عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا, مادەني الما سۇرىپتارى, نەگىزىنەن, جابايى الما تۇرلەرىنەن شىعارىلعان. ولار – ورمان الماسى, كاۆكاز الماسى, قىتاي الماسى, سيۆەرس الماسى, نەدزەۆسكي الماسى, قىرعىز الماسى جانە تاعى باسقا. قازاقستاندا نەگىزىنەن سيۆەرس, نەدزەۆسكي جانە قىرعىز المالارى ءجيى كەزدەسەدى.
ەلوردا جەرى جەمىسكە قانشالىقتى ىڭعايلى؟
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا ايتقانداي, الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى سيۆەرس الماسى ىلە الاتاۋىنىڭ بوكتەرىنەن باسقا جەردە وسپەيدى. تەك سول جەرگە عانا بەيىمدەلگەن المانىڭ بۇل ءتۇرىن قولدان ءوسىرىپ, كوبەيتۋ دە مۇمكىن ەمەس كورىنەدى. سوندىقتان ونىڭ تەك بۇتاعىن كەسىپ الىپ, كوبەيتىپ وتىرعان ەكەن. ىلە الاتاۋىندا ميلليونداعان جىل بۇرىن پايدا بولعان سيۆەرس الماسى تامىر جۇيەسىنىڭ جاقسى دامۋىنىڭ, توپىراق جاعدايىنىڭ ءتۇرلى فاكتورلارىنا توزىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا وسى ۋاقىت ىشىندە نەبىر تابيعي كاتاكليزمنەن دە وتكەنىن ايتادى عالىمدار.
ال ەگىلگەننەن كەيىن 15 جىلدان سوڭ عانا جەمىس بەرەتىن اپورت الماسى ءبىزدىڭ ەلگە جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋى جاعىنان اكەلىنگەن دەسەدى. اۆتورى بەلگىسىز كورىنەدى. ونىڭ ەكى ءتۇرى, ياعني «قان قىزىل اپورت» جانە كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن «الەكساندروۆسكي» دەپ اتالاتىن اپورت ءبىزدىڭ ەلدە جاقسى وسەتىندەردىڭ قاتارىنان. 1960-70-جىلدارى اپورتتىڭ ءبىر الماسىنىڭ سالماعى ورتا ەسەپپەن العاندا 600 گرامم, ءتىپتى ءبىر كەلىگە دەيىن بارىپتى. وسىلايشا, اپورت الماتىنىڭ برەندىنە اينالعان. قازىر تەك بىرەن-ساران بولماسا ونداي ۇلكەن المانى كەزىكتىرۋ ەكىتالاي. ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى كەڭەس وداعى ىدىراپ, جەر جەكەنىڭ قولىنا ءوتىپ جاتقان كەزدە الاتاۋ ەتەگىندەگى باقتىڭ كوبى وتالعان. وسىلايشا, كوپ جەمىس تۇرىنەن ايىرىلىپ قالىپپىز. اتى اڭىزعا اينالعان اپورت الماسى قازىر تەك الماتى وڭىرىندەگى جەكە ساياجاي, باقتاردا عانا ساقتالىپتى-مىس. ونىڭ ۇستىنە, اپورت جولعا شىدامايدى, تاسىمالدانبايدى, كوپ ساقتالمايدى. سوندىقتان دا اپورت استانالىقتاردىڭ اۋزىنا تيە بەرمەيتىن كورىنەدى. الايدا كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە «نەگە ەلوردادا دا اپورت الماسىن وسىرمەسكە؟» دەگەن ساۋال تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇل سۇراققا س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى اگرونوميا فاكۋلتەتى ەگىنشىلىك جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى, اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى ارىسگۇل تۇربەكوۆا بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
– ەلوردادا اپورت وسپەيدى. ايتسە دە, كەيبىر كىسىلەر وسىندا ءوسىرىپ جاتقاندارىن ايتادى. بىراق ونىڭ اپورتقا ۇقساعانىمەن, قانشالىقتى ناقتى ەكەنى ازىرگە بەلگىسىز. جالپى, اپورت ىق جەردە جانە جاعدايى جاسالعان جەرلەردە وتىرعىزسا عانا, ونىڭ وزىندە دە 2-3 ءتۇپ قانا ءوسۋى مۇمكىن.
ەلوردانىڭ جەرى تۇزدى بولسا دا…
جالپى, باس قالادا جەمىس-جيدەكتىڭ 14 ءتۇرى وسىرىلەدى. بىراق قالانىڭ توپىراعى تۇزدى بولعاندىقتان, وسىنداعى ساياجاي قوجايىندارى 4-5 جىل جەمىس بەرگەن الما اعاشىنىڭ ارتىنشا قۋراپ قالاتىنىن ايتادى. ونىڭ ءبىر سەبەبى جەمىس اعاشى تامىر جايىپ كەلە جاتقاندا ءبىر ۇشى جەردىڭ تۇزدى قاباتىنا نەمەسە ەرەكشە تۇزدى جەراستى سۋىنا تيگەندە بىردەن قۋراپ قالۋى مۇمكىن. دەگەنمەن قالانىڭ بارلىق جەرى ءدال وسىنداي دەپ ايتۋعا بولمايدى. سوندىقتان تاجىريبە بارىسىندا ماماندار جەمىس اعاشىن تۇزدى جەراستى سۋىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭدە جاتقانىن جان-جاقتى زەرتتەپ بارىپ وتىرعىزادى ەكەن. ماسەلەن, 1 مامىر قازاقستان حالقى بىرلىگى مەرەكەسىنە وراي ەلورداداعى بوتانيكالىق باق الدىنا اتىراۋدان اكەلىنگەن 800 ءتۇپ الما اعاشى ەگىلدى. بۇل جەرگە رەسەيلىك عالىمدارمەن بىرلەسە زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ, قاجەتتى تىڭايتقىشتار قوسىلىپتى. ونىڭ 700 ءتۇبى بۇرىننان بەلگىلى سۇرىپتار بولسا, قالعان 100 ءتۇپ – جاڭا سۇرىپ. ول اتىراۋدىڭ ماحامبەت اۋدانىنداعى «اگرو ونىمدەرى» تالىمباعىندا جاسالىپتى. بۋدانداستىرۋشىلار بۇل سۇرىپتى ەلباسى مەن ەلوردانىڭ قۇرمەتىنە «Nur-Sultan» دەپ اتاعان. اتىراۋدىڭ توپىراعى بۇل جەرگە قاراعاندا اناعۇرلىم تۇزدىراق بولسا دا, سوعان قاراماستان وندا نەبىر جەمىس تۇرلەرى ءوسىرىلىپ جاتقان كورىنەدى. سوندىقتان وسىندا ەگىلگەن الما اعاشتارى 2 جىلدان كەيىن جەمىس بەرۋى ءتيىس دەپ وتىر ماماندار. بولجام بويىنشا, مۇنداعى 1 گەكتار جەردەن 20 توننا الما وسەدى دەپ جوسپارلانۋدا.
ايتا كەتۋ كەرەك, سەيفۋللين مەن ءۋاليحانوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا الما اعاشى ءوسىپ تۇر ەكەن. ءبىر ءتۇپ اعاش جەمىستى مولىنان بەرەتىن كورىنەدى. بىراق بىرەن-ساران ادام بولماسا, تۇرعىندار بۇدان بەيحابار ءتارىزدى. بىلتىر كۇزدە وسى اعاشتى كەزدەيسوق كورىپ قالىپ, كىشكەنتاي قىزىل المانىڭ قىزىعىن كورگەن ءنازيرا سايلاۋقىزى بۇل جەمىستىڭ كولەمى شاعىن بولعانمەن, شىرىنى كوپ ەكەنىن, ال قايناتپاسى بال تاتيتىنىن ايتادى. ءبىر قىزىعى, جازدىڭ سوڭىندا, كۇزگە قاراي جەمىس بەرەتىن بۇل اعاشتىڭ بىلتىرعىدان تەرىلمەي قالعان المالارى ءالى دە بۇتاقتارىندا ءىلىنىپ تۇر ەكەن. مۇنىڭ قانداي سۇرىپ ەكەنى, قاشان ەگىلگەنى ازىرگە بەلگىسىز. دەگەنمەن جەمىسى تەرىلمەي, قاراۋسىز تۇرسا دا ءونىم بەرىپ جاتقانىنا قاراعاندا ەلوردانىڭ كليماتىن جاتسىنبايتىن سياقتى. وسىعان ۇقساس الما اعاشتارىن شالقىما كوشەسى مەن «بايتەرەك» مونۋمەنتىنىڭ قوناەۆ كوشەسى جاعىنداعى تالداردىڭ اراسىنان دا كەزىكتىرۋگە بولادى. تەك ولاردىڭ ءونىمى ازداۋ.
ورمانداعى الما اعاشتارى نەگە ءونىم بەرمەيدى؟
2012-2013 جىلدارى ەلورداداعى جاسىل بەلدەۋدىڭ وڭتۇستىك باتىس بولىگىنە 2150 ءتۇپ الما اعاشى ەكسپەريمەنت تۇرىندە ەگىلگەن بولاتىن. بىراق وكىنىشكە قاراي, الما اعاشتارىنىڭ سۇرىپتارى ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ جوباسىنا قوسىلماپتى. ويتكەنى جاز ايلارىنداعى ۆەگەتاتسيا كەزىندە الما اعاشتار جاقسى وسكەنىمەن, قىستىڭ كۇندەرى قوياندار ونىڭ ءبىر جىل بويى وسكەن بۇتالارىن جەپ قويادى ەكەن. بۇعان «استانا ورمانى» جشس ماماندارى ءتۇرلى قورعاۋ ادىستەرىن قولدانىپ كورىپتى. ماسەلەن, قىس الدىندا الما اعاشتارىنىڭ دىڭدەرىن قامىسپەن وراپ قويعان. بىراق بۇل قارەكەت اعاشتىڭ بويى الاسا بولعاندا ناتيجە بەرگەنىمەن, بويلاپ ءوسىپ, جەمىس بەرەتىن بورىكباسى دامي باستاعاندا ونى قامىسپەن بايلاۋ مۇمكىن بولماي كەتىپتى. سوندىقتان ەگىلگەن الما اعاشتارى بۇگىنگە دەيىن جەمىس بەرمەگەن.
– جوسپار بويىنشا بۇل اعاشتار 2017 جىلدان باستاپ جەمىس بەرە باستاۋى ءتيىس ەدى. بۇعان قوياندار وزىندىك كەسىرىن تيگىزىپ جاتىر. وسى رەتتە «قوياندارمەن نەگە كۇرەس جۇرگىزىلمەيدى؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. الايدا ءبىزدىڭ ورمان تولىعىمەن جاساندى ورمان بولعاندىقتان, وندا جانۋارلار الەمى وتە از. قويان وزدىگىنەن پايدا بولىپ جاتقان ورمان بيوتسەنوزىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان, ءبىز ونىڭ كوزىن جويا المايمىز. ال جابايى ورمانداردا قويانداردىڭ سانىن رەتتەيتىن جانۋارلار كوپ بولادى. سوندىقتان دا ونداي ورمانداردا جەمىس اعاشتارىنا اسا زيان كەلمەيدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ورماندا قويانداردىڭ تابيعي جاۋلارى تۇلكى, قارساقتار دا پايدا بولىپ جاتقانمەن, ولاردىڭ سانى ءالى دە تىم از. سول سەبەپتى دە الما اعاشتارىن ورمان ءوسىرۋ جوباسىنا ەنگىزۋدى كەيىنگە قالدىرۋعا تۋرا كەلىپ تۇر, – دەيدى «استانا ورمانى» جشس باس اگرونومى ارداق حاسەنوۆ. – ءبىزدىڭ وندىرىستىك تاجىريبەنىڭ ناتيجەسى بويىنشا ەلوردانىڭ جاسىل بەلدەۋىنىڭ تەرريتورياسىندا تەلىپ بۋدانداستىرىلعان الما اعاشىنىڭ قىسقا ءتوزىمدى سۇرىپتارىن وسىرۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. مۇنداي كوشەتتەردى قالامىزدىڭ اعاش پەن بۇتالاردى وسىرۋگە قولايلى توپىراعى بار جەرلەرگە, ياعني ساياباق, باۋ-باقشا جانە جەكە ۇيلەردىڭ جانىنداعى ۋچاسكەلەرگە وتىرعىزىپ, جەمىس الۋعا بولادى. تەك وڭتۇستىك جاقتان اكەلىنگەن الما كوشەتتەرى ەلوردانىڭ قىسىنا شىدامايدى. سوندىقتان الما كوشەتتەرىن ساتىپ العاندا ساق بولۋ كەرەك. جالپى, اعاش وتىرعىزۋ وڭاي جۇمىس ەمەس, بىراق وتىرعىزىلعان اعاشتى ءوسىرۋ ودان دا قيىن.
شەتەل جەمىسىنە تاۋەلدىلىكتەن قالاي ارىلۋعا بولادى؟
ءار ادام ءبىر جىلدا, ياعني 365 كۇن ىشىندە 100 كەلى جەمىس-جيدەك داقىلىن تۇتىنۋى ءتيىس. بۇل – ءبىزدىڭ اس قورىتۋ قابىلەتىمىزگە بايلانىستى ەڭبەكتەگەن بالادان, ەڭكەيگەن قارتقا دەيىنگى ءار ادامنىڭ ءوسۋى, ءارى قاراي جەتىلۋى ءۇشىن تاعام ينستيتۋتى مەن دارىگەرلەر ۇسىنعان كەڭەس نەگىزىندە بەكىتىلگەن نورماتيۆ. سوندىقتان ەلىمىزدەگى 18 ميلليون ادامنىڭ ارقايسىسىن جەمىس-جيدەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەم دەگەندە جىلىنا 800 مىڭ توننا جەمىس-جيدەك ءوسىرىلۋى كەرەك. الايدا 2017 جىلعى ەسەپكە سايكەس, قازاقستان بويىنشا المانىڭ 74 پايىزى سىرتتان ساتىلىپ الىنىپتى.
ستاتيستيكالىق مالىمەتكە سۇيەنسەك, الما وسىرۋدەن الەم بويىنشا اقش پەن قىتاي كوش باستاپ تۇر. ىرگەمىز ءتيىپ تۇرعاندىقتان, قىتاي المالارى بىزگە كوپ تاسىمالدانادى. سودان سوڭ رەسەي, وزبەكستان, قىرعىزستان, تاجىكستان, تۇركيانىڭ المالارى اكەلىنەدى. الايدا قىتاي ءونىمى دەسە, ساپاسىنا كۇمانمەن قاراپ, سانامىزدا قورقىنىشتىڭ قىلاڭ بەرەتىنى دە جاسىرىن ەمەس.
قىتاي الماسىنىڭ ءبىزدىڭ بازارلاردى جاۋلاپ العانى وتىرىك ەمەس. دەگەنمەن ءالى دە ەلدى وتاندىق ونىممەن تولىق قامتاماسىز ەتەتىن مۇمكىندىگىمىز بار ەكەنىن ايتادى ساراپشىلار. ول ءۇشىن باقتى سۋارمالى جەرلەرگە سالۋ قاجەت دەسەدى. الايدا سۋارمالى جەرلەر بىزدە وتە از, بولسا دا ونداي جەردىڭ كوبى جەكەنىڭ قولىندا ءتارىزدى. بۇل جاعى قولبايلاۋ بولىپ وتىرسا كەرەك. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا سۋارمالى جەرلەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ قاجەت. ويتكەنى الما – قاي جەر بولسا, سول جەرگە وسە بەرمەيتىن كىرپياز داقىل.
– بۇل شارۋاشىلىق العا باسۋ ءۇشىن كوشەت وسىرەتىن پيتومنيكتەردى دامىتىپ, دايىن ءونىمدى ساقتايتىن زاماناۋي قويمالار سالۋ كەرەك. سول سياقتى المانى ساتۋدان گورى ونى قايتا وڭدەۋدەن كوبىرەك پايدا تابۋعا بولادى. مىسالى, شىرىن ءوندىرىسى. دۇكەندەگى تەتروپاكەت شىرىنى قىمبات. ونىڭ ۇستىنە, ول – تازا ەمەس, ءارتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسىلعان حيميكات. وكىنىشكە قاراي, ەلىمىزدە توننالاپ شىرىن وندىرەتىن زاۋىت جوقتىڭ قاسى. وسى باعىت جاقسىلاپ قولعا الىنىپ, سالانىڭ فيتوسانيتارلىق جاعدايى جاقسارتىلىپ, باق شارۋاشىلىعىن ۇزاق مەرزىمگە قارجىلاندىرۋ ۇيىمداستىرىلسا, شەتەل الماسىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلا الامىز, – دەيدى ساراپشىلار.
وسىعان دەيىن الما شارۋاشىلىعىنا ۇكىمەت تاراپىنان ءتيىستى دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتىلمەگەن كورىنەدى. مۇمكىن ەندى قولعا الىنار…
