«بالانى ەڭ اۋەلى مەيىرىم-شاپاعاتقا, ودان سوڭ اقىل-پاراساتقا, اقىرىندا ناعىز پايدالى عىلىمعا, ەڭبەككە باۋلى» دەگەن حاكىم ابايدىڭ دانالىق ءسوزىن بارلىق كوشەنىڭ, مەكتەپتىڭ تورىنە ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىپ قويۋىمىز قاجەت. ويتكەنى ءار بالانىڭ بويىنداعى بىلىمگە دەگەن شىراعىن جاعاتىنداي جاعداي تۋعىزۋ ءۇشىن مۇعالىم مەيىربان بولسا عانا ءىس وڭعا باسادى. ءبىز مەكتەپتە ساپالى ءبىلىم بەرەمىز دەسەك, ونى ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزبەن بايلانىستىرىپ, ءار ءپاندى قۇندىلىقتارعا نەگىزدەي وتىرىپ, قىزىقتى دا پايدالى ەتىپ جۇرگىزۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا ءوزىمنىڭ پەداگوگ رەتىندەگى تابىسىمنىڭ قۇپياسىمەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.
كەز كەلگەن ءپاندى قۇندىلىقتارعا نەگىزدەپ, بالانىڭ ءبىلىم مەن عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتا الامىز با؟ البەتتە, سولاي. ساپالى ءبىلىم مەن ۇلتتىق قۇندىلىق – تابىستى مەكتەپتىڭ كەپىلى. وسى ەكى باعىتتى تەڭ ۇستاعان جاعدايدا عانا جاقسى ناتيجەگە جەتە الامىز. ماسەلەن, مەن گەوگرافيا ءپانىنىڭ مۇعالىمىمىن. ءار ساباقتا ۇلتتىق جانە ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى بالالاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىمەن ءارتۇرلى پەداگوگيكالىق تاسىلدەردى قولدانامىن. مىسالى, ەڭ الدىمەن ادەبيەتتەرگە شولۋ جاسايمىز. ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ «پەداگوگيكا», فريدريح نيتسشەنىڭ «بالالىقتان دانالىققا», كەرول دۋەكتىڭ «ويلاۋ» سياقتى ەڭبەكتەرىن وقۋشىلارىممەن بىرگە وقىپ, تالقىلايمىز. ونداعى ماقساتىم – ءوز شاكىرتتەرىمدى ويلاۋعا ۇيرەتۋ.
قۇندىلىقتار وقۋشىلاردىڭ ءوزى ءومىر سۇرەتىن قوعامداعى ءرولىن تۇسىنۋگە جانە جاۋاپتى شەشىمدەر قابىلداي الاتىن قابىلەتتى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى. گەوگرافيا ءپانى بويىنشا نەگىزگى مەكتەپتىڭ وقۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا مىناداي قۇندىلىقتاردى بەلگىلەپ الدىم: جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار (جەر بەتىندەگى حالىقتىڭ ادەپ-عۇرىپتارى, سالت-داستۇرلەرى, مادەنيەتى, باسقا ۇلتتارمەن تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇرۋى, كەدەيلىك, كليماتتىڭ وزگەرۋى, بيوالۋانتۇرلىلىكتىڭ ازايۋى); ۇلتتىق قۇندىلىقتار (وتانسۇيگىشتىك, قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى, ادەپ-عۇرىپتارى, وتباسى قۇندىلىقتارى مەن داستۇرلەرى), ادامي قۇندىلىقتار (ەڭبەكقورلىق, شىعارماشىلىق جۇمىس, ادالدىق, اشىقتىق, قۇرمەت, دەنساۋلىق پەن ءال-اۋقات).
ءار مۇعالىم ەڭ الدىمەن, ءوزى وقىتاتىن ءپاندى جەتىك ءبىلۋى كەرەك. ودان كەيىن سول ءپاندى قۇندىلىقتار ارقىلى ءار بالانىڭ وي-ورىسىنە, ساناسىنا جەتكىزە الاتىن بولۋى ءتيىس. مەن وقۋشىلاردى تاقىرىپقا قىزىقتىرۋ ءۇشىن ناعىز قاجەت جەرىنەن باستايمىن. مىسالى, جەر شارىنداعى حالىقتاردىڭ ادەپ-عۇرىپتارى, مادەنيەتى الۋان ءتۇرلى. وسىنى تۇسىنىكتى فورمادا, ناقتى مىسالدارمەن ايتىپ جەتكىزەمىن. سول حالىقتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ باسقالارىمەن تاتۋلىقتا, بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋى دەگەنگە ەڭ باستى ماسەلە رەتىندە توقتالامىن.
كليماتتىڭ وزگەرۋى – وتە كۇردەلى ماسەلە. مەملەكەت باسشىسى 2023 جىلى دۋبايدا وتكەن كليمات جونىندەگى دۇنيەجۇزىلىك سامميتتە جەر شارىنداعى حالىقتىڭ تەڭ جارتىسى كليماتتىڭ وزگەرۋى جوعارى دارەجەدە اسەر ەتەتىن وڭىرلەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن مالىمدەدى.
«شاعىن ارالدارداعى مەملەكەتتەرگە, تەڭىزگە شىعاتىن جولى جوق دامۋشى جانە دامۋى كەنجەلەپ قالعان ەلدەرگە زور قاۋىپ ءتونىپ تۇر. قازىرگى گەوساياسي تۇراقسىزدىق جانە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ بولماۋى كليمات ماسەلەسىنە نازار اۋدارۋدى قيىنداتىپ وتىر» دەدى پرەزيدەنت.
قازاقستان باسشىسى 2050 جىلعا قاراي جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ 1,5 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلۋىن شەكتەي العانىمىزبەن, ورتالىق ازيا ەلدەرى ءبارىبىر تەمپەراتۋرانىڭ 2,5 گرادۋسقا دەيىن جوعارىلاۋ ماسەلەسىمەن بەتپە-بەت كەلەتىنىن ەسكەرتتى. بۇل سۋ تاپشىلىعىنا, قاتتى ىستىققا, شولگە جانە ەكسترەمالدى گيدرولوگيالىق قۇبىلىستارعا اكەپ سوقتىرادى. وسى ماسەلەنى وقۋشىلارعا كورنەكى قۇرالداردىڭ كومەگىمەن تۇسىندىرەمىن.
ءوز ەلىن سۇيەتىن ءاربىر ادامنىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك پەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىم بولۋى شارت. گەوگرافيا ساباعىندا وقۋشىلارعا قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىن, گەوساياسي جاعدايلار مەن حالىقارالىق قاتىناستاردى, ەلىمىزدىڭ شەتەلدەرمەن, وڭىرلىك جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن, قورشاعان ورتانى قورعاۋعا قاتىستى تۇيتكىلدەردى جاي سوزبەن عانا ەمەس, ناقتى مىسالدارمەن تۇسىندىرەمىن. ەڭ باستىسى, ەڭ ءماندى نارسەنى ەكىنشى قاتارداعى ماسەلەدەن اجىراتا بىلۋگە باۋليمىن. گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرگە كەلسەك, قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ ولشەمى جونىنەن الەم ەلدەرىنىڭ العاشقى وندىعىنا كىرەدى جانە ىشكى قۇرلىقتىق مەملەكەتتەردىڭ ەڭ ءىرىسى بولىپ سانالادى. جەرىنىڭ كولەمى جونىنەن دۇنيەجۇزىندە 9-ورىن الادى. جالپى اۋماعى بۇكىل جەر شارى كولەمىنىڭ 2%-ىن, ازيانىڭ 6,1 %-ىن قۇرايدى. ەۋرازيا قۇرلىعىندا رەسەي, ءۇندىستان, قىتايدان كەيىن ءتورتىنشى ورىندا, ال تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە رەسەيدەن كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر. وسىنداي ۇلان-عايىر اۋماقتى الىپ جاتقان تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ءار ازاماتىنىڭ وتانسۇيگىشتىك دەگەن ەڭ ىزگى سەزىمى بولعاندا عانا تۋعان ەلىمىز وركەندەپ داميدى.
ءبىز ساباق بارىسىندا ادامي قۇندىلىقتاردى دامىتۋ ماقساتىمەن پراكتيكالىق جۇمىستاردى كوبىرەك جۇرگىزەمىز. ويتكەنى, وقۋشىلاردىڭ وزدەرى جاسايتىن جوبالار ءبىلىمى مەن داعدىسىن ومىردە قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. البەتتە, ءار جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا كۇش-جىگەر, ىنتا-ىقىلاس قاجەت. بۇلاردىڭ ءبارى بىرلەسىپ, ادامنىڭ ەڭبەكقورلىعىنا ۇلاسادى. ليۋدۆيگ بەتحوۆەننىڭ: «تالانتتى ءارى ەڭبەكسۇيگىش ادامعا توسقاۋىل جوق» دەگەن تاماشا ناقىل ءسوزى بار. مەن وقۋشىلارعا جوبانى تولىق جۇزەگە اسىرۋدا گەوگرافيالىق دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن كەڭەيتىپ, شىعارماشىلىق قابىلەتىن شىڭداۋعا قۇلشىندىرىپ وتىرامىن. ساباق بارىسىندا اشىقتىق, ادالدىق, قۇرمەت سياقتى قۇندىلىقتارعا ايرىقشا نازار اۋدارامىز.
ادالدىق پەن ادىلەتتىلىك دەگەن قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزى زور. بۇل ورايدا بالالار قورشاعان ورتاعا جانە باسقا ادامدارعا ادالدىق پەن ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قاراپ, وزەكتى ماسەلەلەردى اشىق تالقىلايدى. مەن شاكىرتتەرىمە ارقاشان ءوز ويىنداعىسىن اشىق ايتۋعا ءازىر تۇرۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرۋدەن جالىقپايمىن. گەوگرافيا ءپانى الەمدەگى حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن, سالت-ءداستۇرىن, تابيعاتىن, ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيدى. ارينە, جەر شارىنداعى قانداي دا ءبىر ەلدىڭ نەمەسە حالىقتىڭ مادەنيەتىن ءبىلۋ ءۇشىن ولاردىڭ گەوگرافيالىق كارتادا ورنالاسقان جەرىن, تاريحى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىن تانۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا ءبىز الۋان ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ تابيعاتىنا, ەكولوگياسىنا, مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە تولىق تالداۋ جاساپ, سالىستىرۋ ارقىلى ۇزدىك تاجىريبەسىن ۇيرەنەمىز, جەتىستىكتەرىن تىزبەلەپ شىعامىز. مىسالى, الەمدە تابيعاتتى قورعاۋعا قاتىستى وتە ءساتتى, تابىستى تاجىريبەسى بار ەلدەر كوپ. سولاردىڭ مادەنيەتىنە, سالت-داستۇرلەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋدىڭ ءوزى – وركەنيەتتى ەل ازاماتىنىڭ ۇستانىمى. وسى قاعيداتتى ءار وقۋشىعا قۇندىلىق رەتىندە ءسىڭىرۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ىشىنەن وتباسى قۇندىلىقتارى مەن داستۇرلەرىن بولەك قاراستىرامىز. ول جەردە ءارتۇرلى ۇلتتاردىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىسۋ بارىسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن داستۇرلەرىنە كەڭىرەك توقتالامىز. حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن شارۋاشىلىعىنا اسەر ەتەتىن قۇبىلىستاردى تەرەڭىرەك تۇسىندىرۋگە مىسالدار كوپ. ۇنەمشىلدىك پەن ىسىراپشىلدىقتى الىپ قارايىق. قازىر بوزبالا مەن بويجەتكەندەر كۇن سايىن ۋاقىتىن ىسىراپ ەتۋمەن كۇن كەشەدى. پايداسى از الەۋمەتتىك جەلىلەردە كۇنىنە 10 ساعاتقا دەيىن وتىرىپ, ءبىر-بىرىمەن قاجەتسىز, زياندى اقپاراتپەن الماسادى. قازاق حالقىندا «ۋاقىتتىڭ بوسقا وتكەنى – ءومىردىڭ بوس وتكەنى» دەگەن ماقال بەكەر ايتىلماعان. مىنە, وسىلاردىڭ بارلىعىن قامتىپ, ءار مۇعالىم ساباعىن قۇندىلىقتارعا نەگىزدەپ وتكىزسە, وقۋشىلاردىڭ جانسارايى اشىلادى.
گۋلجازيرا نۋرجانوۆا,
استانا قالاسى باۋىرجان مومىشۇلى
اتىنداعى №53 مەكتەپ-ليتسەيى ديرەكتورىنىڭ تاربيە ءىسى
جونىندەگى ورىنباسارى, گەوگرافيا ءپانىنىڭ مۇعالىمى
