سوڭعى جارتىجىلدا دۇنيەگە كەلگەن 2314 بالانىڭ قۇجاتىنىڭ اكەسىنىڭ اتى جازىلاتىن ورىندا سىزىقشا تۇر. وتكەن جىلى 3603 بالا ءوز اكەسىنىڭ اتىن يەمدەنە الماپتى. نارەستەسىنىڭ تۋى تۋرالى كۋالىگىندە اكەسىنىڭ اتى-ءجونىنىڭ ورنىنا «-» سىزىقشا قويىلىپ, اناسىنىڭ تەگىمەن جازىلسا, شىن جالعىز – وسىلار. مىنە, وسى اتاۋلى ساناتتاعىلار ءبىز قوزعاعالى وتىرعان ماسەلەنىڭ وزەگى بولىپ وتىر.
ەلىمىزدىڭ بارلىق نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرىندە «جالعىزباستى انا» ۇعىمى جوق ەكەن. جالعىزباستى انالاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى ايقىندالماعانىمەن, بالا دۇنيەگە كەلگەن كەزدە جارتىكەش بولسا دا «وتباسى» ءمارتەبەسىن يەلەنە الادى. وسىلايشا, ولار قولدانىستاعى زاڭنامالار بويىنشا جالپىلاما قاراستىرىلعان جەڭىلدىكتەر مەن تولەماقىعا ءسابيلى بولعانىندا باسقالارمەن بىردەي قول جەتكىزەدى.
زاڭ شەڭبەرىندە قاراستىرىلماعان بۇل ۇعىمدى بىلايشا تۇسىندىرۋگە بولادى. وتاسقان جارىمەن اجىراسىپ, بالاسىن جالعىز باعىپ, اليمەنت الىپ وتىرعاندار – «جارتىلاي» وتباسى. سەبەبى بالاسىنىڭ اكەسى بار. بۇل از با, كوپ پە ايتا المايمىن. بىراق, بۇل فاكت. باسقا امالى بار ما ەدى؟!
الدىمەن وتاۋ كەرەك پە؟
«باس-باسىڭا باي قايدا, ەكەۋارا ءتيىپ ال». وسى ءسوزدىڭ قايدان شىققانىن ءبىلمەك بولىپ, ءبىر اپايىمنان سۇراپ ەدىم. كوپ بىلەتىن كەيۋانا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جەسىر قالعانداردىڭ ءارى قارايعى ارەكەتىن اقتاپ الماققا ويلاپ تابىلعان جۇباتۋ دەپ ءتۇسىندىردى.
بەلگىلى دراماتۋرگ ءسۇلتانالى بالعاباەۆ ءبىر كەزدەرى وسى ماسەلەنى كوتەرىپ, «قاندى سوعىستان كەيىن دە ازاماتتاردىڭ دەنى قىرىلىپ قالعاندا جالعىز قالعان ايەل بولعان جوق دەپ توقتامعا» كەلگەن ەدى.
قازاق قوعامىندا جەسىر مەن جەتىمنىڭ ماسەلەسى ارقاشان بولعان. بىراق ۋشىقتىرماعان. جۇيەلى تۇردە ەل بولىپ اقىلداسىپ, شەشىپ وتىرعان. وڭ بوساعادا وتىرىپ قالعاندار بولا قالسا, ونى دا قۇتتى ورنىنا قوندىرماي جەڭگەلەرى ءجاي تاپپاعان.
بۇگىندە شە؟! ءبىر دەرەكتەر بويىنشا 500 000-عا جەتەقابىل, الدى 40-تى القىمداپ قالعاندار وڭ بوساعادا وتىر دەيدى. بۇل – راس بولسا, دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك, پسيحولوگيالىق اپات.
بۇل اپاتقا الدىمەن مەنتاليتەتتىڭ اۋىسۋى سەبەپشى بولدى. جەكە ومىرگە ارالاسپاۋدىڭ سالدارى تۇتاس اۋلەتكە, ودان قالدى رۋعا, قوعامعا قاتىستى ماسەلەدە كورىنىس تاۋىپ, ادام ادامنان سىرت اينالادى. اركىمنىڭ جەكە ءىسى, ورىسشا ايتقاندا, «ەتو ۆاشا پروبلەماعا» سايادى. ال جاس بولسا ءوزى بىلمەيدى, «ءوزى بىلەمگە» سالىپ بىلگەننىڭ ايتقانىن تىڭدامايدى. وتىزىندا اقىل توقتاتپاعاندار قاتارى مولايا ءتۇسىپ, 40-تىڭ قىرقاسىنان اسىپ كەتكەندە قوعامنان وگەيلىك كورگەندەر جاڭا ساپاعا اۋىسادى.
كارى قىزدار تۇگەل «توقال» بولۋعا كەلىسىم بەرگەنىمەن, مۇنى قوعام كوتەرمەيدى. وعان قابىلەتتى وتاعاسى از, ونىڭ ۇستىنە وتباسى ينستيتۋتى ويران بولادى. بۇل ستاتيستيكانى وزگەرتە المايدى. بوس داۋرىعۋ.
مۇنىڭ ءبىر سالدارىن قازاقتىڭ جىگىتتەرى دە قىزدارى دا «سۇرلەنىپ» بارا جاتقان ۇدەرىسىنەن دەر ەدىم. بۇل جاستاردىڭ مەكەنى ەلوردادا جاقسى سەزىلەدى. اۋىلداردان, ۇلكەندى-كىشىلى قالالاردان جۇمىس ىزدەپ, قاتارعا قوسىلايىق دەپ كەلگەندەر وسىندا توعىسىپ جاتىر. قاي سالانى الساق تا, جاپ-جاس جىگىتتەر, ءاپ-ادەمى قىزدار ءبىرى قۇرىلىسشى, ءبىرى حاتشى بولىپ, الدى باسقارما باسقارىپ دەگەندەي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قارا باسىن ەكەۋ ەتۋ كوپشىلىگىنىڭ ويىندا جوق. ۇلكەن قالادا تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن كەڭسەدە جۇرسە, قۇرىلىستا بولسا, قايدان ويلاسىن؟ شاڭىراق كوتەرە قويعاندا, جالداپ كۇنەلتىپ جۇرگەن كىسىنىڭ ەسىگى جاستارعا وتاۋ بولا ما؟! جوق, ارينە. وتاۋ قۇرىپ, «جاس وتباسى» باعدارلاماسىنا تىركەلگەنشە, پاتەرگە قول جەتكەنشە قانشاما قيىندىقتار بار. ءتىپتى, پاتەر بۇيىراتىنىنا سەنەتىندەر دە از.
ونىڭ ءبىر امالى جىلت ەتكەندەي بولىپ ەدى-اۋ. ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ اۋىلدان استاناعا كەلگەن جاستارعا ارنالعان ارزان باسپانا سالىنىپ, اسحاناسى مەن اجەتحاناسى ورتاق بولۋى ارقىلى ۇنەمدەۋگە بولاتىنى ايتىپ ەدى. ەلەنبەدى.
«سۇرلەنىپ بارا جاتقان» ازاماتتار مەن ازاماتشالارعا ۋاقىتشا باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋگە قاتىستى ويى دۇرىس ەدى. ءارى قاراي باس ەكەۋ بولسا, مال تورتەۋ بولىپ, باستارى جاراسىپ كەتسە «ەسەن قۇلعا مال بىتكەندەي» ءبىر ءمانىسى بولار ەدى. وعان جەتكىزبەدى. بۇل – قوعامدىق سانانىڭ جاتباۋىرلىعى. كەزىندە باسى قۇرالا الماي قالعان قىزدار كوبەيىپ, امال جوقتىقتان «-» (سىزىقشا) ەركەكتەن بولسا دا بالا سۇيۋگە قۇلىقتى. ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن «وتىرىپ قالعان قىزدار ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالماعان بولىگى» دەپ ماسەلە كوتەرىپ ەدى. ونى ەسكەرۋگە قوعام تاعى دا دايىن بولمادى.
ۋاقىتىن وتكىزىپ العاندار
مەنىڭ جاقسى قۇربىم بار. وندايلاردى بۇرىندارى «قىرىققا كەلگەنشە قايماعى بۇزىلماعان» دەپ ايتۋشى ەدى. اقشا بەتىنىڭ ءاجىمى جوق, كەلىستى-اق, ءبىلىمدى, قىزمەتى بار, جان-جاعىنا سىيلى. بىراق… سول تانىسىممەن سوڭعى كەزدەسكەنىمدە, ءازىل-شىنىن ارالاستىرىپ, «ەندىگى ەكو ارقىلى بالا تۋىم قالعان شىعار» دەگەن ەدى.
جاقسى تانيتىن تاعى ءبىر مۇڭلىق زەينەتكە شىعار الدىندا عانا جيەنىن قۇشاقتاپ يىگەن دەسەدى. «وسىنداي انالىق مەيىرىمدى نەگە جاس كەزىمدە سەزىنبەدىم؟» دەپ كوزىنە جاس الادى. وزەگىن ورتەگەن وكىنىشتى اناسىنان باسقا كىمگە ايتا السىن, «تىم بولماسا, كەزىندە بالا تۋىپ ال دەپ تە ايتپاعان ەكەنسىز» دەپ سەكسەنگە كەلىپ قالعان اناسىنا نالىپتى. قايتسىن, ۇستازدىق ەتتى, كانديدات اتاندى, عالىم بولدى, ىزىنە ەرگەن ءىنى-سىڭلىلەرىنە, سوسىن ولاردىڭ بالالارىنا قامقور بولىپ, وقىتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ, ايەلدىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان سىيدان قۇر قالدى.
ايەل باقىتى قۇرعاق ءسوز ەمەس. انا باقىتىن دا جاراتقان نازىكجاندىلاردىڭ ۇلەسىنە جازىپ ەدى. ول باقىتقا قول جەتكىزەتىن كەزەڭنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعان ءجون. راس, ءومىر ءسۇرۋدى ەشكىم وڭاي دەگەن جوق. بىراق بۇ دۇنيەدە ءوزىڭىز ءتىپتى ەلەستەتە دە المايتىن قۋانىشتار بارىن, ادام بالاسى كوتەرە المايتىن قيىندىق جوق ەكەنىن ءبىزدەن ىلگەرىدە وتكەندەر ايتىپ كەتكەن-ءدى.
جوعارىدا ايتىلعان ءبىر جارىم جىلدا ءسابيىنىڭ اكەسىنىڭ ورنىنا سىزىقشا قويعان التى مىڭداي مۇڭلىقتىڭ باقىتتى بولۋعا تولىق قاقى بار, بيلىك وسىنى ەسكەرۋى, شارا قابىلداۋى, ال قوعام وگەيسىتپەۋى كەرەك.
ايگۇل ۋايسوۆا
