الاش جولى – تاۋەلسىزدىك كەپىلى ءھام ۇلتتىق يدەيا نەگىزى بولۋعا لايىق رۋحاني قۇندىلىق. بۇل جول – مەملەكەتىمىزدە ءومىر سۇرەتىن ءاربىر جەكە ازاماتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋدان باستاپ, ەل قاۋىپسىزدىگىنە دەيىنگى وزەكتى ماسەلەلەردى قامتيتىن اسىل مۇرا. الاش – مەملەكەتتىلىكتى كۇشەيتەتىن, ونداعى ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتىن دامىتاتىن, ەل ازاماتىنىڭ بويىندا پاتريوتتىق رۋحتى ارتتىراتىن ءتول توپىراعىمىزدا ونگەن, وزىمىزگە تيەسىلى تابىلماس ۇلتتىق قۇندى قازىنا.
الاش وقىمىستىلارىنىڭ بويىندا ۇلتشىلدىق سەزىمى نەدەن تۋعانى جايىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1920 جىلى لەنينگە ورىس تىلىندە جازعان حاتىندا اشىق ايتىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىنەن بۇل قۇندى جادىگەردى تاۋىپ, قازاق تىلىنە اۋدارىپ, تۇڭعىش جاريالاعان – الاشتانۋشى, مۇراعاتتانۋشى, پروفەسسور زارقىن تايشىباي. قۇندى جادىگەردە قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرالى مىناداي وي بار: «پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا ۇلتتىق ەزگى كورىپ, قۇلدىققا تۇسكەن قازاقتاردان ارتىق بۇراتانالار بولعان جوق شىعار. ۇلتتىق ەزگى ۇلتتىق سەزىم تۋعىزباي تۇرا المايدى. ەزىلگەن ۇلتتىڭ بويىندا ەزۋشىلەرگە قارسى جيىركەنىش جانە وشپەندىلىك سەزىمى ۇنەمى دامي بەرمەسە دە, سەنبەۋشىلىك سەزىمنەن باسقا سەزىم ويانا قويمايدى» (بايتۇرسىنۇلى احمەت. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماقالالار, حاتتار, ا.بايتۇرسىنۇلى تۋرالى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار. – الماتى: «ەل-شەجىرە» 2013. ت. ءVى: – 384 ب.).
الىپ رەسەي يمپەرياسىندا تۋعان جەرىنەن, تىلىنەن, دىنىنەن, ماتەريالدىق-رۋحاني بايلىعىنان ايرىلعان ءىرىلى-ۇساقتى قانشاما ۇلتتار اراسىندا قازاقتاي ەزگى كورىپ, قۇلدىققا تۇسكەنى بولماعان شىعار دەپ ايتقاندا, الاش قوزعالىسىنىڭ رۋحاني كوسەمى اششى شىندىقتى اشقان. جاڭا بولشەۆيكتىك بيلىكتىڭ قارسىلاسى ەسكى پاتشالىق مونارحيالىق جۇيە ەكەندىگىن بىلگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى, سول بيلىكتەن قازاق حالقى دا قانشالىق زارداپ شەككەنىن جاسىرماي كورسەتكەن. ءسويتىپ, ەسكى پاتشالىق مونارحيالىق جۇيە بولشەۆيكتەرگە عانا ەمەس, قازاق حالقىنا دا جاۋ بولعانىن, پاتشالىق – كەڭەستىك بيلىكتىڭ دە, قازاقتىڭ دا ورتاق دۇشپانى ەكەنىن ەسكەرتكەن. ەسكى بيلىكتى, قارسىلاستى جويۋعا بولشەۆيكتەرمەن بىرگە قازاق حالقى دا مۇددەلى ەكەندىگىن جەتكىزگەن.
ال ەندى قازاقتى ەزگىگە سالعان پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ ورنىنا بولشەۆيكتىك بيلىك اتقامىنەرلەرى وتىرىپ, ولار ەسكى قاناۋدى جالعاستىرسا, جاڭا بيلىك ەل سەنىمىنە يە بولما المايدى دەپ ساقتاندىرعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق حالقى بۇرىنعىداي ەندى كەڭەس بيلىگىنىڭ قۇلى بولمايدى دەپ ساناعان: «ورىس پرولەتارياتى ءۇشىن قازاقتار جونىندە ەكىنىڭ ءبىرىن عانا تاڭداۋى قالدى: نە بيلەپ-توستەۋشى جاعدايىنا يە بولىپ جانە بارلىق جەردە پاتشا گۋبەرناتورلارى مەن گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنىڭ ورنىنا جاڭا ديكتاتورلار تاعايىنداپ, ءوز ۇستەمدىگىن كۇشتەپ تاڭىپ باعىندىرۋ, نە قازاقتىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ سەنىمىنە يە بولۋ».
بولشەۆيكتەر كوسەمىنە الاش ارىسى تاڭداۋ ۇسىندى. قايراتكەر جاڭا بولشەۆيكتىك بيلىكتەن تايسالماي, ەل باسقارۋ ىسىندە ۇلتتىق يدەيانى جۇزەگە اسىرعىسى كەلدى. الايدا لەنين ءبىرىنشى جولدى تاڭداعانى ءمالىم. بولشەۆيكتىك بيلىك قازاقتىڭ ەڭبەكشى تابىنىڭ سەنىمىنە يە بولۋدى ەمەس, مونارحيالىق بيلىك ورنىنا پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن جۇزەگە اسىردى. ول جول اقىرى, الاش ارىسى ەسكەرتكەندەي, كەڭەستىك جۇيەنىڭ ءوزىن جويدى. كەڭەس ۇكىمەتى ەندى قۇرىلا باستاعان كەزدە بولشەۆيكتىك بيلىك ا.بايتۇرسىنۇلى ساقتاندىرعان جولدى تاڭدادى. ول از ۋاقىت ىشىندە پاتشالىق بيلىكتىڭ وزبىر ساياساتىن تاپتىق تارتىسقا, تاعى دا ديكتاتۋراعا, قاندى قىرعىنعا الماستىردى. قازاق رەۆكومىنىڭ ون ايلىق جۇمىسىنا باعا بەرىپ, سول مەرزىمدە رەۆكوم تاراپىنان ەشقانداي جۇمىس تىندىرىلماعانىن جازعان حاتىندا ا.بايتۇرسىنۇلى بولشەۆيكتىك بيلىككە: «ءوزارا سەنىمگە العاشقى قادامدى كەڭەس وكىمەتى جاساۋى كەرەك» دەپ جاڭا قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدا قازاق ەلىن باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جولىن ۇسىندى. ول جول اتى كوممۋنيستىك بولعانىمەن, مازمۇنى ۇلتتىق, الاشتىق بولۋى كەرەك ەدى. لەنينگە ۇسىنىلعان ەل بيلەۋدىڭ الاش جولى – كەڭەستىك جاعدايدا قازاقتى ساقتاۋدىڭ ۇلتتىق يدەياسى بولاتىن.
قازىرگى قازاق مەملەكەتىنىڭ رۋحاني-الەۋمەتتىك, ساياسي-ەكونوميكالىق سالالارىندا, اسىرەسە يدەولوگياسىندا الاش ۇستانىمى دەگەندە, الدىمەن تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ, ۇلتتىق مازمۇندى ەسكەرۋ, ۇلتتىق مۇددەنى بيىك قويۋ, جوعارى ەتيكالىق مورال قاعيدالارىنا ساي قىزمەت كورسەتۋ, تازالىق, ادالدىق سىندى قۇندىلىقتاردى ەسكەرەمىز. يدەولوگياسىز مەملەكەت ءومىر سۇرە المايتىنىن ەسكەرىپ, ءبىز دە وسى باعىتتا الاش اماناتىنا ادال بولعانىمىزدى قۋاتتايمىز. مىسالى, ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ لەنينگە جازعان حاتىندا ەل سەنگەن الاش قايراتكەرلەرى بىلاي تانىستىرىلدى: «ماسەلە مىنادا: قازاقتار اراسىندا حالقى تولىق سەنەتىن جانە جازا باسىپ, جەكە باسىنىڭ يگىلىكتەرى مەن پايداسىن كوزدەپ, ءوز حالقىن ەشقاشاندا سانالى تۇردە ساتىپ كەتپەيتىن زيالىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى بار». ەلدىك مۇراتقا ادال, حالقىن ساتىپ كەتپەيتىن مەملەكەت قىزمەتكەرىن تاربيەلەۋدە بۇگىن ءبىز اينىماس تەمىرقازىق بولا الاتىن الاش تاعىلىمىن اسا قۇندى رۋحاني قازىنا دەپ ەسەپتەيمىز. وسىنىڭ ءوزى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالۋعا ءتيىس دەپ ەسكەرەمىز.
الاش ساياسي كۇش رەتىندە الدىمەن پاتشالىق رەسەيگە قارسى كۇرەستى. بۇل كەشەندى اعارتۋشىلىق كۇرەس سيپاتى مازمۇنى جاعىنان ۇلتتىق بولدى. قازاقتىڭ ەكى عاسىر بويى ۇلتىق ار, نامىسىن ەزىپ, قۇقىعىن جانشىپ, ونى تۋعان جەرىندە وگەي بالا كۇيىندە كورمەگەن وتارلاۋشى بيلىككە قارسى جۇرگىزىلگەن قوزعالىستى ەشكىم بۇگىن ۇلتتىق مازمۇندا بولعانى ءۇشىن كىنالاي المايدى. ساۋاتى بار سانالى ادام بۇل تاريحي قۇبىلىستى قازاق حالقىنىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن امالسىزدىقتان جاساعان كۇرەسى, ءولىم الدىنداعى تابيعي قارسىلىعى دەپ تۇسىنەدى. الاش قوزعالىسىنىڭ ماقساتىنان ۇساق ۇلتشىلدىق پيعىلدى ىزدەۋ, وزگە ۇلتتى تومەن ساناۋ ۇستانىمىن كورۋ – قاتە دەپ بىلەدى.
قازىرگى تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ رۋحاني-الەۋمەتتىك, ساياسي-ەكونوميكالىق سالالارىنىڭ بارىندە الاش ۇستانىمىنا باسىمدىق ەتكەنىمىز ءلازىم. مەملەكەتتىك بيلىك, ساياسي پارتيا, يدەولوگيا, ەكونوميكا, قوعامدىق قارىم-قاتىناس, الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار, ءبىلىم بەرۋ, ءتىل, ادەبيەت, تاريح, ءدىن, مادەنيەت, عىلىم, ونەر, حالىقارالىق بايلانىس ت.س.س. بارلىق سالانىڭ جۇمىسىندا الاش يدەياسى ۇستەمدىك ەتۋگە ءتيىس دەپ سانايمىز. الاش يدەياسىنىڭ تاۋەلسىزدىكپەن ساباقتاستىعىن, تاۋەلسىزدىكتى نىعايتاتىن قۇندىلىق ەكەنىن, ونى ساقتايتىن رۋحاني كۇش بولارىن تەرەڭ زەردەلەپ, ناسيحاتتاۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز. ول جۇمىس الدىمەن ۇلتتىق تاريحتى الاش قاعيداتىنا ساي تانۋدان باستالعانى ورىندى.
قايىربەك كەمەڭگەر, ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ قازاق ادەبيەتى
كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
