وسى ايداعى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەڭ ۇلكەن جاڭالىق «سۇڭگۋىر قايىق داعدارىسى» تۋعانىنا, مىنە, ءبىر ايعا تايادى. اعىلشىندار مەن فرانتسۋزداردى اراز قىلعان بۇل داۋ بۇگىنگە دەيىن شەشىلگەن جوق. كەرى شاقىرىپ العان فرانتسيا ەلشىسى اقش-قا قايتا بارعانمەن, اۋسترالياداعى ەلشىسىنىڭ قاي مەزگىلدە كانبەرراعا قايتاتىنى ءالى بەلگىسىز.
قالياكبار
ۇسەمحانۇلى
ارازدىققا نە سەبەپ؟
وتكەن ايدىڭ ورتاسىندا اقش, ۇلىبريتانيا جانە اۋستراليا
ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا AUKUS وداعىنىڭ رەسمي قۇرىلعانىن جاريالادى. ۇشجاقتى كەلىسىم اياسىندا امەريكالىقتار كانبەرراعا يادرولىق سۇڭگۋىر قايىقتاردى وزدەرى قۇراستىرۋىنا كومەكتەسىپ, ولاردىڭ سۋاستى اتوم كەمەلەرى فلوتىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالاردى بەرەتىن بولدى. دەسە دە ۆاشينگتوننىڭ ايتۋىنشا, اۋستراليا يادرولىق قارۋعا يە بولمايدى.
اعىلشىن تىلدىلەر اراسىندا جاسالعان بۇل كەلىسىمگە فرانتسيانىڭ رەاكتسياسى وزگەشە بولدى. AUKUS وداعى قۇرىلعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە پاريج اقش پەن اۋسترالياداعى ەلشىلەرىن كەرى شاقىرتىپ الدى. فرانتسيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جان-يۆ لە دريان «بۇل ەرەكشە شەشىم اۋستراليا مەن اقش-تىڭ 15 قىركۇيەكتە جاساعان مالىمدەمەسىنە بايلانىستى قابىلداندى. سەبەبى اقش-تىڭ بۇل ارەكەتى وداقتاس ەلدەر اراسىنداعى سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇسىردى, بۇل فرانتسيانىڭ تۋ سىرتىنان «پىشاق ۇرعانمەن» بىردەي» دەپ مالىمدەمە جاساپ, ەلشىلەردى كەرى شاقىرىپ الۋعا ەل پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكروننىڭ ءوزى تاپسىرما بەرگەنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى.
فرانتسيا اقش-تاعى ەلشىسىن كونسۋلتاتسيا جاساۋ ماقساتىندا كەرى شاقىرتىپ الۋى تاريحتا ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىر. فرانتسيانىڭ بۇلايشا ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ, اقش-قا اشىق نارازىلىق تانىتۋىنىڭ استارىندا مىناداي سەبەپ بار. اۋستراليا 2016 جىلى فرانتسيانىڭ Naval Group كومپانياسىمەن قۇنى 60 ميلليارد دوللارلىق كەلىسىمگە قول قويعان ەدى. اتالعان كەلىسىمگە سايكەس فرانتسۋزدار اۋسترالياعا 12 يادرولىق سۇڭگۋىر قايىق جاساپ بەرەتىن بولعان. كەلىسىمگە قول قويىلعانىنا 5 جىل ۋاقىت وتسە دە, قايىق جاساۋ جۇمىسى ويداعىداي جۇرگىزىلگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە, Naval Group كومپانياسىنىڭ ۇندىستانعا ساتىپ بەرگەن سۇڭگۋىر قايىعىنا قاتىستى قۇپيا قۇجاتتار جەلىگە تاراپ كەتىپ, قايىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىندە ۇلكەن اقاۋ بارى بايقالدى. بۇعان الاڭداۋشىلىق تانىتقان كانبەررا قارسى جاقتان قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتتى. وسىعان بايلانىستى كەلىسىمشارتتىڭ مازمۇنىنا دا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلىپ, قايىقتىڭ باعاسى دا قىمباتتاي ءتۇستى. قايىقتى تاپسىراتىن مەزگىل دە كەيىنگە شەگەرىلدى. بيىل ماۋسىم ايىندا ەل سەناتىندا وسى ماسەلەگە قاتىستى پارلامەنتتىك تىڭداۋدا سەناتورلاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن اۋستراليانىڭ قورعانىس ءمينيسترى گرەگ موريارتي كەيىنگى ۋاقىتتا كەلىسىمگە بايلانىستى ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىك بولعانىن, سوعان بايلانىستى ەل ۇكىمەتى قوسىمشا شارالار قاراستىرىپ جاتقانىن جەتكىزگەن ەدى. بۇل اۋستراليانىڭ اياق استىنان اقش-پەن كەلىسىم جاساسىپ, فرانتسيانى «لاقتىرىپ» كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دەسەك, ەكىنشى تۇرعىدان العاندا, اۋستراليا قىتايدىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنەن قاتتى قاۋىپتەنىپ وتىر. سوڭعى كەزدەرى قىتاي سوعىس كەمەلەرى اۋستراليانىڭ ىرگەسىنە دەيىن بارىپ, اقش-پەن بىرگە قىتايعا قاتاڭ قاباق تانىتىپ جۇرگەن كانبەرراعا سەس تە كورسەتتى. بۇل سوعىس كەمەلەرى كونەرگەن اۋسترالياعا فرانتسيانىڭ قابىرعاسى دا قالانباعان قايىقتارىنا قاراپ وتىرۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى. ونىڭ ۇستىنە, فرانتسيا مەن اۋستراليا دا ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ قاۋىپسىزدىگى جونىندە شارت جاساسقانمەن, ناقتى ىسكە كىرىسۋدە فرانتسيا تىم سىلبىرلىق تانىتتى. بۇل كەلەلى ماسەلەلەردە اقش-تى قولداپ, قىتايمەن اشىق قارسىلاسىپ وتىرعان اۋستراليانى قاتتى ۇمىتسىزدەندىردى. دەمەك, بۇل جولى اۋستراليا سۇڭگۋىر كەمە ءۇشىن عانا فرانتسيامەن جاساسقان كەلىسىمىن بۇزىپ وتىرعان جوق, كەرىسىنشە, ستراتەگيالىق تۇرعىدان ارقا سۇيەيتىن ارىپتەس رەتىندە اقش-تى تاڭداپ وتىر. دەگەنمەن اۋستراليانىڭ فرانتسيامەن ءبىرجولا ات قۇيرىعىن كەسىسۋ نيەتى جوق. بۇعان AUKUS وداعى قۇرىلعان كۇنى اۋستراليا پرەمەر-ءمينيسترى سكوتت مورريسوننىڭ «فرانتسيا تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى ماڭىزدى سەرىكتەس بولىپ قالا بەرەدى» دەگەن ءسوزى ايعاق.
AUKUS وداعى ماقساتى نە؟
AUKUS وداعى قۇرىلعان كۇنى اقش پرەزيدەنتى بايدەن «بۇگىن ءبىز ءۇش ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى نىعايتۋ ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بار قادام جاساپ وتىرمىز. ءبىز ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىندا تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ كەرەگىن جاقسى تۇسىنەمىز» دەپ مالىمدەمە جاسادى. ءۇش ەل باسشىلارىنىڭ بىردە-بىرەۋى بۇل وداقتىڭ قىتايعا قارسى قۇرىلعانىن اشىپ ايتپاعانمەن, شىن مانىندە, بۇل كەلىسىم قىتايدىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ بارا جاتقان ىقپالىن ازايتۋ ءۇشىن جاسالعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوسىن دا شىعار, وداق قۇرىلا سالىسىمەن قىتاي ءسىم-ءنىڭ باياناتشىسى چجاو ليتسزيان مالىمدەمە جاساپ, اتالعان وداقتى «ايماقتىڭ تىنىشتىعىن بۇزادى, جانتالاسا قارۋلانۋعا جول اشادى ءارى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ شارتىنا قايشى» دەپ بەيجىڭنىڭ كادۋىلگى ادەتى بويىنشا «قاتاڭ نارازىلىق تانىتىپ», بۇۇ-عا دەيىن شاعىمداندى.
بۇل جاڭا وداقتان رەسەي دە ءىش تارتىپ وتىر. ماسەلەن, رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي ريابكوۆ سارسەنبى كۇنى رەسەي اقش-قا AUKUS وداعىن قۇرۋداعى ماقساتى جونىندە تۇسىنىكتەمە بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جىبەرگەنىن ايتتى. بۇعان دەيىن رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ «اۋستراليا, ۇلىبريتانيا جانە اقش اراسىنداعى جاڭا وداق (AUKUS) اۋستراليانىڭ ءبىز ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىندا قىتايدى تەجەۋىنە كومەكتەسۋگە باعىتتالعان» دەپ مالىمدەگەن ەدى. رەسەي دە تەككە سەكەم الىپ وتىرعان جوق. رەسەيمەن جەر تالاسى بار جاپونيانىڭ دا اتالعان وداققا قوسىلىپ, بولاشاقتا رەسەيگە قاۋىپ توندىرۋىنەن الاڭداپ وتىر.
اقش-تىڭ دا بۇل قادامعا بارۋى تەگىن ەمەس. سەبەبى اقش اسا قۇپيا تەحنولوگيامەن جابدىقتالعان سۇڭگۋىر كەمەلەرىن بۇرىن ۇلىبريتانيامەن عانا ورتاق پايدالانىپ كەلگەن ەدى. ەندى ونى اۋسترالياعا سەنىپ بەرۋى ايماقتاعى جاعدايدىڭ شىنىمەن ۋشىعىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. ال ەۋروپا ەلدەرىندە بۇرىننان قىتايعا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى ۇستانىم قالىپتاسقان. ياعني ەۋروپا ەلدەرى ەكونوميكالىق تۇرعىدان قىتايمەن ارىپتەس بولسا, ساياسي جاقتان قارسىلاس. مىنە, بۇل جاعداي ەۋروپانىڭ قىتايعا قاتىستى ەكىۇشتى ساياساتىن كورسەتىپ وتىر. بۇل جاعداي كەزىندە ترامپتىڭ ەۋروپا ەلدەرىنە قىرىن قاراپ, قىتايعا قارسى بىرجاقتى ارەكەت ەتۋىنە سەبەپ بولعان. بايدەن بيلىككە كەلگەننەن كەيىن اقش-تىڭ ەۋرووداقپەن بولعان بايلانىسى قالىپقا تۇسكەندەي بولعانمەن, قىتاي ماسەلەسىنە كەلگەندە ءالى دە الاۋىزدىق بار. ويتكەنى كوپ ماسەلەدە اقش-تى قولدايتىن ەۋرووداققا مۇشە ەلدەر قىتاي ماسەلەسىنە كەلگەندە ەكونوميكالىق مۇددەلەرى ءۇشىن كىبىرتىكتەپ, اشىق قارسىلىق تانىتپايدى. سوندىقتان دا اقش بۇل جولى ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيت اۋماعىنداعى ىقپالىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اتالعان وداقتى قۇرسا, ەكىنشى تۇرعىدان قىتاي ماسەلەسىندە سوزبۇيداعا سالىپ, كۇن وتكىزگەن ەۋروپا ەلدەرىنە قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپ وتىر.
AUKUS وداعىنىڭ قۇرىلۋى اعىلشىندار وداعىن قۇرۋدىڭ باستاماسى سەكىلدى. ۇلىبريتانيانىڭ ەۋرووداقتان شىعۋى دا, ءبىر قاراعاندا, اقش-پەن ءبىر ساپتا تۇرۋ ءۇشىن جاسالعان قادام دەپ تۇسپالداساق تىم تەرىس بولمايتىن سياقتى. بىلايشا ايتقاندا, اعىلشىندار ەۋرووداققا جالتاقتاعاننان گورى وزدەرى بىرلەسىپ, ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنا باقىلاۋ ورناتۋعا كىرىسكەندەي. سونىمەن قاتار اعىلشىندار وزدەرىمەن ءبىر شەپتە بولۋعا جاپونيا مەن ءۇندىستاندى دا تارتىپ وتىر. جاپونيا بولسا – بۇرىننان اقش-تىڭ ىعىنا جىعىلىپ جۇرگەن ەل. ال ءۇندىستان سوڭعى كەزدەرى شەكارا ماسەلەسىنە بايلانىستى قىتايمەن ءجيى داۋلاسىپ قالىپ ءجۇر. ءتىپتى شەكاراعا اسكەر توپتاپ, سوعىسۋعا دا شاق قالعان. ونىڭ ۇستىنە, ءۇندىستان – الەمدىك ساياساتقا ىقپال ەتە الاتىن ەلدەردىڭ قاتارىنا جاڭادان قوسىلعان ويىنشى. مۇنى اقش قانا ەمەس, ەۋرووداق تا, فرانتسيا دا جاقسى تۇسىنەدى. سول سەبەپتى بيىل ەۋرووداق تا ۇندىستانمەن ستراتەگيالىق كەلىسىم جاساسىپ, ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنا قايتا كوڭىل بولەتىنىن اڭعارتقان ەدى. AUKUS وداعى قۇرىلعاننان كەيىن فرانتسيا پرەزيدەنتى ماكرون دا ۇندىستانمەن ارىپتەستىك قاتىناستى ءتىپتى دە تەرەڭدەتەتىنىن مالىمدەدى.
اقش قازىر ءوزىنىڭ بايىرعى ارىپتەسى فرانتسيامەن ءتىل تابىسۋعا كۇش سالىپ جاتىر. وتكەن اپتادا اقش باسشىسى بايدەن ماكرونمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ, اراداعى قايشىلىقتى شەشۋدىڭ جايىن اڭگىمەلەسكەن. وسى تىلدەسۋدەن كەيىن فرانتسيا ەلشىسى اقش-قا قايتا باراتىن بولدى.
اقش الاۋىزدىقتى اقىلمەن شەشپەك
28 قىركۇيەك كۇنى فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون «سۇڭگۋىر قايىق داعدارىسى» فرانتسيانىڭ ستراتەگياسىن جانە ونىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى ورنىن وزگەرتپەيتىنىن مالىمدەدى جانە گرەتسيا ءۇش جاڭا فرانتسۋز فرەگاتىن ساتىپ الاتىنىن مالىمدەدى. سونىمەن بىرگە ول قازان ايىندا بايدەنمەن تاعى دا سويلەسەتىنىن, سول كەزدە ەكى ەل قاتىناسىنىڭ بولاشاعى تۋرالى تالقىلايتىنىن جەتكىزدى. اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن 4-6 قازان ارالىعىندا پاريجدە جوعارى دارەجەلى فرانتسۋز شەنەۋنىكتەرىمەن كەزدەسەدى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل قادام ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردى جويۋعا باعىتتالعان.
دەگەنمەن كەلىسپەۋشىلىكتىڭ كەڭەسپەن عانا شەشىلە قويۋى نەعايبىل. وتكەن جۇما كۇنى فرانتسيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جان-يۆ لە دريان سەناتتىڭ حالىقارالىق ىستەر كوميتەتىندەگى تىڭداۋلاردا «بۇل داعدارىس كەڭەسپەن عانا شەشىلمەيدى, تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن بىزگە بوس ءسوز, قۇرعاق ۋادە ەمەس, ناقتى شەشىم, بايىپتى ارەكەت كەرەك» دەپ مالىمدەدى. دەمەك, فرانتسيا اقش پەن اۋستراليادان تولەم تالاپ ەتىپ وتىر. ويتكەنى «سۇڭگۋىر قايىق داعدارىسى» فرانتسيانى ەكونوميكالىق شىعىنعا ۇشىراتىپ قانا قويماي, حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىنداعى بەت-بەدەلىنە دە اۋىر نۇقسان كەلتىردى. قازىر فرانتسۋزدار وسى كۇنگە دەيىن قايىق جاساۋعا كەتكەن جالپى شىعىندى ەسەپتەپ جاتقان كورىنەدى. وسى ەسەپ بويىنشا اۋستراليادان تولەم تالاپ ەتپەك. ەگەر اقش ارا اعايىندىق جاساپ, ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشپەسە, اۋستراليا مەن فرانتسيانىڭ قاتىناسى ءتىپتى ۋشىعۋى مۇمكىن. ال اقش بولسا قالاي دا فرانتسيانىڭ ءتىلىن تابۋعا تىرىساتىنى انىق. ويتكەنى فرانتسيا, بىرىنشىدەن, اقش-تىڭ كونە وداقتاسى, ەكىنشىدەن, ەكى ەلدىڭ مۇددەسىن ناتو بايلاپ تۇر. ۇشىنشىدەن, اقش فرانتسيامەن ارازداسسا, ەۋرووداق تا اقش-قا قىرىن قارايدى. بۇل قىتايمەن اشىق بەلدەسىپ وتىرعان اقش ءۇشىن ءتيىمسىز. وسى تۇرعىدان العاندا, اقش فرانتسياعا جەڭىلدىك جاساۋى مۇمكىن. بىراق جاڭا وداقتاسى – اۋستراليانى فرانتسۋزدارعا جىعىپ بەرمەيدى.
