ۇلى اباي جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ال, قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ, قازاق دالاسىنا تاراعان تۇڭعىش زاڭنىڭ اۆتورى رەتىندە ونىڭ ەسىمىن كورسەتسەك, كوپشىلىگىمىز تاڭدانامىز.
اقيقاتى سول, 1885 جىلدىڭ مامىر ايىندا سەمەي ءوڭىرىنىڭ قارامولا دەگەن جەرىندە, شار وزەنىنىڭ بويىندا توتەنشە سەزد وتەدى. وعان بەس ۋەزد ەلدىڭ (سەمەي, كەرەكۋ, قارقارالى, وسكەمەن, زايسان) بولىس-بيلەرى قاتىسادى. شىڭعىس بولىسىنىڭ «قۇرمەتتى قازاعى» اتاعى بار اباي دا شاقىرىلعان. عالىم بەيسەنباي بايعاليەۆ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» اتتى كىتابىندا اتالعان اتاققا مىناداي انىقتاما بەرەدى: «قۇرمەتتى قازاق» – ەل ۇعىمىنداعى اۋىلدىڭ سىيلى اقساقالى, كەز كەلگەن بەدەلدى ادامى ەمەس, جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان ۇسىنىلىپ, دالا گۋبەرناتورى بەكىتەتىن اتاق-دارەجە. بۇل دارەجە وكىمەت الدىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاقتارعا عانا بەرىلگەن».
سەزدە سەمەي گەنەرال-گۋبەرناتورى تسەكلينسكي ابايمەن كوزبە-كوز كەزدەسىپ, وڭاشا ۇيدە ۇزاق سۇحباتتاسادى. «جاندارال ونىڭ ادال سوزىنە, تاپقىرلىعىنا, وتكىر شەشەندىگىنە قايران قالادى. سۇحبات سوڭىندا ابايعا بارشا قازاققا قاجەتتى جاڭا زاڭ ەرەجەسىن جازىپ شىعۋدى تاپسىرادى جانە شەنەۋنىكتەرىنە ابايدى سەزدىڭ توبە ءبيى ەتىپ سايلاۋدى مىندەتتەيدى. ەرەجەنى اباي ءۇش كۇن, ءۇش ءتۇن جازادى. ونى جاندارال بەكىتىپ, سەزگە قاتىسقان بەس دۋاننىڭ بي-بولىستارى قول قويادى. زاڭدى كۇتكەن, توسىپ جۇرگەن جۇرت ونىڭ اۆتورىن توبەسىنە كوتەرەدى. وسىمەن, ابايدىڭ داڭقى العاش رەت توبىقتى اسىپ, التى الاشقا جايىلعان-تۇعىن» دەيدى ابايتانۋشى عالىم اسان وماروۆ «اباي: اشىلماي كەلگەن قىرلارى» اتتى ەڭبەگىندە.
جۋىردا قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ «اباي» زالىندا ۇلى ابايدىڭ اتالمىش ەڭبەگىنە ارنالعان باسقوسۋ ءوتتى. ونى استانادا ابايتانۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ وتىرعان اقىن الماحان مۇحامەتقاليقىزى ۇيىمداستىردى. قارامولا ەرەجەسى تۋرالى دەرەكتى دە وسى كىسى جاڭعىرتىپ وتىر.
ونىڭ ايتۋىنشا, بۇل زاڭ 1886 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىعارىلعان. مۇقيات تۇپتەلىپ, شاعىن كىتاپشا تۇرىندە شىققان ءبىر داناسىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆ عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تاپسىرعان. قۇجاتپەن بىرگە بەلگىلى قالامگەر ساپار بايجانوۆقا حات جولداعان.
بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتى قازاقستان ورتالىق ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى, جوعارىدا اتى اتالعان بەيسەنباي بايعاليەۆ پەن ج.احماديەۆ قازىرگى قازاق ءالىپبيى مەن ادەبي تىلىنە يكەمدەي كوشىرىپ, 1992 جىلعى «اباي» جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا تۇڭعىش رەت جاريالايدى.
«زاڭتانۋ – ابايدىڭ قۇلاي ءسۇيسىنىپ, كوپ زەرتتەگەن سالاسى. قازاقتىڭ داعدىلى زاڭدارىن جاقسى بىلەتىن اباي ونى ورىس وكىمەتى زاڭدارىمەن سالىستىرا وتىرىپ زەردەلەگەن. بۇل رەتتە ميحاەليس (1881 جىلى قالا پروكۋرورى قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقاردى), سۋديا ءارى ەتنوگراف ماكوۆەتسكي, زاڭگەر گروسس سياقتى دوستارى قول ۇشىن بەرەدى. ءسويتىپ, قارامولا توتەنشە سەزىنە اباي زاڭگەر دايىندىعىمەن كەلگەن» دەيدى اسان وماروۆ.
جالپى, قارامولا ەرەجەسى ۋاقىت تالابىنا سايكەس جازىلدى. اباي ءومىر سۇرگەن كەزەڭ وتارشىلدىقتىڭ قازاق اراسىنا ابدەن مەڭدەپ, كىرىپ العان تۇسىنا ءدوپ كەلدى. بۇدان بۇرىن دالا زاڭدارىنا ساي, ادەپ پەن سالت-داستۇرگە سۇيەنىپ تىرشىلىك ەتكەن ەل ابدىراپ قالدى. جاڭا وكىمەت قازاقتى قالاي باسقارۋ كەرەكتىگىن بىلمەدى. سوندا ەل ىشىندەگى مويىنى وزىق تۇلعا اباي سۋىرىلىپ العا شىقتى. قازاقتى ورىس زاڭدارىمەن باسقارۋعا بولمايتىنىن ول وكىمەتكە ۇعىندىردى. نايزا, قىلىشتىڭ زامانى وتكەنىن, قازاق ءوزىنىڭ بايىرعى تۇرمىسىنا ساي كەلەتىن زاڭمەن ءومىر سۇرگەندە عانا امان قالاتىنىن ول جان جۇرەگىمەن سەزىندى. وسى يدەيا تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا الاشوردا قايراتكەرلەرى ابايدىڭ تىكەلەي مۇراگەرلەرى بولعانىن كورۋگە بولادى. بۇل – اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ پىكىرى. «زاڭدى مويىنداعان ادام تارتىپكە جۇگىنەدى. تارتىپتەن مادەنيەت شىعادى. ودان وركەنيەت تۋىندايدى» دەيدى ول ويىن ءارى قاراي ءوربىتىپ.
ساياسي عىلىمىنىڭ دوكتورى ابدىجالەل باكىر ابايدىڭ اتالعان سەزدە توبە بي بولىپ سايلانۋىنىڭ سەبەپتەرىن تاراتادى. ونىڭ ايتۋىنشا, وعان بىرىنشىدەن, دانىشپانىمىزدىڭ الەۋمەتتىك ورتاسى اسەرىن تيگىزگەن. «الەۋمەتتىك ورتاسىز ادامنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس. ەكىنشىدەن, اباي ادىلەتتىلىك پەن تۇراقتىلىققا, ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن اتامۇرانى ۇستاندى. ۇشىنشىدەن, اباي الەۋمەتتىك, قوعامدىق-ساياسي قاتىناستاردى تەرەڭ ۇعىندى» دەيدى عالىم.
قارامولا ەرەجەسىنىڭ مازمۇنىنا كەلسەك, الماحان مۇحامەتقاليقىزىنىڭ ايتۋىنشا, زاڭ باستاپقىدا 100-دەن اسا باپتاپ تۇرعان. بۇعان ابايمەن بىرگە اتالمىش سەزگە قاتىسقان ءمۇسىرالى كۋالىك ەتكەن. بيلەردىڭ تالقىسىنان وتكەننەن كەيىن 73 باپ قابىلدانعان. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا «اباي» جۋرنالىندا دا وسى باپتار تۇتاسىمەن باسىلعان. مۇندا ءارتۇرلى داۋ تۋدىراتىن ماسەلەلەردەن باستاپ, شەشىم شىعاراتىن بيلەردىڭ قۇقىقتارى, ستارشىندار مەن بولىستاردىڭ مىندەتتەرى كورسەتىلگەن.
بارلىق باپتاردى قاراپ شىعىپ, ابايدىڭ دانىشپاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. اسىرەسە, زاڭدا ايەل قۇقىعى جاقسى قامتىلعان. ودان اۆتوردىڭ ايەلگە, اناعا, قىز بالاعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتىن, ادامگەرشىلىك كوزقاراسىن بايقايمىز. بۇعان فيلوسوف عالىم ومار جالەلۇلى مەن ابدىجالەل باكىر نازار اۋدارتادى.
ەرى مەن ايەلىنىڭ اجىراسقانىن قازاق ەجەلدەن قۇپتاماعان. قازىردىڭ وزىندە مۇنى كوبىمىز ەرسى كورەمىز. ال قارامولا ەرەجەسىندە اباي بۇعان رۇقسات بەرەدى. جانە سونىڭ سەبەپتەرىن انىقتاپ كورسەتەدى. ماسەلەن, 41-باپ: «كۇيەۋى بەلسىز بولسا, قازاق ءراسىمى بويىنشا كۇيەۋىنەن ايەلدى ايىرۋعا بولادى. مۇنداي ناۋقاسى بولماسا, كۇيەۋىنىڭ ىقتيارى شەشەدى. كۇيەۋ قىزدان جيىرما بەس جاس ۇلكەن بولسا, ياكي ءبىر مۇشەسى كەم بولسا, نەمەسە كۇيەۋ كەدەي بولىپ, قالىڭ مال بەرە الماسا, توزە الماستاي ۇرى بولسا, تاعى دا جاماندىعى حالىققا اشكەرە بولىپ, ءوز باسىنان ىقتيار كەتكەن بولسا, ايەلى كۇيەۋدەن توعىز جاس ۇلكەن بولسا ايىرىلىسۋعا رۇقسات» دەگەن ماعىنادا جازىلعان. اباي زاڭدا امەڭگەرلىكتى دە مىندەتتى دەپ ساناماي, 46-باپتا «كۇيەۋى ولگەن جەسىر ايەل سۇيسە, كۇيەۋىنىڭ ءبىر تۋىسقان باۋىرىنا ياكي اعايىنىنا تيەدى, ەگەر دە سۇيمەسە ىقتيارى وزىندە» دەپ كورسەتەدى.
زاڭدا قازاق ومىرىندە قازىرگە دەيىن ماڭىزىن جويماعان قۇدالىق ماسەلەسىنە دە ۇلكەن ورىن بەرىلگەن. مىسالى, باياعىدا قازاقتا جىگىتتىڭ قالىڭدىعى ولسە, ونىڭ ءسىڭلىسىن ايەلدىككە الۋ سالتى كەزدەسكەن. ال, 45-باپتا «ەگەر قالىڭدىعى ءولىپ قالىپ, بالدىزى جەزدەسىنە بارمايمىن دەسە, العان قالىڭ مالىن قىز اكەسى كۇيەۋىنە قايتارىپ بەرەدى» دەپ كورسەتىلگەن. سونداي-اق, 49-باپتا «قۇدا ءتۇسىپ, قۇيرىق-باۋىر جەگەن كۇننەن كەيىن قۇدالىق ۋاعداسى بەكىتىلەدى» دەپ جازىلعان.
50-باپتا «ەگەر كۇيەۋى ولگەن ايەل بالاسى جوق بولسا دا, بار بولسا دا كۇيەۋگە تيمەي وتىرسا, كۇيەۋىنەن قالعان بارشا مالعا يە بولىپ, بيلەپ تۇرادى. ەگەر دە كۇيەۋى ولگەن ايەل كۇيەۋگە تيەمىن, شىعامىن دەسە, بارلىق كۇيەۋىنەن قالعان مالىنان بالاسى بولسا سەگىزدەن ءبىرىن, بالاسى بولماسا التىدان ءبىرىن الادى» دەلىنگەن. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋ» اتتى اڭگىمەسىن ءبارىمىز بىلەمىز. جەسىر قالعان قاراكوزدىڭ كۇيەۋگە شىقپاي وتىرۋى وسىدان دەگەن پايىمدى ۇسىنادى ومار جالەلۇلى.
اسان وماروۆ قارامولا سەزىنە بەس دۋان ەلدىڭ بولىس-بيلەرى قارا نيەتپەن كەلگەنىن ايتادى. «ولار ۇرى-قارىسى مول «تەنتەك ەل» سانالعان توبىقتىنى تۇقىرتىپ الۋ قامىندا باس كىسىسى ابايدى سۇرىندىرەتىن كەز كەلدى دەسىپ, رەتى كەلسە ايداتپاقشى بولىپ ءباتۋا جاساسادى» دەيدى ول. الماحان مۇحامەتقاليقىزى دا بۇل پىكىردى قوستاپ, توبىقتى ىشىندەگى ابايعا جاۋ كىسىلەردىڭ دە سونداي ماقساتى بولعانىن كەلتىرەدى. انىعى دا سول شىعار, سەبەبى اتالعان سەزدەن كەيىن ابايدىڭ اقىندىق قۋاتى ورىستەي تۇسەدى. جالپى, اباي 40 جاستان كەيىن عانا ولەڭ جازا باستاعان دەگەن ابدەن قالىپتاسقان كوزقاراس بار. سونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – قارامولا سەزى. اسان وماروۆ اتالعان جيىندى اقىنعا قانات بايلاعان دارا وقيعاعا بالايدى.
سول 1885 جىلى اباي بىرنەشە ولەڭ جازعان. ماسەلەن, «قالىڭ ەلىم, قازاعىم, قايران جۇرتىم» اتتى بەلگىلى ولەڭى ءدال سول جىلى دۇنيەگە كەلگەن. «بۇل ولەڭ –سول كەزدەگى قازاقتىڭ رۋحاني كەلبەتىنە قويىلعان ەسكەرتكىش. اتالعان شىعارمادان ابايدىڭ وسى كەزەڭدە ۇلكەن تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلگەنىن بايقايمىز. ايتپەسە, «قالىڭ ەلىم, قازاعىم» دەپ تۇتاس ۇلتقا ءسوز ارناماس ەدى» دەيدى ومار جالەلۇلى. 1886 جىلى اباي 18 ولەڭ جازسا, «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا, دۇشپاننان دا» اتتى تۋىندىسى – وسى جىلدىڭ جەمىسى.
قارامولا سەزىنە قاتىسىپ, زاڭ جازعان ابايدىڭ سىنشىلدىق كوزقاراسى قالىپتاستى. الايدا ومار جالەلۇلىنىڭ پىكىرىنشە, اباي قازاقتى سىناماعان. كەرىسىنشە, وزىنە جاقىنداتۋعا تىرىسقان. ونى «ءسوز تۇزەلدى, تىڭداۋشى, سەن دە تۇزەل» دەپ سەزدىرگەن.
ابدىجالەل باكىرۇلىنىڭ دا كوكەيگە قونىمدى پىكىرىن بەرە كەتەيىك. قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا «اباي» زالىنىڭ اشىلعانىنا ريزا بولعان ول قازاقستاننىڭ ءار وبلىستىق كىتاپحاناسىندا ۇلى اقىن اتىنداعى زال بولۋ كەرەكتىگىن ايتتى. كىتاپحانا باس ديرەكتورى ءۇمىتحان مۇڭالباەۆا بولسا, جۋىردا لوندوندا بولىپ, سول قالاداعى كىتاپحانالارعا ابايدىڭ اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان كىتاپتارىن تاپسىرعانىن, انگليا استاناسىندا اباي ورتالىعىن اشۋ ماسەلەسى تالقىلانىپ جاتقانىن, تاعى ءبىر ابىزىمىز ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ كىتاپحاناسىن ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناعا تاپسىرۋ تۋرالى جازۋشىنىڭ جارى كلارا اپايمەن سويلەسكەنىن, ول ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە ەكەنىن جەتكىزدى.
امانعالي قالجانوۆ,
astana-akshamy.kz
