەكى ۇلكەندەردەن قالىپ, كامەلەت جاسقا تولماعانداردىڭ قولىنا ءتۇستى. وقۋشىلار كەز كەلگەن دۇكەننەن وڭاي الىپ ءجۇر. ءوزارا «ودنورازكا» دەپ اتايتىن ەلەكتروندى تەمەكىگە ورىمدەي ۇل-قىزدار قايدان قۇمارتتى دەسەك, بالەنىڭ ءبارى تيكتوك پەن ينستاگرامدا ەكەن, جارناماسى سوندا قاپتاپ تۇر. تاپسىرىس بەرسە, جاسىنا دا قاراماي جەتكىزىپ بەرەدى. كوكشىل ءتۇتىندى تۇيدەك-تۇيدەك بۇرقىراتۋدى بالالار ەرەسەك كورىنۋدىڭ نىشانى دەپ قابىلدايدى. مىنە, بۇگىنگىنىڭ دەرتى. باعاسى 2-3 مىڭ تەڭگە تۇراتىن بالەكەتتىڭ زيانىن زەرتتەپ كوردىك.
«ودنورازكا» دەگەن ەلەكتروندى تەمەكىنىڭ جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ءتۇرى كورىنەدى. نۇر-
سۇلتاندا 2-3 سىنىپ قىزدارى ەلەكتروندى تەمەكى شەگىپ جۇرگەنىن تەمىرجولشى ءالىبي ماناش بايقاپ قالىپ, Facebook پاراقشاسىندا اشىنا جازدى. «نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ
اۋەزوۆ كوشەسى بويىندا «داستارحان» دەگەن كافە بار. مىنە, سول جەرگە تۇسكى اسقا كەلە جاتقانىمدا كوردىم. ەسىكتىڭ الدىندا شاشىنا بانتيك تاققان ەكى قىز ەلەكتروندى تەمەكى شەگىپ تۇر. كورگەندە شالقامنان قۇلاي جازدادىم. ءبۇلدىرشىن بالالار بولعاندىقتان, سۋرەتكە تۇسىرە المادىم. جانىنا بارىپ əي دەۋگە… بوگدەنىڭ قىزى. وقۋشى قىزدارعا قاراپ سويلەسەڭ, پەدوفيل دەگەن كۇيە جاعىپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن. «تەك جۇرسەڭ, توق جۇرەسىڭ» دەگەن بار. بىراق بالالارعا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ كەرەك» دەدى ءالىبي ماناش.
8-سىنىپتا وقيتىن الماس ەسىمدى جەتكىنشەك ەلەكتروندى تەمەكى شەگەتىنىن جاسىرمايدى. حوش ءيىس پەن نيكوتينگە باسى اينالىپ قالسا كەرەك, وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق دەپ, اكەسىنىڭ دە شەگەتىنىن ايتتى. سايكەسىنشە جەتكىنشەكتىڭ مۇنداي دۇنيەنى تۇتىناتىنىن اتا-اناسى دا بىلەدى ەكەن. اندا-ساندا تارتىپ تۇرۋعا رۇقسات بەردى دەيدى.
«مەكتەپ جانىنداعى دۇكەننەن ساتىپ الامىن. ەشكىم «ساعان بولمايدى, ساتپايمىز» دەمەيدى. «ۆەيپ» دەنساۋلىققا قاتتى ءبىر زيان كەلتىرەدى دەپ ويلامايمىن. ارينە, نيكوتيندى سۇيىقتىقتى كوپ قوسپاۋ قاجەت» دەدى ول.
كوپبالالى انا زاۋرەش جانبولاتوۆا ەلەكتروندى تەمەكىمەن وسىدان ءبىر جىل بۇرىن تانىسىپتى.
«ۇلدارىمنان دا بايقاعانمىن. سويتسەم, كىشكەنتاي قۇتىسى بار, فلوماستەرگە ۇقساس نارسە. ۆەيپ ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم. 2019 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە 15 پەن 18 جاستاعى كامەلەت جاسىنا تولماعانداردىڭ 13 پايىزى ۆەيپتى پايدالانادى. سونىڭ قاتارىندا ءوز بالالارىم دا بار ەكەنىن بىلگەندە قاتتى اشۋلاندىم. مەكتەپتىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا, ءتىپتى سىنىپتا ەركىن شەگە بەرەمىز دەدى. سول كەزدە ولاردى ساباپ العانىم بار. كەيىن مۇعالىمدەرىنە ايتىپ, باقىلاۋىن ءوتىندىم. بالالاردى تارتىپكە سالماسا, ءوز بەتتەرىمەن كەتەدى عوي. دەگەنمەن قازىرگى تاڭدا دۇكەندەردە مۇنداي زاتتار اشىق ساتىلۋدا. ساتۋشىلار اقشا ءۇشىن بالالارعا دا ساتا بەرەدى. سوعان الاڭدايمىن» دەيدى ز.جانبولاتوۆا.
دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ءار بەس جىل سايىن ارنايى مونيتورينگ جۇرگىزەدى. مالىمەتكە سايكەس, سوڭعى 5 جىلدا ەلەكتروندى تەمەكىنى تۇتىنۋ كۇرت وسكەن. ولاردىڭ اراسىندا جاسى 11-دەن ەندى اسقاندار دا بار. قر دسم قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ باسشىسى جانار قالماقوۆانىڭ ايتۋىنشا, ەلەكتروندى تەمەكىنى تۇتىنۋ ۇلدار اراسىندا 3 ەسە, قىزدار اراسىندا ەكى ەسەگە ارتقان. نەگىزى زاڭ بويىنشا بۇل ونىمدەردى 18 جاسقا تولماعاندارعا دا ساتۋعا بولمايدى. بىراق…
اتالمىش بالەكەتتى Instagram جەلىسى ارقىلى ساۋدالايتىندارمەن بايلانىسىپ كوردىك. سويتسەك, ولار سۇيىق نيكوتين قۇرىلعىلارىن دەلدالداردان, ورىسشا ايتقاندا, «پوسرەدنيكتەردەن» الادى ەكەن. ولاردىڭ ءوزى رەسەيدەن الدىرتاتىن كورىنەدى. كەيىن كەز كەلگەن ادامعا, ءتىپتى جاسوسپىرىمدەرگە ساتا بەرەدى. سەبەبى سۇرانىس بار.
قارجى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, جىل سايىن ەلىمىزگە يمپورتتالاتىن ءونىم كولەمى كوبەيىپ جاتىر. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, بىلتىردىڭ وزىندە 2 ملن ليتر يمپورتتالسا, بيىل جارتى جىلدىڭ وزىندە 1 جارىم ملن ليتر ەلەكتروندى تەمەكى سۇيىقتىعى يمپورتتالعان. مۇنداي ءونىم تۇرلەرى كوبىنە رەسەي مەن قىتايدان كەلەدى.
ەلەكتروندى تەمەكى قولدانۋشىلارىنىڭ اراسىندا قۇرىلعى قاراپايىم تەمەكىدەن پايدالى دەگەن قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان. ادامدار زيانى جوق دەگەن ويمەن ونى ءجيى پايدالانادى. قۇرىلعىنىڭ ماركەتينگ سالاسى جاقسى, ساتۋشىلار تۇتىنۋشىلاردى سەندىرە بىلەدى. پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ باس دارىگەرى ساپار قۇتتىبايۇلى ەلەكتروندى تەمەكىنىڭ زاردابى ءداستۇرلى تەمەكىدەن اسىپ تۇسپەسە كەم ەمەس دەپ وتىر.
«جاي تەمەكى شەگە مە, «ەلف بار» سەكىلدى ەلەكتروندىسىن شەگە مە, قۇرامىنداعى ۋلى زاتتار جۇرەك, قان تامىرلارى جۇيەسىنە اسەر ەتىپ, وكپەگە زاقىم كەلتىرەدى. ەكىنشىدەن, ەلەكتروندى تەمەكىگە ءارتۇرلى ءدام بەرۋ ءۇشىن يىستەندىرگىش قوسپالار قوسادى. ونىڭ دا زيانىن ەسكەرىڭىز. كونتسەراگەندى زاتتار بار. سوندىقتان ەلەكتروندى تەمەكىنىڭ زيانى ازداۋ دەگەن تۇسىنىك قاتە» دەدى ول.
مامان جامان ادەتتىڭ ءبىرى تەمەكى شەگۋدەن ارىلۋ ءۇشىن, ونىڭ وڭتايلىسىنا, زيانى ازداۋىنا ءوتۋ ءوزىن-ءوزى الداۋ ەكەنىن اشىپ ايتتى.
«ەلەكتروندى تەمەكى. قورقور. ناسىباي. شىلىمدى تاستايمىن دەپ, ەكىنشىسىنە كوشۋ كومەكتەسپەيدى. ال قورقور تارتقان كەزدە, ونىڭ قۇرامىندا ءتۇرلى مايلار مەن يىستەندىرگىش قوسپالار بولادى, سول برونحتىڭ كىلەگەي قابىعىن مايلاپ تاستايدى. سەزىنۋ رەتسەپتورلارى مايلانىپ قالادى دا, ءتۇتىن ىشكە كىرگەندە برونحتى تىتىركەندىرمەيدى. سوندىقتان قورقوردى 2-3 ساعاتتاپ تارتا بەرەدى. قورقور تارتقان ادام تەمەكى شەككەن ادامعا قاراعاندا نيكوتيندى ەكى-ءۇش ەسە ارتىق قابىلدايدى.
قازىر مەكتەپتە وقيتىن ۇلدار بىلاي تۇرسىن, قىزدارىمىز دا اۋزىنا ناسىباي سالادى. ناسىباي دا نيكوتينگە تاۋەلدى ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل – تاباك. نيكوتين اعزاعا تۇسسە, ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىنە, قان اينالىمعا اسەر ەتەدى, اسقازان جۇيەسىن بۇزادى. ناسىبايدىڭ قۇرامىندا ماحوركا, تەمەكى, سوندىرىلگەن اك, تاۋىق ساڭعىرىعى, تۇيە تەزەگى, ءارتۇرلى وسىمدىكتەر كۇلى (ارشا, سەكسەۋىل, قايىڭ نەمەس توبىلعى كۇلى), جەلىم, ادام اعزاسىنا زيان كەلتىرەتىن اۋىر مەتالدار قورعاسىن, سىناپ, كادمي, مىشياك بار. اۋىز قۋىسىنىڭ قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى. تىستەرى تۇسەدى, اسقازان جۇيەسى, بۇيرەكتەرى قۇريدى. سوندىقتان زاڭمەن تىيىم سالىنۋ كەرەك. تەمەكىنى دە 21 جاسقا دەيىن ساتىلمايدى دەگەنىمىزبەن, بالالار قۋلىققا باسىپ الىپ جاتادى. زاڭدى قاتاڭداتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن» دەدى پسيحيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ باس دارىگەرى ساپار قۇتتىبايۇلى.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە ەلەكتروندى تەمەكىنىڭ 1 مل-گە 8 تەڭگە سالىق سالىنادى. 2023 جىلى سالىق كولەمىن كوبەيتۋ كوزدەلىپ وتىر. سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ تاۋار وندىرۋشىلەر مەن ەكسپورتتاۋشىلار وداعى ءتۇتىنسىز, نيكوتينى بار ونىمدەرگە ارنالعان ۇلتتىق تەحنيكالىق رەگلامەنتتى ازىرلەپ, قابىلداۋ تۋرالى ەل ۇكىمەتىنە ۇسىنىس جولداعان. قۇرامىندا نيكوتين بار ونىمدەردىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتىن بەكىتۋ جوسپارلانىپ وتىر. ەلەكتروندى تەمەكى – ەرتەڭدى كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ۇرپاق بولاشاعىن ويلاساق, بۇگىنگى «ۆەيپتى» ەرمەك كورگەن بالا بولاشاقتا تەمەكى تەمەكىگە تاۋەلدىلەردىڭ قاتارىن تولىقتىرماسىن دەسەك, ەرتەرەك ىسكە كوشۋ كەرەك.
نايما نۇرالىقىزى
