ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى, بەلگىلى ساياساتتانۋشى جاپسارباي قۋانىشەۆ 70-كە تولدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان تارتىپ, ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى ماڭىزدى بۋىنداردا قىزمەت ىستەگەن ول قازاقستانداعى ءاربىر وزگەرىستەردەن وزىندىك وي ءتۇيىپ, ونى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءجيى جاريالاپ كەلەدى. گازەتىمىزدىڭ بۇگىنگى سانىندا تۇراقتى اۆتورىمىز جاپسارباي ءىلياسۇلىنىڭ تىلشىلەرىمىزگە بەرگەن سۇحباتىن جاريالاپ, ونىڭ ەلدىك سانانى نىعايتۋ, ۇلتتىق مۇددەنى وزەك ەتۋ جونىندەگى ويلارىن وقىرمانعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.
– جاپسارباي ءىلياسۇلى, ەڭ اۋەلى, 70 جاسقا تولعان مەرەيتويىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز! ءسىز زەينەتكە شىققانعا دەيىن ەلىمىزدىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى ماڭىزدى بۋىنداردا قىزمەت اتقاردىڭىز. ءسىزدىڭ الدەكىمدەرشە ءوزىڭىزدى جارنامالايتىن, ات ۇستىندە جۇرگەنىن ابىروي ساناپ, ءوزىن جۇرتقا كورسەتۋگە اۋەس ادەتىڭىز جوق ەكەنىن دە, تىلشىلەرگە دە سۇحبات بەرمەي, جۇرت كوزىنە كوپ تۇسپەي جۇرەتىنىڭىزدى ءبىز جاقسى بىلەمىز. وقىرمان ماقالالارىڭىزدى باسپاسوزدەن وقىپ جۇرگەنى بولماسا, ءسىز جايلى كوپ بىلمەسە كەرەك. ەندەشە, اڭگىمەنى ءوزىڭىزدى قىسقاشا تانىستىرۋدان باستاساڭىز قايتەدى؟
– راقمەت, مەن جەتىسۋ وبلىسى كوكسۋ اۋدانى مۇقىرى اۋىلىنىڭ تۋماسىمىن. 1979 جىلى قازپي-ءدى, 1986 جىلى ماسكەۋدەگى كسرو عا تاريح ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن ءبىتىردىم. 1979 جىلدان 1992 جىلعا دەيىن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح, ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا لابورانت, كىشى, اعا عىلىمي قىزمەتكەر جانە عالىم حاتشى بولىپ جۇمىس ىستەدىم.
ادام تۋىلعاننان كەيىن بەلگىلى ءبىر ورتادا, بەلگىلى ءبىر قوعامدا ءومىر سۇرەدى عوي. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارعا دەيىن كەڭەس داۋىرىندە ءبىلىم الىپ, قىزمەت ىستەپ, سول جۇيەنىڭ شىنايى كەيىپ-كەسپىرىن كورىپ-ءبىلىپ وستىك. بىزگە تاۋەلسىزدىك وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. ول ۇلكەن كۇرەس پەن حالىقتىڭ كۇشتى بۇلقىنىسىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى. ءبىز ول كەزدە جالىنداعان جاسپىز, ويىمىزدى ىرىكپەي, اشىق ايتىپ جۇردىك. ماسەلەن, 1990 جىلى مەنىڭ «كولبيننىڭ پورترەتتەر شتريحى» اتتى ماقالام جاريالاندى. ول ماقالادا ويىمىزدا جۇرگەن بارلىق ماقساتىمىز, حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن وزەكتى تۇيىندەر اشىق جازىلىپ, بيلىكتىڭ ساياسي تۇپكى ماقساتىن انىق اشىپ كورسەتۋگە تىرىستىم. وسى ارقىلى ءوزىمنىڭ ساياسي تۇعىرىمدى كورسەتتىم.
وسىلايشا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ءۇشىن, ەل بولىپ ەگەمەندىكتى ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن سەزىنۋگە تالپىنا باستادىق. ەلىمىزدىڭ ساياسي ۇدەرىسىنە ءوز مۇمكىندىگىمىز جەتكەنشە ايانباي ات سالىستىق. 1992 جىلى, مەن الماتىداعى عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح, ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىم ەدى. ءبىر كۇنى مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلىمەن كەزدەسىپ قالدىم. بۇرىننان تانىستىعىمىز بار ەدى. «ءبىر وي بار, جاقىندا وزىڭىزبەن حابارلاسامىز» دەدى. قىركۇيەك ايىندا ماعان مارات ءتاجين تەلەفون شالىپ, «پرەزيدەنت اپپاراتىندا اقپاراتتىق-ساراپتامالىق ورتالىق قۇرامىز, سوعان جۇمىسقا كەلىڭىز» دەپ شاقىردى. مەنىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى جۇمىسىم وسىلاي باستالدى. ءسويتىپ, پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە 25 جىل جۇمىس ىستەدىم. 2012 جىلى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدىم. ونىڭ اراسىندا 1996 جىلدىڭ مامىرى مەن 2004 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن احمەتجان سماعۇلۇلى ەسىموۆ, ءابىش كەكىلباەۆ, قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ, يمانعالي نۇرعاليۇلى تاسماعامبەتوۆ, ورالباي ابدىكارىمۇلى سىندى 5 مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ كەڭەسشىسى بولدىم. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى ادىلبەك جاقسىبەكوۆتىڭ حاتشىلىعىن باسقاردىم. ودان قايتا ىشكى ساياسات بولىمىنە اۋىستىم. ينسپەكتور, سەكتور مەڭگەرۋشىسى, ءبولىم باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. از ۋاقىت قازمەديا ورتالىعىندا باس ديرەكتور بولدىم. سودان كەيىن تۇڭعىش پرەزيدەنت كىتاپحاناسىندا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردىم.
– ءومىر جولىڭىز يدەولوگيا سالاسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەن. قازىر وسى «قازاقستاندا ۇلتتىق يدەولوگيا جوق» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلدى. ءسىز وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
– 1993 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەلىمىزدە العاش رەت يدەولوگيالىق ماسەلەگە ارنالعان ۇلكەن كەڭەس ءوتتى. وسى كەڭەستە تاۋەلسىز قازاقستاندى وركەندەتىپ, ونىڭ مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋ, جاڭا جاعدايداعى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارلارىن قالىپتاستىرۋ پروبلەماسى كەڭىنەن تالقىلانعان ەدى. بۇل 70 جىل كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىندا بولىپ, ءوز تىزگىنىن ەندى عانا قولعا العان جاس مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى باس قوسۋ بولدى. وسى جينالىستان كەيىن ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قۋانىش سۇلتانوۆ باستاعان ءابىش كەكىلباەۆ, قايىربەك سۇلەيمەنوۆ, ناعاشباي شايكەنوۆ جانە تاعى باسقا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى كوكشەتاۋ, پەتروپاۆل, پاۆلودار قالالارىنا بارىپ, يدەولوگيالىق جاقتان سۇيەمەلدەۋ جۇمىسىن باستاپ كەتكەنى ەسىمدە قالىپتى. دەمەك, ءاربىر مەملەكەت ءوز ەلىنىڭ بولاشاق دامۋىن نەگىزگە الا وتىرىپ, مەملەكەتتىك ساياساتتى قالىپتاستىرادى. ءبىزدىڭ ەلدە دە «ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋ» ماسەلەسى ءاۋ باستان ەسكەرۋسىز قالعان جوق. تەك ءبىز سول كەزدەگى دەموگرافيالىق جاعدايعا بايلانىستى بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ەڭ نازىك بۋىنى رەتىندە قاراپ, تىم الاۋلاتىپ, جالاۋلاتىپ جىبەرگەن جوقپىز. وكىنىشكە قاراي, بۇل جەردە باتىستىڭ ىقپالى دا كۇشتى بولعانى دا جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بىزگە كوز تىگىپ, ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايلىعىنا قىزىعىپ, ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە تىرىسقان جات پيعىلداعى ەلدەر دە از بولعان جوق. مىنە وسى تۇرعىدان العاندا ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسى, جوعارىدا ايتقانىمىزداي, وتە وزەكتى تاقىرىپتار قاتارىنا جاتاتىندىعىن مويىنداماسقا بولمايدى. كەڭەس وداعىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان ساياسي سالادا ەش تاجىريبەسى جوق جاس مەملەكەتكە ءوز يدەولوگياسىن تىقپالاعاندار دا از بولعان جوق. ولار دەموكراتيا مەن ادام قۇقىقتارىن جەلەۋ ەتىپ, اتا زاڭىمىزعا مەملەكەتتىك يدەولوگيا ۇعىمىن ەنگىزۋگە ءارتۇرلى «كەدەرگىلەردى» جاساپ باقتى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ زاڭ-تۇزىمدەرىمىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا جونىندەگى ماسەلەلەر اشىق جازىلعان جوق. كەي جاعدايدا ونى اشىق ايتۋدان قالدىق. وسىعان قاراماستان مەملەكەتتىك ساياسات اياسىندا ول كەڭ اۋقىمدا قاراستىرىلىپ, بۇل باعىتتاعى جۇمىستار مەملەكەتتىڭ ساياساتىن اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋ نەمەسە ىلگەرىلەتۋ تۇرعىسىندا اتقارىلىپ وتىردى. ارينە, بۇل جۇمىستا كەمشىلىكتەر دە بار شىعار, بىراق جەتىستىگىمىز دە جوق ەمەس. سوندىقتان تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتىپ, ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە دە بىزگە ساياسي قىراعىلىق, ۇلتتىق يدەولوگيالىق قىزمەتتى جالعاستىرۋدا اسقان شەبەرلىك كەرەك. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى گەوساياسي جاعداي دا كۇننەن-كۇنگە كۇردەلەنىپ جانە ۋشىعىپ بارادى. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, ۇلتتىق يدەولوگيا ۇرانمەن قالىپتاسپايدى. ۇلتتىق يدەولوگيانى وركەندەتتەندىرۋدىڭ ءبىر شارتى ادىلەتتىلىك بولماق. سوندىقتان دا بولار بۇگىنگى تاڭدا ەلدەگى ساياسي رەفورمالار شەڭبەرىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دامىتۋعا دەن قويىلىپ, وسى ماسەلە جۇيەلى تۇردە قولعا الىنا باستادى. الداعى ۋاقىتتا, ياعني ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ بارىسىندا, ەلدىك سانانىڭ دا كۇشەيەتىندىگىنە سەنىمىم مول.
دەمەك, ۇلتتىق يدەولوگيا قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە قالىپتاسا سالمايدى, ول زامان كوشىندە تولىعىپ, بىرتىندەپ نىعايا تۇسەتىن دۇنيە. ەكىنشى تۇرعىدان, ول قاتىرىپ قاعازعا جازىپ تاستايتىن زاڭ ەمەس, ول جالپى حالىقتىڭ يدەولوگيالىق ورتاق قۇلشىنىسىنان, ەلدىك سانا نەگىزىندەگى ارمان-ماقساتىنان كورىنىس تابۋى كەرەك. سوندىقتان بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا جوق دەپ اۋىزدى قۇر شوپپەن سۇرتە بەرۋ دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن.
– «ادىلەتتى قازاقستان» قۇرۋ بىزگە, ءبىزدىڭ ەلىمىزگە نە بەرەدى دەپ ويلايسىز؟
– مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ءبىز اشىق باسەكەلەستىك ورنىققان جانە بارىنە تەڭ مۇمكىندىك بەرىلەتىن ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرىپ جاتىرمىز. اۋقىمدى ساياسي وزگەرىستەردى اشىقتىق, ادىلدىك جانە ءوزارا سەنىم ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ اسا ماڭىزدى. جاڭا سايلاۋ ناۋقانىنىڭ مەرزىمدەرىن جانە ونىڭ رەتىن ەلگە اشىق جاريالاۋ شەشىم قابىلداۋ كەزىندەگى اشىقتىق قاعيداتىنا ساي كەلەدى. وسى قادامنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» اتتى باستى فورمۋلامىزدى بىرتىندەپ ناقتى ءمان-مازمۇنمەن بايىتا تۇسەدى» دەگەن ەدى. مەملەكەت باسشىسى ەگەمەندىكتى نىعايتىپ, ەلدىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەلدىڭ دامۋ جولىنداعى كەزدەسەتىن كەدەرگىلەردىڭ بارلىعىنان ارىلۋ كەرەكتىگىن دە ءجيى ايتىپ كەلەدى.
شىنىمەن دە, مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن باتىل قادام جاساپ, حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن تاۋەلسىزدىكتى جانە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قامىن ويلاعان اۋقىمدى رەفورمانى جۇرگىزۋدى قولعا الىپ, ولاردىڭ ماقساتتى قارقىنىن ساقتاپ قانا قويماي, اۋقىمدى جاڭعىرتۋ جولىن تاڭداپ, ساياسي رەفورمالارعا, ياعني ساياسي جۇيەنى قايتا جۇكتەۋگە باسىمدىق بەردى. كوپتەگەن تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ, ولاردى شەشۋگە كىرىستى. بۇل جاڭا باعىت ساياسي-ەكونوميكالىق مونوپولياسىزداندىرۋ مەن قوعامدىق باقىلاۋدى ورناتۋدى تالاپ ەتتى جانە بيلىكتى مونوپوليالاۋعا توسقاۋىل قويىپ, پوپۋليستىك ۇرانمەن اۋەستەنۋگە جول بەرمەۋدى كوزدەيدى. مۇنداعى باستى ماقسات – قازاقستان حالقىنىڭ ۇزاق مەرزىمدىك مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى. ءبىز قازىردىڭ وزىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ حالىققا ۇسىنعان ادىلەتتىلىك, تەڭدىك, بىرلىك قاعيداتتارىن ورنىقتىرۋعا باعىتتالعان ساياسي باستامانىڭ ناقتى ورىندالىپ جاتقاندىعىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. ساياسي رەفورمالاردى ىلگەرىلەتۋگە تىكەلەي قاتىسى بار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر كونستيتۋتسيالىق زاڭدارىنا مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2022 جىلعى 16 ناۋرىزداعى جولداۋىن ىسكە اسىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ شەڭبەرىندە پرەزيدەنت, پارلامەنت پەن ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى, سايلاۋ تۋرالى جانە تاعى باسقا بىرقاتار ماڭىزدى زاڭعا ق.توقاەۆ جاريا تۇردە قول قويدى. بۇل حالىق مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن اۋقىمدى رەفورما ىسكە اسىرىلا باستادى دەگەن ءسوز. ول زاڭدار ەلدەگى ساياسي رەفورمالاردىڭ باياندى بولۋىنىڭ كەپىلى. ەڭ باستىسى, پرەزيدەنت جالاڭ اكىمشىلىك شارالارمەن شەكتەلمەي, ادامدى مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى رەتىندە قاراستىرادى. ەلدىك مۇددەنى نىعايتۋدىڭ باستى ءتۇيىنىن ادىلدىك رەتىندە قاراستىرادى.
باسقاسىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ سۋپەرپرەزيدەنتتىكتەن باس تارتىپ, پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا بەت الىپ, ىقپالدى پارلامەنت, حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت قۇرۋ باستاماسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىن ماڭىزدى ساياسي قادام. ونىڭ ۇستىنە, پرەزيدەنت ايتىپ قانا قويعان جوق, ءبارىن زاڭمەن شەگەلەپ وتىر. ول ازاماتتار, بۇكىل قوعام زاڭنىڭ تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداۋعا داعدىلانىپ, سونىڭ نەگىزىندە ءومىر ءسۇرۋى كەرەك دەگەندى اڭعارتادى. بۇل ەلدىڭ ساياسي دامۋى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ ءبىر ۇتىمدى جەرى دە, كوڭىلدە بولاشاققا دەگەن سەنىم ۇيالاتاتىن تۇسى دا وسى ما دەيمىن.
– اعا, ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا, ەلىمىزدە «ىقپالدى پارلامەنت» قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى ايتىلعالى بىرنەشە جىل بولدى. ءبىز پارلامەنت ىقپالىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن ناقتى بايقاي الماي وتىرعان سياقتىمىز.
– ارينە, ءبارى ءبىر كۇندە وزگەرە سالمايدى. پرەزيدەنت باتىل قادامدارعا بارعانىمەن, ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بەلسەندى قادام جاساي الماي جالتاقتاپ وتىرعاندىعى راس. بىراق بۇل ۋاقىتتىڭ ماسەلەسى. بىزدە كوپ نارسە جوعارىدا ايتقانىمداي, زاڭمەن ناقتىلانىپ جاتىر عوي. ونىڭ ۇستىنە كونە جۇيەدەن قالعان «مۇرا» ءالى دە بارشىلىق. مۇمكىن ۇرپاق الماسۋى بارىسىندا وسى جالتاقتىڭ بارىنەن قۇتىلاتىن شىعارمىز. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, زاڭ تۇزەلسە, قوعام وزگەردى, پرەزيدەنت ىقپالدى پارلامەنت قۇرۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەردى. ەندىگى ماسەلە ءبىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگاندار مەن حالىقتىڭ ساياسي سانا-سەزىمىنە بايلانىستى دەپ ويلايمىن. ەلىمىزدە زاڭ جۇمىس ىستەگەن كەزدە جاستارىمىزدان باستاپ قاريالارىمىزعا دەيىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ, سول زاڭداردىڭ ورىندالۋىن حالىق تالاپ ەتكەندە, ىقپالدى پارلامەنت تە جۇمىس ىستەي باستايدى.
– وكىنىشتىسى, قازىر حالىق ءبىر نارسەنى تالاپ ەتسە, ونىڭ ءبارى بىردەن ورىندالىپ جاتقان جوق قوي.
– دەموكراتيانى قۇرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول تۋرالى ءبىز ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتتىق. كەرەك دەسەڭىز, دەموكراتيا دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن قانشاما جىل بىزگە «ءتۇسىندىرىپ», بىزدەن دەموكراتيانى تالاپ ەتىپ كەلگەندەردىڭ وزدەرى قازىر دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى بەلدەن باسا باستاعان جوق پا؟! دەمەك, دەموكراتيا دەگەن اركىمنىڭ ويىنا كەلگەنىن تالاپ ەتۋ ەمەس, ول دا ەلدىك سانانى, ۇلتتىق مۇددەنى, مەملەكەتشىلدىك يدەيانى نەگىز ەتۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ نەگىزگى كۇشى – حالىق. ءبىز «حالىق قالاسا حان تۇيەسىن سويادى» دەگەن يدەولوگيادان ءنار العان ۇلتپىز. حالىق قالاسا ورىندالمايتىن نارسە جوق, بىراق حالىقتىڭ تالابى دا ەلدىك مۇددەنى, ۇلت بولاشاعىن, ۇرپاق كەلەشەگىن نەگىزگە الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار, «حالىق ۇنىنە قۇلاق اسۋ» ماسەلەسىندە زاڭ اتقارۋشى ورگانداردا قىزمەت ىستەپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ ساياسي تانىمىمەن, ەلدىك مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ساناسىمەن قاتىستى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. پرەزيدەنت ءبارىن ايتىپ, تاپسىرما بەرىپ جاتىر, سونى ءىلىپ اكەتىپ, جۇمىس ىستەۋ جاعىندا ءبىزدىڭ ازاماتتار ءالى دە سىلبىرلىق تانىتىپ جاتقانى راس. ونى مويىنداۋ كەرەك. دەگەنمەن ولاردى تەك سىناي بەرمەي, جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك تە بەرىپ, ءۇمىت ارتۋىمىز دا كەرەك شىعار.
– مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازىرگى جاي-كۇيى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– تاۋەلسىزدىك العانداعى ەلىمىزدە وتە وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى وسى ءتىل ماسەلەسى بولدى. سول كەزەڭدە ءتىل ماسەلەسى قاتتى ساياساتتاندىرىلىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي, ساياساتتاندىرىلعان ماسەلەدە بەرەكە بولمايدى. كەزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قانشاما قارجى ءبولىندى؟ قانشاما مەكەمەلەر قۇرىلدى؟ ولار قازىر قايدا؟ مەنىڭشە, بۇل ساياسيلاندىرماي-اق شەشۋگە بولاتىن ماسەلە. تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ كەزىمەن سالىستىرعاندا قازىر مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى جولعا قويىلعان. بىراق وسىلاي ەكەن دەپ بۇعان شۇكىر دەپ وتىرا بەرۋگە تاعى كەلمەيدى. مەملەكەتتىك ءتىل – ول ەلىمىزدەگى ءار ءتۇرلى ەتنوستاردى بىرىكتىرەتىن نەگىزگى كۇش. بۇل جونىندە مەملەكەت باسشىسى ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني مىنبەرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن ۇلتتىق قۇرىلتاي جيىنىندا تاعى دا توقتالىپ, «ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتە ءتۇسۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى باعىتى بولىپ قالا بەرەدى. بۇل – ءبىز ءۇشىن مىزعىماس ۇستانىم. ەلىمىزدە قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. قازاق ءتىلى بيزنەستىڭ, عىلىم مەن تەحنيكانىڭ تىلىنە اينالا باستادى. بۇل ءۇردىستى ودان ءارى دامىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءارى توتە جولى – اعارتۋشىلىق. قازىر ءىرى كىتاپ دۇكەندەرىندە قازاق تىلىندەگى تۋىندىلاردىڭ ۇلەسى ارتا ءتۇستى. سوڭعى كەزدە باسپاگەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى الەمدىك بەستسەللەرگە اينالعان شىعارمالاردى اۋدارىپ ءجۇر. كوپتەگەن كىتاپتى شىعارىپ جاتىر. اۋدارىلعان كىتاپتاردىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەت قانا ەمەس, ىسكەرلىك باعىتتاعى تۋىندىلار دا كوپ. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءمانى – وسىندا. ەشكىمدى ماجبۇرلەمەي, كۇندەلىكتى ومىردەگى قاجەتتىلىكتى ارتتىرۋ ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتا بەرەمىز. مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى قۇر سوزدەن ەشتەڭە شىقپايدى. ەڭ باستىسى, ناقتى ءىس بولۋى كەرەك» دەدى. بۇل وتە دۇرىس پايىم. ءبىز وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا قۇلشىنۋىمىز كەرەك.
اقەركە بازارعاليەۆا,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى
