قىستىڭ كوزى قىراۋدا جازاتايىم ءسۇرىنىپ كەتىپ, قۇلاپ, جاراقات العانداردىڭ سانى ارتىپ كەتەدى. وسى مەزگىلدە تۇنگى اياز جەردىڭ بەتىن قاتىرىپ, كەشە عانا ءجۇرىپ وتكەن جولىمىز ايناداي جارقىراپ, كوكتايعاققا اينالادى.
مۇندايدا عيماراتتاردىڭ الدىنداعى تەپكىشەكتەردەن الاڭسىز ادىمداۋ دا قاتەرلى. جەراستى جولدارىنىڭ تەپكىشەكتەرى ايازدى كۇنى مۇز قۇرسانىپ قالسا, ول دا جامان. جۇرگىنشىلەردىڭ تابانىمەن تاپتالىپ, كوك مۇزعا اينالعان ايالداما الدىندا كولىككە ىلىگەم دەپ ۇمتىلىپ, وڭباي قۇلاپ وندالاپ جاتقاندى دا كوردىك.
ال, تەجەگىشىن يگەرە الماي, ءبۇرسىز دوڭعالاقتىڭ كەسىرىنەن اپاتقا ۇشىراپ جاتقان كولىكتەر ءوز الدىنا. وتكەندە جەلتوقساننىڭ باس كەزىندەگى ءبىر جىلىمىق, ءبىر قاتقاقتا قالاداعى تراۆماتولوگيالىق پۋنكتتەرگە ءبىر كۇندە 98 ادام ءتۇسىپتى. كوكتايعاقتان قالاي ساقتانۋعا بولادى؟ مامانداردان از-كەم كەڭەس الدىق.
– اسىلى, جالپى ەرەجەلەردى ەستە ۇستاعان ءجون. مىسالى, كوكتايعاقتا سىرتقا شىعار كەزدە, اياق كيىمىڭىزدى دۇرىس تاڭداڭىز. ونىڭ وكشەسى بيىك ەمەس, تابانى قالىڭ ءارى بۇدىرلى بولىپ كەلگەنى جاقسى. ال, كوشەدە جۇرگەندە جەردى نىق باسىپ, قولىڭىزدى قالتاعا سالماي, تەپە-تەڭدىكتى ساقتاعان دۇرىس. مۇزدى جەردى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن بولماسا, مىسىق تابانداپ, قىسقا ادىممەن جۇرۋگە تىرىسىڭىز, – دەيدى رەسپۋبليكالىق تراۆماتولوگيا جانە ورتوپەديا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دارىگەرى ەرتىسباي مولداگەلدينوۆ. – قىس باستالعالى بەرى ءبىزدىڭ بەكەتكە كەلىپ, العاشقى مەديتسينالىق كومەك الىپ جاتقانداردىڭ باسىمى – كوشەدە قۇلاپ, جاراقاتتانعاندار. ولاردىڭ جاراسىن تاڭىپ, گيپستەپ, كۇردەلىلىگىنە قاراي اۋرۋحاناعا جاتقىزامىز. اۋرۋى جەڭىل بولسا, ەم-دومىن بەلگىلەپ, ۇيىنە شىعارىپ سالامىز. ارينە, سىنىق ورنىنا ءتۇسىپ, جازىلعانعا دەيىن ءبىراز ۋاقىت وتەدى. ادەتتە تۇسكە دەيىن التى-جەتى ناۋقاس قابىلداساق, اۋا رايىنىڭ كۇرت وزگەرگەن كەزدەرىندە بۇل كورسەتكىش ون ەسە ءوسىپ كەتەدى. وندايدا كۇشەيتىلگەن بريگادا قىزمەت كورسەتەدى. ءبىزدىڭ پۋنكتتىڭ وزىندە ەكى بريگادا اۋىسىممەن جۇمىس ىستەيدى. قالا بويىنشا ءۇش تراۆماتولوگيالىق پۋنكت بار.
قالالىق جەدەل مەديتسينالىق جاردەم ستانساسىنىڭ فەلدشەرى التىنبەك مامبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا, سىرقات جاراقاتتىڭ اۋىر-جەڭىلدىگىنە قاراي ءار اۋداننىڭ تراۆماتولوگيالىق پۋنكتتەرىنە دەرەۋ جەتكىزىلەدى. ەگەر جاراقات العان ادامنىڭ جاعدايى ناشار بولسا, وندا رەسپۋبليكالىق تراۆماتولوگيا جانە ورتوپەديا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا اپارىلادى.
– ءتۇرلى جاعدايدا قول-اياعى سىنىپ, جاراقاتتانعاندار دارىگەر كومەگى كەلىپ جەتكەنشە قوزعالماي جاتۋى ءتيىس. سەبەبى, سۇيەك سىنعاندا, جۇمساق ەتتى ەزىپ, نە بولماسا قان تامىرلارىن قيىپ كەتۋى مۇمكىن. بىزدەر اشىق جارا بولسا, زالالسىزداندىرىپ, جاراقاتىن بايلاپ ءتيىستى جەرگە جەتكىزەم, – دەيدى التىنبەك مامبەتوۆ.
بوز كىلەم ۇستىندە كۇش سىناسقان بالۋاندار قانشا جىعىلسا دا, ەشبىر جاراقات المايتىنى تاڭ قالدىرادى. ماماندار دا وسى سپورتشىلاردىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنگەندى ءجون سانايدى. بار ءماسەلە دۇرىس قۇلاي بىلۋدە ەكەن. كەيبىرەۋلەر «جۇمساق جەرگە جىعىلعاندار اياق-قولىن شىعارىپ نە سىن-
دىرىپ المايدى» دەپ ءۋاج ايتادى. سەنبەڭىز. ەگەر دۇرىس قۇلاي ءبىلسەڭىز, قانداي بيىكتەن قۇلاساڭىز دا, ەش جاراقات المايسىز.
اياق استىنان اياق-قولى سىنىپ, ءسىڭىرى سوزىلىپ, نە بۋىندارى ورنىنان تايعاندى ادامنىڭ بەينەتى دەپ ايتقانمەن, سوققىنىڭ قاتتى بولۋىنا ءوزىمىز دە كىنالىمىز. ياعني, قۇلاپ بارا جاتىپ, جانتالاسىپ قولىمەن جەر تىرەپ قالۋعا تىرىسامىز. ناتيجەسىندە, دەنەنىڭ بار سالماعى تىرەك بولعان قولعا تۇسەدى. وندايدا ادامنىڭ ەڭ ءالسىز
مۇشەسى قول سۇيەگى سىنىپ, نە شىنتاعى شىتىناپ, تىم قۇرىعاندا, بىلەزىگى تايىپ, اپتالاپ ءجۇرىپ-تۇرۋعا جاراماي قالادى. شىنتاقتى جەرگە تىرەپ قالۋ دا قاتە. مۇندايدا شىنتاق سىنباسا دا, بارلىق سالماق بۇعاناعا تۇسەدى. بۇعانانىڭ سىنۋى كوپ كەزدەسەتىن جاراقاتتىڭ ءبىر بولىپ سانالاتىنى سوندىقتان. سۇرىنگەن ادام تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي الماي, جۇرەلەپ وتىرا قالۋدىڭ ورنىنا, تىزەسىن تىرەي جىعىلادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ناتيجەسىندە تىزە جارىلىپ, جانىڭىزعا باتاتىن بولادى. جامباستى «جۇمساق» دەپ ەسەپتەيتىندەر دە قاتەلەسەدى. جامباسپەن جىعىلعان جاننىڭ ومىرتقاسىنا زاقىم كەلۋى ءمۇمكىن. ءتىپتى, قۇيىمشاق ورنىنان قوزعالسا دا, وڭاي ەمەس ەكەنىن ەسكەرىڭىزدەر. شالقالاپ قۇلاپ جاتىپ بار سالماعىمەن باسىمەن جەرگە سوعىلۋدىڭ دا اۋىر زارداپتارى بار. قانداي جاعداي بولسا دا, باستى ەكى قولمەن قالقالاپ, قورعانۋدىڭ امالىن قاراستىرىڭىز. سوندا ميدىڭ شايقالۋى, باس سۇيەكتىڭ سىنۋى سياقتى بەينەتتەن اينالىپ وتەسىز.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا, قۇلاۋدىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ زاردابى بولمايدى. ولار – ىشپەن ءتۇسۋ, ءبىر بۇيىرلەپ قۇلاۋ جانە ارقاسىمەن جىعىلۋ. بارلىق جاعدايدا ءسىزدىڭ دۇرىس شەشىم قابىلداۋىڭىزعا نەبارى ءۇش سەكۋند قاجەت. ياعني, قاس-قاعىم ساتتە قول-اياعىڭىزدى جيناپ, باسىڭىزدى قالقالاپ ۇلگەرۋىڭىز كەرەك. ەگەر قولىڭىزدا اۋىر سومكە بولسا, لاقتىرىپ جىبەرىڭىز. ءسىز ءۇشىن دە, سومكە ءۇشىن دە پايدالى ەكەنىنە سوسىن كوزىڭىز جەتەدى. سەبەبى, ادامدار قۇلاپ بارا جاتىپ ءوزىنىڭ ءحالىن ەمەس, سومكەنىڭ جايىن ويلايدى. اقىرى قۇلاعان ەكەنسىز, وندا ورنىڭىزدان تەز تۇرىپ كەتپەي, اۋىر جاراقات الماعانىڭىزعا كوزىڭىزدى جەتكىزىڭىز. جەدەل جاردەم شاقىرتىپ, دارىگەر كومەگىنە جۇگىنىڭىز.
ايگۇل ۋايسوۆا
