الاش ارىستارىنىڭ ارمانى

«نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم!» دەپ جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن الاش ارىستارىنىڭ مۇراتى دەسە ەلەڭدەمەيتىن قازاق جوق. سەبەبى ازاتتىعىمىزدىڭ باستاۋىندا الاش تۇر. ساياساتتانۋشى بەرىك ابدىعاليۇلى: «قازاق رەسپۋبليكاسى – الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇراگەرى. ءبىز تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىن الاش رەسپۋبليكاسىنان باستاۋىمىز كەرەك» دەگەندى ءجيى ايتىپ ءجۇر.

قازاقتىڭ باعىنا تۋ­عان ءاليحان بوكەي­حان العاشقى ۇلتتىق ۇكىمەت قۇردى. 13 جەل­توقسان – الاش ۇكىمە­تىنىڭ قۇرىلعان كۇنى. ول الاش تاريحىنا التىن سيامەن جازىلدى. الاش قايراتكەرلەرى زيالى قاۋىمدى دا, باي-باعلان, مولدالاردى دا ۇلت ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە جۇمىلدىردى. الاش ارىس­تارىنىڭ ازات ەل بولۋ تۋرالى باستى ارمانى ورىندالدى. بىراق سول الاش زامانىنداعى «قازاق ءتىلى نەگە دامىمايدى؟», «قازاق ءوز ەلىندە قوجايىن بولۋى كەرەك», «قازاق باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى ءتيىس» دەگەن ماسەلەلەر ءالى دە وزەكتى. قاراعاندىنىڭ ءبىر اۋدانىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرۋگە دە ەرىك-جىگەرىمىز جەتپەي وتىر. بەرىك ابدىعالي جەزقازعاندا اكىم بولعاندا جەزقازعان قالاسى مەن ۇلىتاۋ اۋدانىنداعى 9 مەكتەپكە الاش ارىستارىنىڭ اتتارى بەرىلدى.
الاش اماناتىن بۇگىنگى جاس ۇرپاققا بەلسەندى تۇردە كەڭىنەن ناسيحاتتايتىن كۇن تۋدى. ول ءۇشىن ءىستى نەدەن باستاعانىمىز ءجون؟ مەنىڭ ويىمشا, ەلوردامىز­داعى, وبلىس ورتالىقتارىنداعى مەكتەپتەرگە الاش ارىستارىنىڭ ەسىمدەرىن بەرۋدەن باستاساق, ۇتارىمىز كوپ بولماق. قاراپ وتىرساق, قازىر باس قالاداعى كوپ مەكتەپتەر №56, 60 جانە ت.ب. نومىرلەرمەن اتالادى. الاش قايراتكەرلەرى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جولىندا جان اياماي كۇرەسىپ, قۇربان بولدى. ەندەشە, نەگە جاس ۇرپاقتى تاۋەلسىز سانامەن تاربيەلەۋ ءۇشىن, ولار وقىپ جۇرگەن «ءبىلىم ۇياسىنا» ءاليحان بوكەيحان, احمەت بايتۇرسىنۇلى, مىرجاقىپ دۋلاتۇلى, سماعۇل سادۋاقاسۇلى, مۇستافا شوقاي, سۇلتانبەك قوجانۇلى, حالەل دوسمۇحامەدۇلى جانە ت.ب. ەسىمدەرىن بەرمەيمىز؟ جانە ءجاي عانا ەسىمدەرىن بەرۋمەن شەكتەلمەي, وقۋ باعدارلاماسىنا «الاش وقۋلارىن» ەنگىزۋىمىز كەرەك. مەكتەپتە الاش ارىستارىنىڭ مۋزە­يىن اشىپ, ايىنا ءبىر رەت ءاربىر سىنىپقا تاريحي ەكسكۋرسيا جۇرگىزىپ وتىرسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ءوزىنىڭ اتا تاريحىن بىلگەن ەلدىڭ بالاسى سانالى, ورەلى, وتانشىل بولىپ وسەدى.
الاش اماناتىنا ادالدىق تانىتامىز دەسەك, ولاردىڭ ۇلت, ءتىل تۋرالى ايتقان قاناتتى سوزدەرىن كوشەلەرگە جازىپ, ءىلىپ قويۋمىز كەرەك. ول حالىققا ەرەكشە اسەر ەتەدى. قازاقتىڭ ساناسىن وتارسىزداندىرۋعا (دەكولونيزاتسيا) باعىتتالعان ءىس-شارالاردى باتىل تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسۋ كەرەك. جانىما قاتتى باتاتىنى – كەنشىلەر قالاسىنداعى لەنين كوشەسىنە ءالى كۇنگە دەيىن الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرە الماي كەلەمىز. وسى قالادا وكتيابر اۋدانى دەگەن ءالى بار. 2016 جىلى 25 قىركۇيەكتە قاراعاندى وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى ن.ابدىبەكوۆ «وكتيابر اۋدانىنىڭ اتاۋى ءاليحان بوكەيحان اتىنا اۋىستىرىلادى» دەپ جالپاق جۇرتقا جار سالدى. بىراق… اۋداننىڭ اتاۋى ءالى وكتيابر. جەرگىلىكتى جەردەگى يۋري ميرزوەۆ سياقتى ءبىردى-ەكىلى تۇر­عىنداردىڭ قارسىلىعىنان قورقىپ اۋىستىرا الماۋىمىز – ناعىز سورلىلىق! وسى وبلىستاعى اقشاتاۋ كەنتىندە شاحتەرلەر كوشەسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتىنا وزگەرتىلدى. جۋىردا بالقاش قالاسىنداعى مەكتەپتەردىڭ بىرىنە ءا.بوكەيحاننىڭ ەسىمى بەرىلدى. شاعىن كەنت, شاھارلاردىڭ باس­شىلىعى وسىنداي يگىلىكتى ءىس جاساعاندا, قاراعاندىنىڭ اكىمدىكتەگى باسشىلارى نەگە ۇلگى المايدى؟ بۇل ماسەلەنىڭ سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى. ءىستى ورنىنان قوزعاۋ ءۇشىن حالىق­تىڭ بىرلەس­كەن ارەكەتى قاجەت. الاشتىڭ 100 جىلدىعىندا دا قازاقستانداعى وسىنداي ادىلەتسىز بەرىلگەن بارلىق ەلدى مەكەن, كوشە, داڭعىل, قالا اتاۋلارىن تۇگەندەپ شىعا المادىق.
الاش يدەياسى دەگەن نە؟ الاش بىزگە نەنى اماناتتاپ قالدىردى؟ الاش ارىستارى ۇسىنعان يدەيا – جاپونيا سەكىلدى ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. ونىڭ نەگىزى نەدە؟ الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ازاماتتاردى بەس ءتۇرلى ماقسات بىرىكتىردى. ولار: جەر, جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىق قازاقتىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى كەرەك, قويدىڭ ۇستىنەن قىرقىلعان ءبىر ۋىس ءجۇن قازاقتىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلۋى ءتيىس, ءتىل, ءدىن جانە ءدىل ۇستەمدىگى, ۇلتتىق ءداستۇر مەن تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن, زاڭعا سۇيەنگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. وسى ماقسات-مۇراتتاردىڭ جولىندا ولار ەشتەڭەدەن ايانعان جوق.
قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە – جەر. «جەرسىز وتان جوق. قاشان قازاقتىڭ ءوزى وركەنيەتكە ىلىگىپ, تەحنيكانىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەنشە, جەردى جەكەمەنشىككە بەرۋگە بولمايدى» دەدى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان. الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي: «ءبىز بۇل يدەيانى 2001-ءشى جىلعا دەيىن ۇستاندىق. ودان كەيىن قازاقتىڭ جەرىن باسقا مەنشىكتەنىپ كەتتى. سەنبەسەڭىزدەر, ستاتيستيكانى قاراڭىزدار: قازاقستانداعى قۇنارلى جەرلەردىڭ 70 پايىزى – جەكەلەردىڭ مەنشىگىندە. ونى قانداي قۇجاتپەن جاساعاندارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن» دەيدى. شىندىعىنا كەلسەك, قازىر اۋىلدارداعى جەرلەردىڭ كوپشىلىگىن باي ادامدار, جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار ءوز مەنشىگىنە ساتىپ العان. ال قاراپايىم قازاق مالىن باعاتىن جەر تاپپاي باسىن قاتىرىپ وتىر.
الاشتىڭ ەكىنشى يدەيا­سى – قازاق جەرىنىڭ استى-ۇستىندەگى بايلىق­تىڭ ءبارى, ءبىر تيىنى دا قالماي قازاق مەملەكەتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى كەرەك. الاش زيا­لىلارىنىڭ باتىسشىلدىق يدەياسى بۇگىنگى ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدان كورىنىس تاۋىپ وتىر ما؟ تۋراسىن ايتساق, بۇگىنگى تاڭدا جەرىمىز بايلىعىنىڭ كوپ بولىگىن شەتەلدىكتەر يگەرىپ, قىزىعىن سولار كورۋدە. بۇعان الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنىڭ پىكىرى مىناداي: «ءبىرىنشىسى – الاش كەزەڭىندەگى ۇلتتىق قۇرام مەن سايا­سي جاعدايدى قاراۋ كەرەك. ارينە, ول كەزدە ءبىز وتە مونوۇلتتى ەدىك. ءدىننىڭ دە ماسەلەسى بولعان جوق. ول كەزدە باسقا ماسەلەلەر بولدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ يىعىمىزعا سالعان ءبىر اۋىر جۇگى بار. ءبىز ءتۇرلى «ەكسپەريمەنتتەردىڭ» نىسانى بولدىق. قازىرشە سونىڭ «جەمىسىن» كورىپ وتىرمىز. ال ءسىز ايتقان ماسەلەدە الاش زيالىلارىنىڭ تازالىعىن, ەلگە ادالدىعىن تىلگە تيەك ەتۋىمىز كەرەك. بۇل ساياساتكەرلەرگە ەڭ الدىمەن كەرەك نارسە».
ءۇشىنشى يدەيا – ءاليحان ايتقانداي, قويدىڭ ۇستىنەن قىرقىلعان ءبىر ۋىس ءجۇن قازاق حالقىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلۋى كەرەك. الاش قايراتكەرلەرى: «وتارلىق جۇيەدە باسقاعا قارايلاۋمەن كۇنىمىز ءوتتى. تاۋەلسىز ەكونوميكا جاساماساق, ەمىنسەك ەل بولامىز. ول ءبىزدىڭ العان تاۋەلسىزدىگىمىزدى ون بەس جىلدا ەكىنشى ءبىر تاۋەلدى مەملەكەتكە اينالدىرادى» دەگەن. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزعا 27 جىل بولسا دا, ءالى كۇنگە دەيىن تاۋەلسىز ەكونوميكا جاساي المادىق. تۋراسىن ايتساق, ەكونوميكالىق جاعىنان ءبىز ءالى رەسەيگە تاۋەلدىمىز. كۇندەلىكتى تۇتىناتىن ءسۇتتىڭ 60-70 پايىزىن رەسەي مەن بەلارۋستان تاسىمالدايمىز. ءتىپتى, دارەتحانا قاعازىن ساپالى ەتىپ شىعارىپ, ءوز نارىعىمىزدى تولىعىمەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرمىز. وكىنىشتىسى وسى.
ءتورتىنشى يدەيا – ءتىل, ءدىن, ءدىل ۇستەمدىگى. قازاقستان بۇگىن ءتىل تۋرالى باعدارلاما جاساعىسى كەلسە, الاشتىڭ باعدارلاماسى دايىن تۇر. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا شيرەك عاسىردان استى. بارىمىزعا شۇكىر دەيمىز, جوعىمىزعا جەتەمىز دەگەن ۇمىتتەمىز. بىراق ءبىزدىڭ قوعامدا ءتىل, ءدىن, ءدىل ۇستەمدىگى ورناعان جوق. سونىڭ سالدارىنان كوپ قازاق ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ۇمىتتى. ساتتى. «ءوز ۇلتىن ساتۋ» دەگەندى كەيبىرەۋلەر جەرىڭنىڭ بايلىعىن توناۋ, شەتەلگە قاشۋ, سوعىستا جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتۋ دەپ تۇسىنەدى. ول دا ساتقىندىق. الايدا تۋعان ءتىلىن ساتۋ – رۋحاني قىلمىس, كەشىرىلمەس كۇنا! ساتقىندىقتىڭ زورى! «قاسيىن دەسەڭ – قان شىعادى, قاسىمايىن دەسەڭ – جان شىعادى» دەپ جۋرناليستيكاداعى ۇستازىم تالعات باتىرحان اعام ايتپاقشى, بۇگىنگى كۇننىڭ قانى سورعالاعان اششى شىندىعىنىڭ ءبىرى – قازاقشا سويلەسۋ ۇيات سانالاتىن زامان تۋدى. قازاق ەلىنىڭ ءمينيسترى مەن دەپۋتاتىن بىلاي قويعاندا, اۋلا سىپىرۋشىنىڭ دا ءتىلى – ورىسشا. «قايدا بارساڭ – قورقىتتىڭ كورى» دەگەندەي, قايدا بارساڭ, ەكى قازاق ورىسشا شۇلدىرلەسىپ تۇرادى. ءتىپتى, بۇعان ەتىمىز ءولىپ, ءجاي نارسەدەي قارايتىن بولدىق. قاسىرەتتىڭ زورى وسى ەمەس پە؟ لەۆ تولستوي دەگەن ورىس­تىڭ ويشىلى ايتقانداي, «ءتىل – ۇلتتىڭ جان-دۇنيەسى». بىزدىڭشە – يممۋنيتەتى. سول يممۋنيتەتتى نىعايتقاننىڭ ورنىنا ءولتىرىپ جاتقانداردى ساتقىن دەمەي كىم دەيمىز؟.. مەنىڭ ويىم ايتادى: جاھاندانۋ زامانىندا ءبىر عانا ءتىلدىڭ ۇستەمدىگى ورنايدى. قازىر سول ۇستەمدىك ءۇشىن قازاق ەلىندە اعىلشىن ءتىلى مەن قىتاي ءتىلى سوعىسىپ جاتىر. وسى اپاتتان امان قالامىز دەسەك – ول كىم بولسىن مەيلى (دەپۋتات, مينيستر, اكىم, اۋلا سىپىرۋشى, قايىرشى جانە ت.ب.) ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنە, بۇگىنىنە جانە ەرتەڭىنە نەمقۇرايدىلىقپەن, ساتقىندىقپەن قاراۋدى دەرەۋ توقتاتۋى كەرەك!
بەسىنشى يدەيا – ۇلتتىق ءداستۇر مەن تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن, زاڭعا سۇيەنگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ. وكىنىشكە قاراي, مۇنداي قوعام قۇرا المادىق. تاۋەلسىز عىلىم دەگەندى ءالى تولىق ءتۇسىنىپ بولعان جوقپىز. سەبەپ – كەڭەستىك سانادا قالىپ قويدىق. قازاقتىڭ ساناسىن وتارسىزداندىرۋعا باعىت­تالعان ءىس-شارالاردى كوشە اتتارىن كەڭەستەن قالعان اتاۋ, تاڭ­بالاردان تازالاۋدان باس­تاۋعا بو­لادى. كەڭەستىڭ ءوزىنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنە 30 جىلعا جۋىقتاسا دا, لەنين, يليچ, وكتيابر دەگەن اتاۋلارى ءالى بار. بۇل اتاۋلار كىمگە كەرەك؟ قازاقستاندا لەنين اتىنداعى 352 كوشە بار. كەڭەستەن قالعان اتاۋ, تاڭبادان تازالاۋدى وزگە ۇلتتاردان نەگە ۇيرەنبەيمىز؟ مىسالى, ۋكرايناداعى لەنيننىڭ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بارلىعى قۇلاتىلدى. شىنايى تاۋەلسىزدىگىنە ۇمتىلعان ەل 2015 جىلى كەڭەس جانە ناتسيزم سيمۆوليكاسىنا تىيىم سالاتىن زاڭ قابىلدادى. ال بىزدەگى كومپارتيا, قىزىل اسكەر قۇرمەتىنە قويىلعان ەلدى مەكەن اتاۋلارى ءالى سول قالپىندا تۇر.
انامىز تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن, ۇلتشىل بولۋعا ءتيىسپىز. ۇلتشىل دەگەن سوزدەن ۇركۋدىڭ كەرەگى جوق. كەرىسىنشە, ءبىزدىڭ ۇلتسىزدانىپ بارا جاتقان قوعامدا ۇلتشىل بولۋعا ۇمتىلعان ابزال. بىزگە ۇلتتىق مىنەز كەرەك! ول ۇلتتىق رۋحتى جانداردىڭ بارىندە بولادى. ءبىز قاي سالادا جۇمىس ىستەسەك تە, ۇلتتىق رۋحىمىزدى ناسيحاتتاۋعا ءتيىسپىز. ەگەر ءبىز قازاق بولىپ قالاتىن بولساق – تاۋەلسىز ۇلت بولامىز. ول ءۇشىن جاستارىمىز ازات ويلى بولىپ قالىپتاسۋى شارت. ياعني, ەرىكتى ەلدىڭ ەرتەڭى قانداي بولارى ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ ىسىمىزدەن باستالادى. مۇنىڭ ارعى جاعى وتانشىلدىق, ەلسۇيەرلىك سەزىمگە ۇلاسادى.
الاش ارىستارى ەۋروپالىق ۇلگىدەگى پارتيانىڭ نەگىزىن قالادى. وسى پارتيانىڭ باستى مىندەتى جانە تۇپكى ماقساتى – قازاق حالقىن وتارلىق تاۋەلدىلىكتەن بوساتۋ جانە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولاتىن. الاش قايراتكەرلەرى تۋعان حالقىن قالاي ءسۇيۋدىڭ, ونىڭ مۇڭ-مۇددەسىن ءارتۇرلى ساياسي جاعدايلاردا قالاي قورعاۋدىڭ, وتانعا ادال جانە رياسىز قىزمەت ەتۋدىڭ تەڭدەسسىز ۇلگىسىن كورسەتتى. شىن مانىندەگى تاۋەلسىز ەل بولامىز دەسەك, الاش قاعيداتتارى مەن ۇستانىمىن ۇلگى ەتەيىك. تاۋەل­سىز ەلدى تەك ازات ويلى ازاماتتار قۇرادى. ەركىن ەلدىڭ ەرتەڭى قانداي بولاتىنى ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتتەرىمىزدەن باستالادى. تاۋەلسىزدىك سياقتى كيەلى ۇعىمدى سەزىنۋ نە سەزىنبەۋدىڭ ءبىر ولشەمى – ازاتتىق, ەركىندىك. تاۋەلسىزدىك – اللانىڭ سول ازات ەلدە تۇراتىن ءار ادامعا بەرگەن باعا جەتپەس باقىتى. سول باقىتتى ارقايسىسى جان-جۇرەگىمەن سەزىنىپ, جانىن پيدا ەتە وتىرىپ قورعاۋى ءتيىس.