مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ استانانى گازبەن جىلىتۋ جۇيەسىنە كوشىرۋ كەرەك دەگەن تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. بۇل جونىندە قازىر قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟ ەلوردا تابيعي وتىنمەن قاشان قامتاماسىز ەتىلەدى؟ وسى جانە باسقا دا سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.
ءالى ەكى جىل بار
رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, پرەزيدەنت تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستاننىڭ بىرقاتار قالالارىن گازيفيكاتسيالاۋ جۇمىسى 4 كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشى كەزەڭ قىزىلوردا – جەزقازعان – قاراعاندى – استانا باعىتى بويىنشا 1081 شاقىرىمدىق, 820 ميلليمەتر ديامەترلىك قۇبىر تارتىلماق. ونىڭ قۇنى 267 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. ال ەكىنشى كەزەڭ 2020-2023 جىلدارى جوسپار بويىنشا 48 ميلليارد تەڭگەگە بۋراباي ارقىلى كوكشەتاۋعا دەيىنگى 276 شاقىرىمدىق قاشىقتىققا ديامەترى 630 ميلليمەتر بولاتىن قۇبىر قويىلماق. ءۇشىنشى كەزەڭدە 2025 جىلعا دەيىن پەتروپاۆلعا, ودان كەيىنگى 2028-2031 جىلدارعا جوسپارلانعان سوڭعى كەزەڭدە جەزقازعان مەن تەمىرتاۋدا ەكى ءىرى كومپرەسسورلى ستانسا سالىنباق. بۇل جىلىنا ءۇش ميلليارد تەكشە مەتر گازبەن قامتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك. وسىنداي اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە 10 جىلدان كەيىن شامامەن 2,7 ملن قازاقستاندىق ۇيلەرىن گاز وتىنىمەن جىلىتاتىن بولادى دەپ كۇتىلۋدە.
«استاناباسجوسپار» عزجي» جشس باس ينجەنەرى بولات داۋلەتوۆتىڭ مالىمەتىنشە, قازىرگى ۋاقىتتا استاناعا دەيىنگى «سارىارقا» گاز قۇبىرى ماگيسترالىنىڭ جوباسى دايىن. بەينەۋ – بوزوي – شىمكەنت گاز قۇبىرىنان باستالاتىن ماگيسترال قىزىلوردا, جەزقازعان, قاراعاندى, تەمىرتاۋ ارقىلى استاناعا كەلىپ, ارى قاراي كوكشەتاۋ مەن پەتروپاۆلعا جالعانادى.
– تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ ءمالىمەتىنشە, قالاعا گازدى ەكى جىلدان كەيىن اكەلۋ كەرەك. بىراق وعان دەيىن استانا بۇل وزگەرىستى قابىلداۋعا قاۋقارلى بولۋى قاجەت. وسىعان بايلانىستى قازىر باسقارمالاردا گازداندىرۋدىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق جوباسىنا ساراپتاما جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. «سارىارقا» ماگيسترالىنەن تارتىلاتىن تابيعي گاز №2 اۆتوماتتاندىرىلعان گاز تاراتۋ ستانساسىنا, ودان كەيىن باسقالارىنا قوسىلادى, – دەيدى باس ينجەنەر.
بۇل تۇرعىدا وتىن-ەنەرگەتيكالىق كەشەنى جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باس مامانى ارسەن قوجانوۆتىڭ ايتۋىنشا, گازيفيكاتسيا جوباسىنىڭ قۇجاتى – «گوسەكسپەرتيز» رمك ماماندارىنىڭ قاراۋىندا.
– تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەگە سايكەس, استاناداعى گاز تارتۋ جەلىسىن سالۋ جۇمىسى ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن. قازىرگى ۋاقىتتا گازيفيكاتسيا ۇدەرىسىن جىلدامداتۋ ءۇشىن تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەمەن قاتار ءبىزدىڭ باسقارما 9 كەشەننەن تۇراتىن ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتىن ازىرلەپ جاتىر. بۇل قۇجات وسى جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانىندا اياقتالۋى كەرەك. ال كەلەر جىلى 114 شاقىرىمدى قۇرايتىن ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ 4 كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى باستالىپ, 2020 جىلى اياقتالۋى ءتيىس, – دەيدى ول.
بەس جىلدىق جوسپار جاسالدى
تۇرعىن ءۇي, الەۋمەتتىك جانە كوممەرتسيالىق قۇرىلىستاردىڭ ينجەنەرلىك جانە كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ سياقتى قالا قۇرىلىسى بويىنشا بەسجىلدىق كەشەندى جوسپار ازىرلەندى. اتالمىش جوسپاردى ازىرلەگەن كەزدە «استاناباسجوسپار» عزجي» جشس ماماندارى قالا اكىمدىگىنىڭ الداعى بارلىق جۇمىسىنا تالداۋ جاساعان ەكەن.
– ادەتتە بۇعان دەيىن مۇنداي بەسجىلدىق جوسپار قاراستىرىلماعان. بۇل تاجىريبە ەلوردادا العاش رەت قولدانىلۋدا. ءبىز مۇنى بارلىق مەكەمەمەن كەلىسىپ, الداعى شىعىنداردى ەسەپتەدىك. ەڭ باستىسى, باسقارمالار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك بولمايدى. مىسالى, دەپۋتاتتار جاڭا مەكتەپتەرگە قول جەتكىزۋدىڭ ۇزاققا سوزىلاتىنىن ءجيى ايتادى. ال كەشەندى جوسپاردا بۇل ماسەلەلەر ەسكەرىلىپ, ءار مەكەمەنىڭ اۋقىمدى جۇمىسقا قالاي جانە قاي ۋاقىتتا كىرىسۋ كەرەك ەكەنى كورسەتىلەدى. سونىمەن قاتار بۇعان كەز كەلگەن ساتتە وزگەرتۋلەر جاسالمايدى. جوسپار التى اي سايىن جاڭارتىلىپ وتىرادى. جۇزەگە اسپاعان جوبالار كەلەر جىلدىڭ جوسپارىن تولىقتىرادى. ياعني, قۇجات 2030 جىلعا دەيىنگى باس جوسپار نەگىزىندە 2023 جىلعا دەيىن ازىرلەندى. وعان كەلەر جىلى تاعى ءبىر جىل قوسىلادى, – دەيدى «استاناباسجوسپار» عزجي» جشس ديرەكتورى سارسەمبەك ءجۇنىسوۆ.
ەندى ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا بۇل جوسپاردىڭ قالالىق باسقارمالاردىڭ انىقتامالىق قۇجاتىنا اينالاتىنىن ايتادى ازىرلەۋشىلەر. ولاردىڭ ەسەبىنە سايكەس, بەس جىلدىق جوسپار بويىنشا قۇرىلىس-مونتاج جۇمىستارى مەن جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردى جاساۋ قۇنى 1 ترلن 798 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى ەكەن. سونىڭ ءىشىندە وتىن-ەنەرگەتيكالىق كەشەنى جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ جوبا قۇنى 489 ميلليارد تەڭگە بولسا, كولىك جانە جول-كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ باسقارماسىنىڭ جوباسى 626 ملرد تەڭگە شاماسىندا كورىنەدى. بۇل مەكەمەلەر الدىندا ەڭ اۋقىمدى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى تۇر. ول – قالانى گازبەن قامتاماسىز ەتۋ.
جالپى, ەلورداداعى سالىنىپ جاتقان بارلىق نىسانداردى قوسقاندا قالانى جىلىتۋ ءۇشىن 2765 گكال قاجەت بولسا, ەكى جەو-نىڭ كۇشىن قوسقاندا جىلۋ قۋاتى 2500 گكالدان اسپايدى. ال قازىرگى ۋاقىتتا 2334 گكال تۇتىنىلۋدا. 5 جىلدىق جوسپارعا سايكەس, 2020 جىلعا قاراي ەسىل وزەنىنە دەيىنگى كىشى اينالما جولداعى قۇرىلىس باستالادى. ونىمەن قوسا, رەنوۆاتسيا باعدارلاماسى بويىنشا قالانىڭ ەسكى بولىگىندەگى اپاتتى ۇيلەر ءسۇرىلىپ, ورنىنا زاماناۋي عيماراتتار سالىنۋدا. سوندىقتان قالاعا قوسىمشا جىلۋ قۋاتى اۋاداي قاجەت. ول ءۇشىن قانداي جۇمىستاردىڭ جۇرگىزىلىپ جاتقانى تۋرالى «استاناباسجوسپار» عزجي» جشس باس ينجەنەرى بولات داۋلەتوۆ بىلاي دەيدى:
– ازىرگە 100 گكال عانا جىلۋ قۋاتى ارتىلۋدا. ال ەگەر جىلۋ جۇيەلەرىن ارى قاراي دامىتپاساق, 2020 جىلى 423 گكال, 2025 جىلى 1034 گكال, ال 2030 جىلى 1500 گكال جەتىسپەيتىن بولادى. بۇل دەفيتسيتتى جويۋ ءۇشىن 2019 جىلى جەو-1-دەگى بارلىق سۋ ىسىتقىش قازاندىقتاردى, ال جەو-2-دەگى كەيبىر قازاندىقتاردى تابيعي گازعا كوشىرۋ كەرەك. 2025 جىلى جەو-3-ءتىڭ №1 سۋ اگرەگاتى مەن قازاندىق اگرەگاتى پايدالانۋعا بەرىلىپ, ول گازعا اۋىستىرىلۋى ءتيىس. تاعى 5 جىلدان كەيىن جىلۋ بەرۋ ورتالىعىنىڭ قۇرىلىس جۇمىستارى تولىق اياقتالۋى قاجەت.
كومىر كەرەك بولمايدى
جەو-1 تولىقتاي گازعا كوشكەن كەزدە 2020 جىلى ەڭ الدىمەن كوكتال-1 جانە كوكتال-2 تۇرعىن ءۇي الاپتارى مەن جەلەزنودوروجنىي, سونىمەن قاتار وڭتۇستىك-شىعىس ىقشام اۋدانى قامتىلماق. ال 2021 جىلى قالانىڭ باتىس جاعىنداعى قورعالجىن تاس جولىنىڭ بويى, 2023 جىلى ەلوردانىڭ بارلىق بولىگى گازبەن جىلىتۋ جۇيەسىمەن قامتاماسىز ەتىلمەك. سونىمەن, 2025 جىلعا دەيىن كومىر وتىنىمەن جىلىتىلىپ وتىرعان بارلىق نىساندار تابيعي وتىنعا كوشىرىلمەك. شۇبار, كوكتال-1 تۇرعىن الاپتارىنداعى سياقتى 200-گە جۋىق اۆتونومدى قازاندىقتار ورتالىقتاندىرىلعان جىلۋ جۇيەسىنە قوسىلادى دەپ كۇتىلۋدە. دەمەك, الداعى ۋاقىتتا قالانى جىلىتۋدا قاتتى وتىننىڭ بۇرىنعىداي قاجەتى بولمايدى دەگەن ءسوز.
تۇرعىن ۇيلەرگە گازدىڭ قالاي بەرىلەتىنى ازىرگە بەلگىسىز كورىنەدى. «استاناباسجوسپار» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا, قۇبىرلار جەراستى ارقىلى وتكىزىلەتىن ءتارىزدى. دەگەنمەن جاڭا جىلۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىن سالۋشىلارعا گاز قۇرىلعىسىن ورناتۋدىڭ التى نۇسقاسى ۇسىنىلىپتى. مىسالى, جەكەمەنشىك سەكتورداعى ۇيلەردىڭ ارقايسىسىنا ياكي توپتىق بلوك تۇرىندە نەمەسە تۇتاس اۋداندى جىلۋمەن قامتيتىنداي ءبىر ورىنعا ورناتۋ نۇسقالارى قاراستىرىلعان. سول سياقتى بۇل قۇرىلعىلار كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ شاتىرىنا دا ورناتىلۋى مۇمكىن.
سورعى ستانسالارى دايىن با؟
بۇرناعى كۇنى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ, باسەكەلەستىكتى جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ استانا قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «استانا-تەپلوترانزيت» اق قۇرىلىس جانە قايتا جاڭارتۋ نىساندارى بويىنشا ءباسپاسوز تۋرى ءوتتى. «استانا-تەپلوترانزيت» اق باسقارما توراعاسى ۆاسيلي كۋريسكو باستاعان جۇمىس توبى جوندەۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان نىسانداردى ارالادى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, جىلىتۋ ماۋسىمى الدىندا جىلۋ قۇبىرلارى 100 پايىز تەكسەرىستەن وتكەن.
– ءبىزدىڭ كاسىپورىن جىلۋ ەنەرگياسىن ورتالىقتان تۇتىنۋشىعا دەيىن تاسىمالداۋدى قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق جىلۋ ماگيسترالىن, سورعى ستانسالارىن, ەلەكتر قۇرالدارىن جىلىتۋ ماۋسىمىنا دايىندايدى. دايىندىق بارىسىندا كاسىپورىن جۇرگىزەتىن ينۆەستيتسيالىق باعدارلامالارعا 1 ملرد 300 ملن تەڭگە ءبولىندى. ونىڭ 1 ملرد 100 ملن تەڭگەسى جىلۋ قۇرالدارىن جوندەۋگە جۇمسالدى. بىرقاتار ۋچاسكەلەردە قۇبىر جەلىلەرى قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل ماگيسترال بالاباقشانى, تۇرعىن ۇيلەردى, شاعىن جانە ورتا بيزنەس نىساندارىن جىلۋمەن قامتيدى. دۇرىس پايدالانعان جاعدايدا قۇبىرلار 30 جىلعا دەيىن جارايدى. قازىرگى ۋاقىتتا جوندەۋ جۇمىسى اياقتالدى. ماگيسترال قۇرىلىسى كەزىندە جىلى سۋدى وشىرمەدىك, – دەيدى «استانا-تەپلوترانزيت» اق باسقارما توراعاسى.
جالپى, استاناداعى جىلۋ ەنەرگياسىن بەرۋ جانە تاراتۋ قىزمەتتەرىن ۇسىنۋ بويىنشا تابيعي مونوپوليا سۋبەكتىسى بولىپ وتىرعان «استانا-تەپلوترانزيت» اق ەلوردادا 7060 كم جىلۋ جولىنا قىزمەت كورسەتەدى. كاسىپورىننىڭ 14 سورعى ستانساسى جۇمىس ىستەيدى. ستانسالاردىڭ كوپشىلىگى اۆتوماتتاندىرىلعاندىقتان, ديسپەتچەرلىك ورتالىقتان قاداعالانىپ, قاشىقتىقتان باسقارىلادى ەكەن. ۆاسيلي كۋريسكونىڭ ايتۋىنشا, بۇل ستانسالار گازبەن جىلىتۋ جۇيەسىنە دە تولىق دايىن.
استانا تۇرعىندارى ءۇشىن جاقسى جاڭالىق ەكەن. يگىلىكتى بولسىن.