شوقان ءۋاليحانوۆ جانە ورىستىڭ زيالى قاۋىمى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك الىسىمەن ەڭ العاش ەجەلدەن كورشى بولىپ كەلە جاتقان رەسەي فەدەراتسياسىمەن دوستىق ىنتىماقتاستىق جانە ءوزارا كومەك تۋرالى شارت جاساسقانى بەلگىلى. مۇنىڭ تاريحي تەرەڭ تامىرى بار ەدى. راس, ەكى ەل اراسىنداعى مادەني قارىم-قاتىناستاردىڭ كەيدە قايشىلىقتى بولعانىنا داۋ جوق. ءدىنى بولەك, تەگى باسقا, تۇرمىس ءداستۇرى ءارتۇرلى ەلدەردىڭ ءوز مۇددەسى, ءوز ۇستانىمى بولاتىنى بەلگىلى. دەگەنمەن, حIح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان ارىسى باتىستىڭ, بەرىسى رەسەيدىڭ دەموكراتياشىل جانە اعارتۋشىلىق باعىتىنىڭ قازاق قوعامىنا يگى ىقپال ەتكەنىنە كوز جۇمۋعا بولمايدى. بۇل قازاق تاريحىنا اتتارى التىن ارىپپەن جازىلعان ءبىر توپ ويشىلدار اكەلدى. ولاردىڭ قىزمەتى نەگىزىنەن اعارتۋشىلىق سيپاتتاعى حالىقشىل وزىق يدەيالارعا, بۇقارانى بىلىمگە, مادەنيەتكە شاقىرۋ بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ازيالىق جانە ەۋروپالىق قاسيەتتەردىڭ تاماشا قوسىندىسىنداي بولعان ۇلى عالىم, تەرەڭ ويشىل شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ورنى بولەك.
| قازاق حاندارىنىڭ ۇرپاعى, ۇلتتىق وتباسىلىق تاربيەنىڭ سالت-ءداستۇرى ادەمى قالىپتاسقان الەۋمەتتىك ورتادا وسكەن, اۋىل مەكتەبىندە وقىپ, قوسىمشا قىپشاق-شاعاتاي, اراب-پارسى تىلدەرىندە باستاۋىش ءبىلىم العان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بولاشاعىنا ەڭ العاش ومبىداعى كادەت كورپۋسى ايقىن جول اشتى. جاراتىلىسىنان اسا قابىلەتتى, وتە زەرەك شوقان ون ەكى جاسىندا ءوزىنىڭ تابيعي مۇمكىندىكتەرىن جەتىلدىرۋگە ىقپال ەتكەن زيالى ورىستاردىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. الدىمەن ۇستازدارىمەن ارادا ەتەنە تۇسىنىستىككە جەتتى. سولاردىڭ ىقپالىمەن ورىس جانە دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن زور ىقىلاسپەن وقىدى. |
شوقان ۋاليحانوۆقا يگى اسەر ەتكەن ۇستازداردىڭ ءبىرى – قازان ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى, ورىس ادەبيەتىنىڭ وقىتۋشىسى جانە شىعىستانۋشى, ادەبيەتتە ۆ.گ.بەلينسكي باعىتىن ۇستانۋشى ن.ف.كوستىلەتسكي ەدى. سونداي-اق, ن.گ. چەرنىشەۆسكيدىڭ دوسى ءارى ونىمەن يدەيالاس, ادەبيەت ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى پ.ۆ.لوبودوۆسكيدىڭ دە اسەرى مول بولادى. وقىتۋشى جدان پۋشكين ءوز تاربيەلەنۋشىلەرىنەن پاتشاعا تايسالماي قارسى كەلەتىن ناعىز ەر مىنەزدى ادام شىعارۋ ماقساتىمەن ءدىني تاربيە بەرىپ, جالپى تاريحتى وقىتۋدى دۇرىس جولعا قويۋدى ويلاستىرادى. كادەت شاكىرتتەرىنىڭ جازعانىنداي, ولار ءوز وقىتۋشىلارى سۋلوتسكيدى ۇلان عايىر ءبىلىمى ءۇشىن مويىنداپ, ودان بايىپتى ويلاۋدى ۇيرەنگەن, ال كوستىلەتسكيدى اقىل-ويىنىڭ العىرلىعى ءۇشىن ارداقتاپ, ءومىر جولىن ونەگە تۇتقان.
كادەت كورپۋسىندا پايدا بولعان دارىندى بالاعا قالانىڭ باسقا زيالى جۇرتشىلىعى دا قىزىعۋشىلىق تانىتادى. اسىرەسە, ەرەكشە ءسوز ونەرى, ۇتىمدى دا بەينەلى سويلەۋ قابىلەتى, ادامي قاسيەتتەرى ونى كەرەمەت تارتىمدى ەتىپ كورسەتكەن. وسىنداي ەرەكشە جانعا قامقورلىق جاساۋدى ءوز بورىشى ساناپ, جەكسەنبى كۇندەرى ونى ۇيىنە الىپ كەتۋشى ۇستازدار دا, باسقالار دا از بولماعان. وقۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا ول مەرەكە كۇندەرىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىن بىتىرگەن شەنەۋنىك سوتنيكوۆتىڭ ۇيىندە وتكىزسە, كەيىننەن جالپى تاريح پانىنەن ساباق بەرەتىن, جەر اۋدارىلعان عالىم پولياك گونسەۆسكيدىڭ وتباسىندا, قالاداعى ەڭ ءبىلىمدى ادامدار جينالاتىن ومبىنىڭ ادەبي كلۋبى ىسپەتتەس كاپۋستيننىڭ ۇيىندە ءوز ادامىنداي, جاقىن تۋىسىنداي ارالاسىپ جۇرەدى. مۇندا ءۋاليحانوۆ پەتراشەۆشىل اقىن دۋروۆپەن, كەيىننەن شارۋالاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جىرلاۋشى رەتىندە ادەبي ورتاعا تانىلعان س.يا. كاپۋستينمەن تانىسادى. وسى سوڭعى كىسىنىڭ ايتۋىنشا, شوقاننىڭ وڭىندەگى بارلىق بەلگىلەر وزىنە جاراسىپ, ونىڭ مەيىرىمدىلىگىن, جۇمساقتىعىن كورسەتىپ, بۇكىل بەت-ءپىشىنىن اسقان ءبىر سۇيكىمدىلىكپەن وزىنە تارتىپ تۇراتىن كورىنەدى. بۇلاردىڭ ءبارى قالاداعى ەڭ كوزى اشىق, ويلى, وقىمىستى جاندار بولاتىن.
وسىنداي الەۋمەتتىك ورتاعا تۇسكەن, ءوزىنىڭ اقىلىمەن, شيراقتىعىمەن, بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىمەن جانە وزگەشە ءبىر اشىق تا ەركىن باتىلدىعىمەن ەرەكشەلەنگەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كورپۋستىڭ ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمپاز وقىتۋشىلارىمەن, سول كەزدەگى ومبى زيالىلارىنىڭ كەيبىر كورنەكتى وكىلدەرىمەن, قالاداعى ەڭ الدىڭعى قاتارلى, ادامگەرشىلىكتى, كوزى اشىق وتباسىلارمەن تانىستىعى ونى ءبىلىم مەن عىلىمعا باۋلىدى, ونىڭ ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا, ساياسي كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەداۋىر اسەر ەتەدى. ول كادەتتىكتەر اراسىندا تەز ەسەيىپ, تەز جەتىلەدى, ءوزىنىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ادەبيەت سالاسىنداعى ەرەكشە بىلىمدىلىگىمەن دوستارىنان, قاتار-قۇربىلارىنان وزىق شىعىپ, ءوز كەزىنىڭ سانالى, ويلى جاستارىنىڭ بىرىنە اينالادى. مەكتەپ باسشىلىعى وتە دارىندى بالاعا 14-15 جاسىندا-اق ورتا ازيا جونىندەگى بىلگىر ساياساتشى, زەرتتەۋشى, ءتىپتى, عالىم رەتىندە قاراي باستاعان. سونداي اق, ونىڭ كادەت كورپۋسىندا جاي كازاكتاردان شىققان وفيتسەرلەردىڭ بالالارىنىڭ ورتاسىندا بولۋى ونىڭ دەموكراتيالىق وي-ءپىكى-ءرىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال ەتكەن. وسىلاي شوقان ءوز بولمىسىمەن ءوز كەزىندەگى باتىس ءسىبىر قوعامىنىڭ جوعارى ساپىنداعىلارعا ءتان ۇزدىك سيپاتتاردىڭ ءبارىن بويىنا دارىتادى. سوندىقتان, جولداستارى ءۇشىن ونىڭ «ەۋروپاعا اشىلعان تەرەزە» بولعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.
شوقاننىڭ ومىرىندە وزىنە قامقورشى رەتىندە ەرەكشە ورىن العان, وعان ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىنداي قاراعان, كورپۋستان وفيتسەر بولىپ شىققاننان كەيىن دە وتە جاقىن بولعان وقىتۋشىسى, جەرگىلىكتى شتابتا قىزمەت اتقارعان, بىلىمدار–ەنتسيكلوپەديست, پولكوۆنيك ك.ك. گۋتكوۆسكي ەدى. شوقان دا ونى ادامگەرشىلىگى جوعارى, مەيىرماندى جان ەسەبىندە cاناعان. 1860-جىلدارى شوقان ءۋاليحانوۆ سايلاۋعا تۇسكەندە ول حات جازىپ, وندا «باعانالىلاردىڭ قۋىپ ىزدەنۋى اياقسىز قالماي, ىسكە اساتىن بولدى, گۋبەرناتور ەندى سەنى سۇلتاندىققا ەشبىر بەكىتكىسى كەلمەيدى» دەپ جازۋى بەلگىلى جاعدايدا جاقىندىقتى, تىلەۋلەستىكتى بىلدىرگەنى ەدى. ۇلى عالىمنىڭ ءبىرسىپىرا قولجازبالارىنىڭ ك.ك.گۋتكوۆسكيدىڭ وتباسىندا ساقتالۋى, 1920 جىلى ونىڭ قىزى كسرو عىلىم اكادەمياسىنا تاپسىرۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تولىق جيناعىنىڭ 5-تومىندا ك.ك. گۋتكوۆسكيدىڭ توعىز حاتى ساقتالعان. ولاردىڭ مازمۇنىنان ەكەۋىنىڭ ەرەكشە سىيلاستىقتا, ءوزارا سەنىمدىلىكتە بولعانى بايقالادى. 1862 جىلى شوقاننىڭ ف.م.دوستوەۆسكيگە جازعان حاتىندا “بارلىق ورىس ۇلىقتارىنىڭ ىشىنەن مەنى جاقتاعان گۋتكوۆسكي مىرزا عانا» دەپ جازعان بولاتىن. 1864 جىلعى 4 ناۋرىزدا ك.ك. گۋتكوۆسكيگە جازعان حاتىندا شوقاننىڭ: «مەن بيلەر سوتىن ەش وزگەرىسىز قالدىرۋ كەرەكتىگى تۋرالى جازبا جىبەردىم. مەنىڭ جوبام قابىلدانىپ, بيلەر سوتى بۇرىنعىشا قالاتىن بولدى» دەپ جازۋى دا ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاقسى بولعانىن اڭعارتادى.
شوقان ءۋاليحانوۆ جازبالارىنىڭ بارلىعىن گەوگرافيالىق قوعامنىڭ «زاپيسكي» جۋرنالىندا باسىپ شىعارۋ تۋرالى ك.ك. گۋتكوۆسكيدىڭ قايتىس بولار الدىنداعى تىلەگىن ءوز موينىنا العانىن فيزيكالىق گەوگرافيا بولىمىندە توراعالىق ەتۋشى پ.پ. سەمەنوۆ ءمالىم ەتكەن ەدى. كەڭەس بۇل ۇسىنىستى شىن ريزاشىلىقپەن قابىلدايدى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كەيىنىرەك ءبىرسىپىرا حات جازىسىپ, جاقسى ءتۇسىنىسىپ, قارىم-قاتىناستا بولعان ادامدارىنىڭ ءبىرى – گەنەرال–مايور گەراسيم الەكسەەۆيچ كولپاكوۆسكي. ول ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن باتىس ءسىبىر مەن ورتا ازيادا قىزمەتتە وتكىزگەن. الاتاۋ وكرۋگى مەن ۇلكەن وردا قازاقتارىنىڭ باستىعى, سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى بولعان. سوندىقتان, شوقان ءۋاليحانوۆ م.گ.چەرنياەۆتىڭ اسكەري ەكسپەديتسياسىن تاستاپ, ءبىر توپ وفيتسەرلەرمەن ۆەرنىيعا ورالىپ, سونان سوڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن –1864 جىلدىڭ 20 قاراشاسىنان 1865 جىلدىڭ 19 اقپانىنا دەيىن تەزەك تورە اۋىلىندا وتكىزگەن كەزدە ونىمەن حات جازىسىپ تۇرعان. ول شوقاندى ماڭگى ەستە قالدىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان. 1887 جىلعى گ.ن.پوتانينگە جازعان حاتىندا (ول كەزدە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان) گ.ا.كولپاكوۆسكي: «ەگەر شوقاننىڭ ءومىربايانى مەن شىعارمالارىن شىعارۋعا قارجى كەرەك بولىپ جاتسا, مەن ءوز تاراپىمنان بۇعان ۇلەس قوسۋعا دايىنمىن» دەپ جازعان ەدى. ال 1889 جىلعى 15 ماۋسىمدا ك.س. ۆەسەلوۆسكيگە جازعان حاتىندا ءۇش ءجۇز سوم كولەمىندە ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتەتىنى تۋرالى تاعى جازعان بولاتىن. كەيىن ول شوقان بەيىتىنە اق ءمارمار تاستان جاسالعان قۇلپىتاس ورناتۋعا بەلسەنە ارالاسادى.
ورىستىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ اراسىندا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايرىقشا تالانتىن باعالاي وتىرىپ, وعان شىنايى باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعاندار دا از بولعان جوق. ءوز سوزىمەن ايتقاندا, «تاعدىر تاماشا ادام ەتىپ جاراتىپ, جۇرەك پەن كەڭپەيىلدىلىك بەرگەن» شوقاندى ءبىر كورگەننەن جەتە تانىپ, «كەرەمەت جاقسى كورىپ كەتكەن» ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ف.م.دوستوەۆسكي بولدى. 1856 جىلعى 14 جەلتوقساندا سەمەيدەن جازعان حاتىندا ول: «… رەسەيدە ساحارا دەگەننىڭ نە ەكەنىن, ونىڭ ماڭىزىن جانە ءوز حالقىڭىز تۋرالى جەرلەستەرىڭنىڭ اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ايتىپ جەتكىزۋ, بۇعان قوسا ءوز وتانىڭىزعا اعارتۋشى رەتىندە قىزمەت ەتۋ, ورىس ورتاسىنداعى ءوز حالقىڭنىڭ جوعىن جوقتاۋشىسى بولۋ قاسيەتتى ءىس, ۇلى ماقسات ەمەس پە؟ ءسىز ەۋروپاشا تولىق ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق ەكەنىڭىزدى ەسكە الىڭىز» دەي وتىرىپ, وسىنىڭ ءوزى قانداي عانيبەت ءارى بۇل وعان كوپ مىندەتتەردى ەرىكسىز جۇكتەيتىنىن اشىق جازعان بولاتىن. بۇل كەزدە شوقان 21 جاسقا جاڭا تولعان ەدى.
شوقان ءۋاليحانوۆتى ءبىرىنشى كورگەندە-اق شىعىس ادەبيەتىن كوپ وقىعان, ومبىدا ءجۇرىپ-اق ءوز ماماندىعى بويىنشا باي كىتاپحانانى قالاي ىرىكتەپ العانىنا تاڭ قالعان ورىستىڭ ۇلى ساياحاتشىسى پ.پ.سەمەنوۆ تيان-شانسكي بولدى. كەيىن ول «باتىس سىبىردەگى جانە جەتىسۋ ولكەسىندەگى كەزدەسۋلەر» اتتى ەستەلىگىندە ءوزىنىڭ ىقپالىمەن شوقاننىڭ پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىندە دارىستەر تىڭداعانىن, فرانتسۋز جانە نەمىس تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەنىن جازعان ەدى. وسى ۇلى ساياحاتشىنىڭ ۇسىنىسىمەن جاسى 22-گە دە تولماعان شوقان ءۋاليحانوۆ يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعامنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە سايلانادى.
شوقان ۋاليحانوۆقا العاشقى كورگەننەن ءتانتى بولعان, ءوز كوڭىلىن اشىق بىلدىرگەن اقىن ا.ن.مايكوۆ بولدى. ول ءوزىنىڭ 1863 جىلعى 10 اقپاندا جازعان حاتىندا كوپ ماسەلەنى كوتەرەدى. شوقاننىڭ ءوز ورتاسى ءۇشىن تىم ساۋاتتى, ءبىلىمدى ەكەنىن, سوندىقتان ونىڭ ءوز ەلى ءۇشىن نە ىستەي الاتىنىن بىلمەيتىنىن, ال ءوزى ءۇشىن, ەۋروپا ءۇشىن, رەسەي ءۇشىن ايتىپ تاۋىسا المايتىنداي كوپ نارسە ىستەي الاتىنىن ايتادى. سوندىقتان پەتەربۋرگكە كەلۋىن ۇسىنا وتىرىپ: «ءوز بويىڭىزداعى ەۋروپالىق ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جەمىسىن شىعىستىڭ عىلىمىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ, ءسىز ازيانى ەۋروپاعا تانىستىرۋعا ءتيىسسىز, ال ازىرشە, ازيا ءۇشىن ەشتەڭە دە ىستەي المايسىز» دەيدى. بۇل جەردە اقىن ازيانىڭ ارتتا قالىپ كەلە جاتقانىن مەگزەگەن بولۋ كەرەك.
| ۇلى عالىمدى الدىمەن ورىس قاۋىمىنا, سول ارقىلى ونى باسقالاردىڭ جەتە تانۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان وزىمەن كورپۋستا قاتار وقىعان گ.پ.پوتانين بولدى. ول كادەتتەسىنىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جاسادى. وسى ماقساتپەن دوسى قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ اۋلىنا ارنايى بارىپ قايتادى. شوقاننىڭ ازاماتتىق ءھام عالىمدىق بولمىسىن جان-جاقتى اشۋعا ارناعان التى باسپا تاباقتان استام ماقالالار جازدى. ءسويتىپ ول شوقانتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى. ءوز ماقالالارىندا دوسىنىڭ ءومىرىنىڭ باستى مۇراتى ءوز حالقىنا, ونىڭ رۋحاني جاڭارۋىنا قىزمەت ەتۋ, ەلىنىڭ مۇددەسىن ورىس بيلىگىنەن قورعاۋ بولدى دەپ اتاپ كورسەتتى. |
شوقان تاقىرىبىنا مول قالام تارتىپ, 5-6 ماقالا جازعان قازاقستان مەن ءسىبىر حالىقتارىنىڭ زەرتتەۋشىسى, ورىستىڭ پروگرەسشىل ءپۋبليتسيسى ن.م.يادرينتسەۆ بولدى. ول «ەۋورپالىق ءبىلىم مەن تانىمدى ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ», «وتكىر گەينەلىك اجۋامەن كەز كەلگەن تۇرپايىلىقتى سىناپ وتىراتىن», سونىمەن بىرگە تەرەڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتى مەڭگەرگەن شوقانعا بىرنەشە ماقالا ارناپ, ونىڭ «ءوز حالقىن جان-جۇرەگىمەن سۇيە وتىرىپ, بۇراتانا حالىقتىڭ بەيشارا كەيپىن, شاراسىزدىقتى ەۋروپالىق عىلىمي كوزقاراس تۇرعىسىنان كورە العانىن» جازعان ەدى.
جيناقتاي ايتقاندا, وتىزدان اسا ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى عالىمدارى, اقىن-جازۋشىلارى مەن پۋبليتسيستەرىنىڭ شوقان تۋرالى وي-تولعانىستارى مول ءارى قىزىق-اق. ولار سول كەزدەن بەرى ارادا ءبىر جارىم عاسىر وتسە دە, عىلىم الەمىندەگى جارىق جۇلدىزداردىڭ ءبىرىنىڭ شىنايى جاراتىلىسى, شىعارماشىلىق قۋاتى, تاعدىر سىيلاعان تاماشا دارىنى جونىندە ساناعا ادەمى ەلەستەر بەرەدى. شوقان تۋرالى قالام تارتقانداردىڭ بارلىعىنىڭ ايرىقشا اتاپ وتەتىندەرى – قانشالىقتى ورىسشا وقىپ, سونشالىقتى باتىسشا تاربيە السا دا, ونىڭ ءوز حالقىنا قالتقىسىز ادالدىعى, سوعان قىزمەت ەتۋ اسىل مۇراتى بولعاندىعى. وعان جازۋشى ن.ي.ناۋموۆتىڭ: «ءۋاليحانوۆ كەڭ جولعا شىعا وتىرىپ, ءوز وتانىنا بوتەن بولعان جوق. كەرىسىنشە, ول مادەني ءومىردىڭ جاعدايىن جوعارى باعالاي كەلە, ءوز حالقىن شىنايى سۇيە ءبىلدى» دەگەن ءسوزىن دالەل ەتە كەتۋگە بولادى.
شوقان ءۋاليحانوۆ دۇنيەدەن وتكەندە دە رەسەيدىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ نازارىنان تىس قالمادى. ن.م.يادرينتسەۆ: «ەرەكشە دارىندى ءارى ءبىلىمدى, ورتا ازيا گەوگرافياسىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانعان, ءوز حالقىنىڭ سۇيىكتى ۇلى, قازاق ش.ءۋاليحانوۆ وفيتسەرلىك ورتادا ءومىر كەشىپ, اسقان اقىل جانە تاماشا تاپقىرلىق قاسيەتكە يە بولا تۇرىپ ول ورىس وركەنيەتىنە كۇيىنىشپەن قارادى, بۇراتانا حالىققا جاساعان قياناتتارىن كورىپ, قاپالانعان ول تۇركىستاندىق ساياحاتتان كۇش-قۋاتى سارقىلىپ, ولارعا بولاشاقتا جاقسى ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى ءۇمىتىن دە ايتۋعا شاماسى كەلمەي, وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولدى» دەپ جازعان ەدى. ال اكادەميك ن.ي.ۆەسەلوۆسكي بىلاي دەپ جازعان ەدى: «قازاق حاندارىنىڭ ۇرپاعى جانە ورىس ارمياسىنىڭ وفيتسەرى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ كوگىنەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ ءوتتى. ورىستىڭ شىعىستانۋشىلارى ونى ءبىر اۋىزدان ەرەكشە ءبىر قۇبىلىس دەپ مويىنداپ, بولاشاقتا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ۇلى جانە ماڭىزدى جاڭالىقتار اشادى دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى, بىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز دۇنيە سالۋى ءبىزدى بۇل ۇمىتتەن ايىرىپ وتىر». بۇل ءۋاليحانوۆقا بەرىلگەن شىنايى دا لايىقتى باعالار بولاتىن.
شوقان ءۋاليحانوۆ جاسى 35-كە تولماعان قىسقا ومىرىندە ارتىنا مول مۇرا قالدىردى. الايدا, ونىڭ كوبىسى كەزىندە جۇيەگە تۇسپەگەن, ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە باسپا بەتىن كورگەن دە جوق ەدى. بۇل باعىتتا دا تاعى دا ورىستىڭ زيالى قاۋىمى ەرەكشە قامقورلىق جاسادى. گەوگرافيالىق قوعامنىڭ ەتنوگرافيا بولىمىندە شوقانعا قاتىستى مالىمەتتەردى جيناۋ بويىنشا باعدارلاما جاسالىپ, ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلعان. شىنداپ كەلگەندە, تۋعان حالقى ءوزىنىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ مۇراسىنا وسىلاردىڭ ارقاسىندا يە بولدى.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز – ارعى-بەرگى قازاق تاريحىندا شىعارمالارى اعىلشىن, نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىنە العاش اۋدارىلعان, قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس, بۇكىل تۇرىك تەكتەس شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحىن, ەتنوگرافياسىن, ادەبيەتىن زەرتتەۋگە ايرىقشا ات سالىسقان, ساياحاتشى رەتىندە ورتا ازيا مەن شىعىس تۇكىستاننىڭ ايماعىن الەمگە تانىتقان ۇلى عالىمنىڭ مول مۇراسىنىڭ جوعالماي جەتۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ورىس حالقىنا, ونىڭ زيالى قاۋىمىنا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ العىستان باسقا ايتارى جوق.
ابدىجالەل باكىر,
ساياسي عىلىمدارىنىڭدوكتورى, پروفەسسور
