ارحيۆ – ەل تاريحىنىڭ قازىناسى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى – رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى ەلوردا تورىندەگى ماڭىزدى نىسانداردىڭ ءبىرى. مۇندا ەلدىگىمىزگە قاتىستى قۇندى قۇجاتتار قورى ساقتالادى. بۇگىن ءبىز وسى مەكەمەنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى اڭگىمە وربىتەمىز. گازەت ءتىلشىسى ساۋالدارىنا مەكەمە باسشىسى جانگەلدى ماحاشوۆ جاۋاپ بەردى.

– جانگەلدى مەڭلىبايۇلى, سۇحباتىمىزدى «بىزدەردى دە ويلايتىن جان بولسا ەگەر, شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلامىز» دەپ مۇقاعالي اقىن جىر­لاعانداي, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنەن باستاساق.
– وتكەنى جوق ەل, تاريحى جوق حالىق بولمايدى. تاريح قويناۋىنا تەرەڭدەپ ەنگەن ءاربىر عاسىردىڭ, ءاربىر كەزەڭنىڭ وزىندىك ماڭىزى مەن ەرەكشەلىكتەرى, ايقىندالاتىن ايتۋلى وقيعالارى, جىلنامالارى بار. وسى رەتتە ارحيۆ ىسىنە جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك وراسان دەپ ويلايمىن. بىلە بىلسەك, ارحيۆ – تاريحي شەجىرە قويماسى عانا ەمەس, ءاربىر ۇلت تاريحىنىڭ قازىناسى. اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحىن عانا ەمەس, ولاردىڭ ارمان-تىلەگىن, اقىل-ويىن, دانالىعى مەن دارالىعىن, پاراساتى مەن ۇلگى-ونەگە وسيەتتەرىن ساقتاپ وتىراتىن كيەلى ورىن. قازاقستان ارحيۆتەرىنىڭ مەملەكەت تاريحىنىڭ قالىپتاسۋداعى ءرولى وتە زور. ولار حالىقتىڭ قۇجاتتىق جادىن ءبىر تالداپ جيناپ, وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن ساقتايدى.

قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى 2006 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ №692 قاۋلىسى نەگىزىندە قۇرىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 15 جىلدىعى قارساڭىندا, ياعني 2006 جىلعى 14 جەلتوقساندا سالتاناتتى اشىلۋى بولدى. ۇلتتىق ءارحيۆتىڭ جالپى اۋماعى 12725,8 شارشى مەتردى الىپ جاتىر, ونىڭ ىشىندە 3260.06 شارشى مەترىن مۇراعات قويمالارى الىپ تۇر.

مەكەمە قىزمەتىندەگى ەڭ ءبىرىنشى جانە باستى باعدارى ءارتۇرلى جەتكىزگىشتەردە باستاپقى كاپيتالىندا مەملەكەتتىك مەنشىك ۇلەسى بار ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردان, ۇلتتىق كومپانيالار مەن اكتسيونەرلىك قوعامداردان قۇجاتتاردى ىرىكتەۋ جانە ساقتاۋ­عا قابىلداۋ بولىپ تابىلادى.
قورلاردا ۇلتتىق ارحيۆ قورىنىڭ جانە جەكە قۇرام بويىنشا قۇجاتتاردىڭ 2007 جىلدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 352 مىڭنان استام ساقتاۋ بىرلىگى ساقتالۋدا.ۇلتتىق ارحيۆتە مەملەكەتتىك ساقتاۋدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ, اتاپ ايتقاندا, جوعارعى كەڭەس, پارلامەنت, ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى, ۇكىمەت اپپاراتى, كونستيتۋتسيالىق, جوعارعى, جوعارعى اربيتراجدى سوت, باس پروكۋراتۋرا, ادىلەت; ترانسپورتتىق قۇرىلىس; بايلانىس; ەكونوميكا; ساۋدا; اۋىلشارۋاشىلىق; تۇرعىن ءۇي مەن تەرريتوريالاردىڭ قۇرىلىسى; ەكولوگيا مەن تابيعي رەسۋرستار; ءبىلىم; مادەنيەت; دەنساۋلىق ساقتاۋ; گەولوگيا; ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ; ونەركاسىپ مينيسترلىكتەرى جانە ولارعا باعىنىستى ۇيىمداردىڭ مۇراعات قورلارى ساقتالۋدا.

– ءوزىڭىز اتاپ وتكەندەي, ۇلتتىق ءارحيۆتىڭ قورى باي ەكەنى كورىنىپ تۇر. سىزدەر سوندا تەك مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قۇجاتتارىن تۇراقتى ساقتاۋعا قابىلدايسىزدار ما؟
– بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق ارحيۆ قوعامنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني ءومىرىن بەينەلەيتىن قازاقستان حالقىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلاتىن تاريحي, عىلىمي, الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق, ساياسي, مادەني ماڭىزى بار تاريحي جيناقتالعان جانە ۇنەمى تولىقتىرىلىپ وتىراتىن ارحيۆتىك قۇجاتتار قورىنا اينالىپ وتىر.

ماسەلەن, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ حII شاقىرىلىمىنىڭ Iح سەسسياسىندا قابىلدانعان كونستيتۋتسيانىڭ ءماتىنى, اراب عالىمى ال-ءيدريسيدىڭ (حII ع.) «سۋرات ال-ارد» گەوگرافيالىق كارتاسى, استانا قالاسى قۇرىلىسىنىڭ باس جوسپارى جانە باسقا بىرەگەي قۇجاتتار جيناقتالىپ ساقتالادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كورنەكتى قوعام, ساياسات جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى الكەي مارعۇلان, اقسەلەۋ سەيدىمبەك, ماقسۇت نارىكباەۆ, مىرزاتاي جولداسبەكوۆ, باقىتجان ەرتاەۆ جانە باسقا دا بەلگىلى تۇلعالاردىڭ جەكە قورلارى اشىلىپ, ەرەكشە قۇندى قۇجاتتارى تۇراقتى ساقتاۋعا قابىلدانعان.
– سىزدەردە ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى شەت مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆتەرىنەن اكەلىنگەن قۇندى قۇجاتتار بار ما؟
– ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ حالىققا جولداعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا رۋحاني جاڭعىرۋ بۇگىن باستالماعانىن جانە تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە بۇل باعىتتا بىرنەشە اۋقىمدى ءىس اتقارىلعانىن اتاپ وتكەنى بەلگىلى. بۇعان دالەل – ءوزىنىڭ باستاماسىمەن ىسكە اسىرىلعان «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى. ول حالىقتىڭ ۇلكەن مادەني مۇراسىن, ونىڭ ىشىندە زاماناۋي ۇلتتىق مادەنيەت, فولكلور جانە سالت-داستۇرلەرىن; ۇلتتىق تاريح ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى بار تاريحي-مادەني جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن قالپىنا كەلتىرۋ; ۇلتتىق ادەبيەت پەن جازبانىڭ عاسىرلار بويىنداعى تاجىريبەسىن جالپىلاۋ; مەملەكەتتىك تىلدە الەمدىك عىلىمي ويلار, مادەنيەت جانە ادەبيەت جەتىستىكتەرىنىڭ ۇزدىكتەرى نەگىزىندە تولىمدى قور جاساۋدى زەرتتەۋ جۇيەسىن قۇرۋدى قاراستىرادى. بۇل باعدارلامانى ستراتەگيالىق ۇلتتىق جوبا دەۋگە بولادى. «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ماڭىزدى قۇجاتتار انىقتاۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى.
«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك ساقتاۋعا جاقىن جانە الىس شەتەل مەملەكەتتەرىنەن: رەسەي, ارمەنيا, وزبەكستان, پولشا, مىسىر, امەريكا, تۇركيا, قىتاي, ۆەنگريا, فرانتسيا, يسپانيادان قازاقستان تاريحىنا قاتىستى تۇپنۇسقا رەتىندە سانالاتىن قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى الىندى. بۇل مۇراعات قويمالارىندا تاۋەلسىز مەملەكەت قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي وقيعالارىن, ەكونوميكانى قايتا قۇرۋ, ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋى ۇردىستەرىن ايقىندايتىن بىرەگەي اقپارات جيناقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
سونىمەن قاتار, 2018 جىلدىڭ 14 مامىرىندا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ وسمان ءارحيۆى وسمان يمپەرياسى جانە ورتالىق ازيا حاندىقتارى اراسىنداعى بايلانىستار تۋرالى قۇجات كوشىرمەلەرى ەلەكتروندىق تاسىعىش تۇرىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق ارحيۆكە سىيعا تارتىلدى. سىيعا تارتىلعان قۇجاتتاردىڭ ىشىندە 1714 جىلعى 16 قاڭتاردا قازاق حانى قايىپ مۇحاممەدتىڭ قالماقتاردىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن حابارلاۋ ءۇشىن جازىپ, ەلشىسى سەيىت مۇحامەدقۇل ارقىلى سۇلتان III-ءشى احمەتكە جولداعان حاتىنىڭ اۋدارماسى باسىلعان كارتينا, اراب تىلىندەگى حات كوشىرمەسى بار.
– ۇلتتىق ارحيۆ تاعى قانداي باعىتتا قىزمەت اتقارادى؟

– ۇلتتىق ءارحيۆتىڭ نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى قۇجاتتاردى پايدالانۋ بولىپ كەلەدى. ارحيۆتىك قۇجاتتاردى پايدالانۋ – ول قۇجاتتاردى كورمەلەر ارقىلى حالىققا تانىستىرۋ, باسپاعا شىعارۋ, سۇرانىستاردى ورىنداۋ بولىپ تابىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ءارحيۆىنىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتارى, كينوفونوبەينە جانە فوتوقۇجاتتارى مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنداعى, ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالارىن تابىستى جۇرگىزۋدەگى تاريحي وقيعالارعا كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن تاقىرىپتىق ستاتسيونارلىق جانە جىلجىمالى كورمەلەردە قويىلادى.
ۇلتتىق ارحيۆ ەلىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى كۇندەرىنە ارنالعان, ياعني تاۋەلسىزدىك كۇنىنە, قازاقستان رسەپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنىنە, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنە, استانا قالاسىنىڭ مەرەيتويلارىنا, ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە جانە كورنەكتى قايراتكەرلەردىڭ مەرەيتويلارىنا ارنالعان قۇجاتتىق كورمەلەر وتكىزدى.
2018 جىلدىڭ 13 ساۋىرىندە «ەرلىكتىڭ داستانى-گەنەرال ەرتاەۆ» اتتى حالىق قاھارمانى باقىتجان ەرتاەۆتىڭ جەكە قورىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋى ءوتتى. بيىل مامىر ايىندا 1941-1945 ج.ج. ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس كۇنىنە ارنالعان «ەرلىك – ەلگە مۇرا, ۇرپاققا – ۇلگى» قۇجاتتىق كورمە ۇيىمداستىردىق.
سونىمەن قاتار, 15 ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى – استانا قالاسىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا «ەلدىڭ ءتورى – ەلوردا» اتتى قۇجاتتىق كورمەسى اشىلىپ, قازىر دە حالىققا تانىستىرىلىپ جاتىر.
جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي, قۇجاتتاردى پايدالانۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – باسپاعا قولدانۋ.
حالىقتىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىن ارتتىرۋ جانە ساقتاپ قالۋ ارحيۆ سالاسى مەن قىزمەتىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردى ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا جىلىنا 4 رەت شىعاتىن اقپاراتتىق جانە عىلىمي-پراكتيكالىق جۋرنال «قازاقستان ارحيۆتەرى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جالعىز عىلىمي باسىلىم بولىپ وتىر. ۇلتتىق ارحيۆ «قازاقستان ارحيۆتەرى» عىلىمي-پراكتيكالىق جۋرنالىن ءوز كۇشىمەن شىعارىپ, ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە تانىمال تاريحشىلار مەن ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ماقالالارىن جاريالايدى.
ۇلتتىق ارحيۆ ارحيۆ ءىسىن ناسيحاتتاۋ, تاريحقا, تۋعان ولكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ارتتىرۋ ماقساتىندا ارحيۆتىك قۇجاتتار جيناقتارىن باسىپ شىعاردى: «قازاقستان استانالارى», «نۇر وتان» حدپ: 10 جىل تابىستار مەن جەتىستىكتەر», «جىبەك جولىنىڭ تاريحي ورتالىقتارىن قايتا وركەندەتۋ, تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاۋ جانە ساباقتاستىرا دامىتۋ, تۋريزم ينفراقۇرىلىمىن جاساۋ» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قۇجاتتاردا (1997-2004 جىلدار)», «قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك حرونيكاسى: وقيعالار مەن فاكتىلەر (1991-2011 جىلدار)» جانە ت.ب.
بيىلعى جىلى قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كوپتەگەن ماقالالار مەن قۇجاتتار توپتامالارى, تەلەراديوحابارلار دايىندالدى.
– ءوزىڭىز اتاپ وتكەندەي, قۇجاتتاردى پايدالانۋ سۇرانىس ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى ەكەن. وسى جايىندا ايتىپ وتسەڭىز.
– ازاماتتاردىڭ زاڭدى قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا سوڭعى جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ ازاماتتارىنا, سونىڭ ىشىندە شەتەل ازاماتتارىنا ارحيۆتىك قۇجاتتار نەگىزىندە الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق سيپاتتا ارحيۆتىك انىقتامالار بەرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتىلۋدە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى جانە شەتەل مەملەكەتتەرى ازاماتتارىنان, مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمداردان, جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردان كەلىپ تۇسەتىن سۇرانىستاردى ورىنداۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزەدى.
سۇرانىستار رەسەي, ۋكراينا, قىرعىزستان, باشقۇرتستان, گەرمانيا, مالايزيا مەملەكەتتەرىنەن دە كەلىپ تۇسۋدە.
ۇيىمدار ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ جانە ايماقتاردىڭ ساياسي, ەكونوميكالىق, مادەني دامۋ ماسەلەلەرى بويىنشا سۇرانىستار ورىندالدى.
ۇلتتىق ءارحيۆتىڭ وقۋ زالدارى ءارحيۆتىڭ ماڭىزدى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى – زەرتتەۋ ماقساتىندا پايدالانۋ ءۇشىن قۇجاتتارعا قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ قىزمەتىن شەشۋدى قامتاماسىز ەتەدى. وقۋ زالدارىندا قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەر سانىنىڭ كوبەيۋىمەن قاتار جاقىن جانە الىس شەتەلدەردىڭ عىلىمي مەكەمەلەرىنىڭ وكىلدەرى دە جۇمىس جاسايدى.
قۇجاتتاردىڭ ماڭگى ساقتالۋى مەن پايدالانۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى ازاماتتىق قوعامنىڭ نىعايۋىنا, قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا, دەموكراتيالىق كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋىنا, قازاقستاندىقتاردى ازاماتتىق, وتانشىلدىق, تولەرانتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى جانە دە تاريحي-مادەني, عىلىمي-وقۋ مەكەمەسى رەتىندە بارلىق ۇيىمدار جانە مەكەمەلەرمەن قىزمەتتەستىك ءۇشىن اشىق.
ۇلتتىق ءارحيۆتىڭ www.ulttykmyragat.kz سايتى بار. ۆەب-سايت بەتتەرىندە ۇلتتىق ءارحيۆتىڭ بارلىق قىزمەتتىك جۇيەسى كورسەتىلگەن.
سونداي-اق, زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ ساۋالدارىنا جەدەل جاۋاپ بەرۋ ماقساتىندا «سۇراق-جاۋاپ» ءبولىمى جۇمىس اتقارادى.
– قازىرگى تاڭدا بۇكىل قوعام تسيفرلاندىرۋدىڭ الەمىنە ەنىپ بارادى, سول تسيفرلاندىرۋ تەحنولوگيالارى ارحيۆ سالاسىنا نە بەرەدى؟
– ءيا, «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ارحيۆ ءىسى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وسى باعىتتا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن مەملەكەتتىك ورگانداردا ەلەكتروندى قۇجات اينالىمىنىڭ بىرىڭعاي جۇيەسى جانە مەملەكەتتىك ورگاندارداعى ەلەكتروندى قۇجات اينالىم جۇيەسىندە قالىپتاسقان ەلەكتروندى قۇجاتتاردى ەلەكتروندى قۇجاتتار قويماسىنا كوشىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
تۇپتەپ ايتقاندا, قابىلدانعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەلەكتروندىق جۇيە قۇجاتتاردى ەلەكتروندىق تۇرگە اينالدىرۋعا, وعان قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جانە ەلەكتروندىق ءارحيۆتى باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
بۇگىندە قۇندى قۇجاتتاردى تسيفرلىق نىسانعا كوشىرۋ جۇمىس­تارى جۇيەلى نەگىزدە اتقارىلىپ كەلەدى.
– ارحيۆ سالاسىنداعى حالىق­ارالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز.
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى 2007 جىلدان باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى حالىقارالىق ارحيۆتەر كەڭەسىنىڭ ەۋرازيالىق ايماقتىق بولىمشەسىنىڭ (ەۆرازيكا مسا) مۇشەسى بولىپ تابىلادى. سوڭعى جىلدارى رەسەيدە, وزبەكستاندا, قىرعىزستاندا, ارمەنيادا بولىپ وتكەن «ەۆرازيكانىڭ» بارلىق شارالارىندا قازاقستان دەلەگاتسياسى قۇرامىندا ۇلتتىق ءارحيۆتىڭ قىزمەتكەرلەرى بەلسەنە ارالاسادى. تەك رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ەمەس, حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق سەمينارلار مەن كونفەرەنتسيالاردىڭ جۇمىسىنا دا قاتىسامىز.
سۇحباتتى تۇيىندەيتىن بولسام, «وتكەن كۇن – كەشەگى تاريح, كەلەر كۇن – ەرتەڭگى سىر, بۇگىنگى كۇن – ۇلكەن سىي» دەپ قورقىت اتامىز ايتقانداي, بولاشاق ۇرپاققا رۋحاني مۇرا قالدىرۋ جولىندا ەڭبەكتەنە بەرمەكپىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن
عالىم قوجابەكوۆ