كەڭەستiك بيلiكتiڭ العاشقى 1920-1930-جىلدارىندا قازاقتار 4 ملن-عا جۋىق ادامىنان ايىرىلدى, ولاي دەيتiنiمiز 1921-1922-جىلدارداعى اشتىق كەزiندە 1 ملن 700 مىڭ ادام, 1932-1933-جىلدارى 2 ملن 300 مىڭعا جۋىق ادام كوز جۇمعانىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر بار.
قازاقستاندى باسقارعان ف.ي.گولوششەكين (1925-1933) ەلدi يندۋستريالاندىرۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ساياساتىن قارقىندى جۇرگiزدi. ناتيجەسiندە قازاقتاردىڭ ءداستۇرلi مال شارۋاشىلىعى كۇيزەلدi, 40 ميل-ليونداي مال باسى 4 ملن-عا قىسقاردى. سول كەزدەگi اۋا-رايىنىڭ قولايسىزدىعى مەن اشتىقتان بوسقان حالىقتىڭ 24 پايىزى, ياعني ءاربiر ءتورتiنشi ادام قازاعا ۇشىراپ وتىرعان. بۇعان جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىن قوسىڭىز…
قازان توڭكەرiسi ناتيجەسiندە بيلiككە كەلگەن بولشەۆيكتەر, ازامات سوعىسىندا جەڭiسكە جەتكەننەن كەيiن, جوسپارعا نەگiزدەلگەن ەكونوميكانىڭ نەگiزiن قۇردى, ونەركاسiپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا ساندىق كورسەتكiشكە باسىمدىق بەردi. ەلدiڭ شەتكەرگi ايماقتارىندا «شاش ال دەسە, باس الاتىن» شولاق بەلسەندiلەر كوبەيدi, «اسىرا سiلتەۋ بولماسىن, اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇراندار كوتەرiلدi. وسىلايشا, كەڭەستiك بيلiكتiڭ وتارلاۋ ساياساتى, وزگە ۇلتتاردى «جاساندى» قايعى-قاسiرەتكە دۋشار ەتتi. اقىرىندا, اش-جالاڭاش قازاقتار كورشiلەس قىتاي, ودان ءارi مونعوليا, اۋعانستان, يران جانە تۇركيا سياقتى ەلدەرگە ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر بولعانى ءمالiم.
بiرiنشi بەسجىلدىقتىڭ (1928-1933) العاشقى جىلدارى, قازاق بايلارىن كامپەسكەلەۋ ساياساتى كۇشەيiپ, كەڭەس ۇكiمەتiنە قارسى «الەۋمەتتiك قاۋiپتi ەلەمەنتتەردi» iزدەستiرۋگە, ولاردى ەرiكسiز جەر اۋدارۋعا ۇلاستى. ال, 1930 جىلدارى باستالعان بايلاردى تاپ رەتiندە جويۋ ناۋقانى – ساياسي قۋعىن-سۇرگiن ءورشي ءتۇستi. مۇنىڭ اۋىر ازابىن رەسپۋبليكاداعى باسقا ۇلت وكiلدەرi دە تارتتى.
ورتالىققا قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىق تۋرالى العاشقى دابىلدار قا-عىلدى. الايدا, كورنەكتi قازاق زيالىلارى تۇرار رىسقۇلوۆ, سماعۇل سادۋاقاسوۆ, نىعمەت نۇرماقوۆ, وراز يساەۆ, سۇلتانبەك قوجانوۆ جانە ت.ب. جانايقايى الىستان ەستiلدi. ايتالىق, بك (ب) پ وك-نiڭ باس حاتشىسى ي.ۆ.ستالين مەن قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ف.ي.گولوششەكينگە جولدانعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ «ستالينگە حاتتارى», ع.مۇسiرەپوۆ, م.عاتاۋلين, م.داۋلەتقاليەۆ, ە.التىنبەكوۆ, ق.قۋانىشەۆ جازعان «بەسەۋدiڭ حاتى» جانە ت.ب. رەسمي حاتتاردا قازاقتىڭ قىناداي قى-رىلۋى مەن جاپپاي كوشۋiنiڭ سەبەپتەرi, ۇلتتىق دەموگرافيالىق شىعىن, ونى انىقتايتىن ساندىق مالiمەتتەر ناقتى كورسەتiلدi. بiراق, كەڭەستiك بيلiكتiڭ جاۋابى قاتقىل شىقتى. قازاق زيالىلارى «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇربانىنا اينالدى. ال, 1929-1931 جىلدارداعى 80 مىڭ ادامدى قامتىعان 372 شارۋالار كوتەرiلiسi اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. وسىلايشا كەڭەستiك جۇيە ساياسي جانە تاپتىق قارسىلاستارىن «ۇلتشىلدار», «تاپ جاۋلارى», «الەۋمەتتiك قاۋiپتi ەلەمەنتتەر» رەتiندە قۋدالاۋ ناۋقانىن جالعاستىردى. كەڭەستiك بيلiكتiڭ ال-عاشقى جىلدارىنان باستاۋ الاتىن بۇل پروتسەسس كسرو تاراعان كەزەڭگە دەيiن سوزىلدى.
1920-1930 جىلدارداعى اشارشىلىق اقيقاتى الدىمەن شەتەلدiك باسىلىم-داردا جارىق كورگەنi بەلگiلi. ماسەلەن, بريتاندىق تاريحشى روبەرت كونكۆەستiڭ 1986 جىلى شىققان «جاتۆا سكوربي: سوۆەتسكايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي تەررور گولودوم» (اعىلش. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivisation and the Terror-Famine) ەڭبەگiنiڭ العاشقى نۇسقاسىندا «قا-زاقتاردىڭ شىعىنى 4 ملن-داي» دەلiنگەن. وسى تۇستا قازاق دەموگرافى ماقاش ءتاتiموۆتiڭ «حح عاسىردا بولعان ازامات سوعىسى, قولدان جاسالعان اشارشىلىق, قۋعىن-سۇرگiن كەزدەرiندە, ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا باس-اياعى 3 ميلليون 850 مىڭعا جۋىق قازاق قىرعىنعا ۇشىرادى» دەگەن سوڭعى مالiمەتتەرiن كەلتiرگەندi ءجون سانادىق.
ارينە, ماركستiك-لەنيندiك ادiسنامامەن شىرمالعان وتاندىق عالىمدار بۇل تاقىرىپقا تەرەڭiنەن بويلاۋعا ءسال كەيiنiرەك كiرiستi. ولاردىڭ العاشقى قادامدارى تەك تاۋەلسiزدiك قارساڭىندا جاسالدى. ايتالىق, 1988 جىلى قاراشادا اكادەميك ماناش قاباشۇلى قوزىباەۆ باستاعان عالىمدار تاريح, ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا «ورتالىق ازيا رەسپۋب-ليكالارى جانە قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ: ناتيجەلەرi مەن سيپاتى» تاقىرىبىندا عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىردى. وسى كەزدەن اشارشىلىق تاقىرىبىنا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاسا باستادى.
ودان كەيiن 1989 جىلى قۇرىلعان «ادiلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعام دەرەكتەردi iزدەستiرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىستى. وسى قوعامنىڭ ۇيىتقىسى بەيبiت قويشىباەۆتىڭ ايتۋىنشا, «ادiلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىن قۇرۋ جونiندەگi باستاما ماسكەۋدەگi «مەموريال» قوزعالىسى ۇلگiسiمەن دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. 1988 جىلى دايىندىق كوميتەتi قۇرىلادى. كوميتەت جۇمىسى بارىسىندا باستاماشىلار توتاليتارلىق بيلiكتiڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستارىن اشكەرە ەتۋدi, اشارشىلىقتىڭ, ساياسي قۋعىن-سۇرگiننiڭ شىندىقتارىن اشۋدى ماقسات ەتكەن ورتاق مۇراتقا توقايلاستى». كەيiنiرەك بۇل قوعام جىل سايىن 31 مامىر قارساڭىنداعى جۇما كۇنi وقۋ ورىندارىندا, مەشiتتەردە ەسكە الۋ شارالارىن جۇرگiزۋ تۋرالى ۇندەۋ قا-بىلدادى.
1991 جىلى 11 قاراشادا قۇرىلعان ارنايى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اشارشىلىق تۋرالى ماتەريالدار مەن قۇجاتتار جيناعى دايىندالدى. عىلىمي ورتادا قازاق تاريحشىلارى ماناش قوزىباەۆ, جۇلدىز ابiلعوجين, تالاس وماربەكوۆ, قايدار الداجۇمانوۆ جانە ت.ب. عالىمدار وسى تاقىرىپپەن تانىلدى. سونداي-اق, تاريح شىندىعى ءۇشiن كۇرەستە بەلسەندiلiك تانىتقان بەكبولات مۇستافين اقساقالدىڭ ەسiمiن ەرەكشە اتاۋ ورىندى.
1992 جىلى «32-جىلعى ناۋبەتكە 60 جىل تولۋىنا» وراي «ناۋبەت: پۋبليتسيستيكالىق وي-تولعامدار» اتتى ەستەلiك-كiتاپ جارىق كوردi. سول سياقتى ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتi ستۋدەنتتەرiنiڭ «32-نiڭ زۇلماتى» تاريحي ەكسپەديتسياسى (جەتەكشiلەرi ت.وماربەكوۆ, ق.اتا-باەۆ) ايتارلىقتاي جۇمىستار اتقاردى. ەكسپەديتسيانىڭ بەلسەندi مۇشەلەرi م.مىرزابەكوۆ پەن ۋ.قۇرمانباەۆ ەلiمiزدiڭ وڭتۇستiك وبلىستارىنداعى اشارشىلىق كۋاگەرلەرiمەن كەزدەسiپ, ولاردىڭ «جان تۇرشiگەرلiك» ەستەلiكتەرiن رەسپۋبليكالىق «ەگەمەندi قازاقستان» گازەتiنiڭ «كۋالەر كوزiمەن» ايدارىندا جاريالاپ وتىردى. ماسەلەن, قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانىنان جينالعان ەستەلiك-دەرەكتەردە (كۋاگەرلەر اسiلبەك قيلىباەۆ, ءزامiن سۇلەيمەنوۆ, مۇراتباي كوككوزوۆ) «ادامدار تاماقتان وتكەننiڭ ءبارiن جەدi, … بiز اشىققان حالىقتى ۋلانعان بيدايمەن اسىرادىق. باسقا امال بولمادى. كولحوزدىڭ قويماسىندا دارiلەنگەن تۇقىمدىق اس-تىقتى قوسپا دەگەن جەردە تۇنگi ايدىڭ جارىعىمەن جۇمىس iستەۋگە كەلگەن ءالi بار ادامدارعا كەلiگە بيدايمەن بiرگە كەسەك ارالاستىرىپ تۇيگiزەتiنبiز. كەسەكتi بيدايمەن ابدەن ارالاستىرىپ ءتۇيiپ, ەكi رەت سۋىتىپ, قايتادان تۇيەتiنبiز. سودان كەسەك بيدايدان ءدارiنi ءوز بويىنا تارتادى ەكەن» دەگەن مالiمەتتەر, ال جامبىل وبلىسى, جۋالى اۋدانىنان جينالعان ەستەلiك-دە-رەكتەردە (كۋاگەر مومىنقۇل ءپiرالiۇلى) سول بiر جىلدارداعى اشتان ءولۋدiڭ مىناداي 3 ءتۇرi: 1) ۇيiنەن شىعا الماي «ءجۇرiپ كەتۋ». ونى ىستىق مەزگiل ۋاقىتىندا بۇزىلعان ءمايiتتiڭ يiسiنەن سەزiپ, كومۋ نەمەسە ءال-اۋقاتى بار ادامداردىڭ «پالەنشە كورiنبەيدi» دەپ ۇيiنە iزدەپ بارىپ, ۇستiنەن ءتۇسۋi; 2) اۋىل iشiندە ۇيلەردەن قايىر سۇراپ ءجۇرiپ, كوشەدە جىعىلىپ قالۋى; 3) اش-تىقتان ابدەن جۇدەگەن, ءالi ەپتەپ كۇش-قۋاتى بار ادامنىڭ جاندالباسامەن «بiر جەردەگi جەكجاتىما بارسام امان قالارمىن» دەگەن ۇمiتپەن ۇيدەن شىعىپ, جولدا جان تاپسىرۋى» كورسەتiلەدi.
1992 جىلى 31 مامىردا «ەگەمەن قازاقستاندا» جازۋشى, سماعۇل ەلۋباەۆتىڭ «الاش جۇرتىنا اشىق حاتى» جاريالاندى. وندا 1932 جىلعى بولشەۆيكتiك قياناتتى جاس ۇرپاققا جەتكiزiپ, ەگەر قاندى گەنوتسيد بولماعاندا, 1992 جىلى قازاقتىڭ سانى جەر بەتiندە 10 ملن ەمەس, 30 ملن-عا جەتiپ جىعىلاتىنىن ءتۇسiندiرۋدiڭ پارىز ەكەندiگi ايتىلادى. كەيiنiرەك س.ەلۋباەۆ بۇل ساندى 40-45 ملن-عا كوتەرەدi. ال, دەموگراف ماقاش ءتاتiموۆتiڭ بولجامى «ەگەر قازاق قىرعىنعا ۇشىراپ, 1932 جىلعى اشارشىلىق سياقتى زۇلماتقا تاپ كەلمەگەن بولسا, بۇگiندە بiز الەم بويىنشا 30 ميلليون, ءوز iشiمiزدە 25 ميلليونعا جەتەر ەدiك» دەگەنگە سايادى.
1992 جىلى جەلتوقساندا قازواك مەن قاكسر حكك-نiڭ 1928 جىلعى 27 تامىزداعى «باي شارۋاشىلىقتاردى تاركiلەۋ تۋرالى», 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتەگi «اسا iرi جانە جارتىلاي فەودال بايلاردى تاركiلەۋ جانە جەر اۋدارۋعا قارسى ارەكەت جاساعانى ءۇشiن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تۋرالى», 1930 جىلعى 19 اقپانداعى «جاپپاي ۇجىمداستىرۋ اۋداندارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستiك جولمەن قايتا قۇرۋدى نىعايتۋ جونiندەگi جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى كۇرەس جونiندەگi شارالار تۋرالى» قاۋلىلارىن زەرتتەۋ جونiندەگi قر جوعارعى كەڭەسiنiڭ تورالقاسى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىلارى مەن ۇسىنىستارى تۋرالى قاۋلىسى جارىق كوردi.
1993 جىلى 14 ساۋiردە قر جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭى شىقتى. وسى زاڭدا «اشارشىلىق» ءسوزi ءتۇسiپ قالۋىنا بايلانىستى, بiزدiڭ سانامىزدا تەك ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi قالدى. سودان بەرi 31 مامىردى, باستاپقى قالپىمەن «اشار-شىلىق جانە قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi» دەپ قوسىپ اتاۋ نە-مەسە بولەك اتاۋ تۋرالى ماسەلە كۇن تارتiبiنەن تۇسپەي كەلەدi.
1995 جىلى قر-نىڭ پرەزيدەنتi جانىنداعى مەملەكەتتiك ساياسات جونiندەگi ۇلتتىق كەڭەستiڭ ماجiلiسiندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسى» بەكiتiلiپ, وندا «تاريحي بiلiمنiڭ نەگiزگi باسىمدىقتارى», «تاريح عىلىمىنىڭ پروبلەمالارى», «تاريحي بiلiم بەرۋ مەن اعارتۋ iسiنiڭ كەلەشەگi» باعىتتارى قامتىلعان ەدi. سونىڭ iشiندە قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ الدىنا قويعان مiندەتتەردiڭ بiرi كەڭەستiك داۋiردەگi قازاقستان تاريحىن قايتا پايىمداۋ. سونىڭ قاتارىندا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگiن تاريحى بار. ونىڭ ءتۇپ-تامىرىن كەڭەستiك بيلiكتiڭ نەگiزiنەن iزدەگەن ءجون. ويتكەنi, احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سوزiمەن ايتقاندا, «قازاققا اقپان رەۆوليۋتسياسى قانشالىقتى تۇسiنiكتi بولسا, قازان رەۆوليۋتسياسى سونشالىقتى تۇسiنiكسiز بولدى» جانە كەڭەستiك بيلiكتiڭ كۇيرەۋiنە دەيiن سول تۇسiنiكسiز كۇيiندە قالدى.
1996 جىلى 30 جەلتوقساندا قر پرەزيدەنتiنiڭ «1997 جىلدى جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى دەپ جاريالاۋ تۋرالى» جارلىعى شىقتى. وندا ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىنا جاڭا ەسكەرتكiشتەر ورناتۋ جانە بۇرىن ورناتىلعان ەسكەرتكiشتەردi, ولاردىڭ جاپپاي جەرلەنگەن ورىندارىن جاپپاي قالىپقا كەلتiرۋ جونiندە شارالار قولدانۋ, قر ۇلتتىق بانكi جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلىنا ارنالعان مونەتالار شىعارۋ تاپسىرىلدى.
1997 جىلدىڭ 31 مامىرى قر پرەزيدەنتi ن.ءا. نازارباەۆتىڭ وكiمiمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنi بولىپ بەكiتiلدi. سونداي-اق, «كەلەشەك كۇندەرiمiزدiڭ ءبارi جارىق بولعاي» دەگەن اتاۋمەن قر-نىڭ پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان ءابiشۇلى نازارباەۆتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇر-باندارىن ەسكە الۋ كۇنiنە وراي قازاقستان ازاماتتارىنا ۇندەۋi جاريالانادى.
تاريحشىلار قاۋىمى ۇلتتىق تاريح ماسەلەلەرiن زەرتتەۋدiڭ اۋقىمىن كەڭەيتiپ, تاۋەلسiزدiك جىلدارى «تاريح تاعىلىمى نە دەيدi?», «قازاق قالاي اشتىققا ۇشىرادى؟», «قاسiرەتتi جىلدار حاتتارى», «كول-لەكتيۆيزاتسيا ۆ كازاحستان تراگەديا كرەستيانستۆا», «20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسiرەتi» ت.ب. كوپتەگەن iرگەلi مونوگرافيالىق ەڭبەكتەردi جارىققا شىعاردى. سوڭعى كەزدە تاريحشى م.اسىلبەكوۆتiڭ زەرتتەۋلەرi بويىنشا 1933-1937 جىلدارداعى بۇكiلوداقتىق قۇپيا ساناق مالiمەتتەرi جاريا-لاندى. وندا كسرو حالقىنىڭ سانى ءارتۇرلi بەرiلەدi. 1933 جىلى 168 ملن, 1937 جىلى 180 ملن مەن 162 ملن ادام كورسەتiلگەن. بۇل كەڭەستiك ساناقتىڭ قۇپياسى اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىنىڭ سانىن الەم جۇرتشىلىعىنان جاسىرۋمەن تۇسiندiرiلسە كەرەك.
كۇلپاش Iلياسوۆا,
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشi عىلىمي قىزمەتكەرi
