بۇگىنگى كەلەلى اڭگىمەمىزدىڭ قوناعى – نۇر-سۇلتان قالالىق سوتىنىڭ ازاماتتىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ توراعاسى قۋانىشباي الجىكوۆ.
– اتا زاڭ دەپ جاتامىز. جالپى كونستيتۋتسيا ۇعىمىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
– كونستيتۋتسيا دەگەن تەرمين لاتىن سوزىنەن الىنعان قۇرىلىس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا كونستيتۋتسيا- ەڭ جوعارعى نەگىزگى زاڭ بولىپ تابىلادى ءارى زاڭ اكتىلەرىنىڭ قاينار كوزى. ناقتى قولدانىستاعى قاتىناستاردى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جۇيەسى. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا, اتا زاڭىمىزدىڭ قوعامداعى ءرولى- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇرۋدىڭ كونستيتۋتسيالىق نەگىزىن قالايدى. مەملەكەت ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن دەموكراتيالىق ادىستەرمەن, رەفەرەندۋم ارقىلى, پارلامەنتتىك داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋ كونستيتۋتسيامىزدا بەكىتىلگەن. اتا زاڭ ەگەمەندى مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىنىڭ نەگىزى بولۋىمەن قاتار ونىڭ تۇجىرىمدامالارىندا اقىلعا قونىمدى مامىلە ەلەمەنتتەرى كورىنىس تابادى. قوعامداعى ەلەۋلى قايشىلىقتاردى بەيبىت جولمەن, قوعامدىق كەلىسىم نەگىزىندە شەشۋگە قىزمەت ەتەدى. ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىز جانە تۇراقتى دامۋ يدەياسى وسى كونستيتۋتسيادا جالعاسىن تاۋىپ وتىر.
– قازاقستان كونستيتۋتسيانى ەكى رەت قابىلدادى. (1993,1995 جىلدارى) سودان بەرى سان مارتە تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. بۇعان قانداي سەبەپتەر بولدى دەپ ويلايسىز؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋ قاجەتتىلىگىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن, 1993 جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ 9 سەسسياسىندا جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداندى. الايدا زاڭگەرلەردىڭ, ساياساتتانۋشىلاردىڭ پايىمداۋى بويىنشا ولقىلىلىقتارى كوپ بولدى. بۇل كەزدە ەلىمىزدە ەكونوميكالىق داعدارىس ءجۇرىپ جاتتى. سول كەزدەگى كونستيتۋتسيا وسى داعدارىستى جوياتىن, الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى جەڭە الاتىن اتقارۋشىلىق بيلىكتى كوزدەمەدى. بۇل جونىندە, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ 1995 جىلى وتكىزىلگەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 1-ءشى سەسسياسىندا ايتا كەلىپ, ناقتى كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى ىسكە اسىرۋ قاجەتتىگىنىڭ تۋىنداعانىن اتاپ ءوتتى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا, 1993 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا ءماتىنى قايتا قۇرۋلاردى قاجەت ەتتى. بۇل نورمالار جۇزەگە اسىرىلا باستادى. سونىمەن پارلامەنتتىك داعدارىس بولىپ, 1995 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇكىمەتتىڭ ورنىنان ءتۇسۋى جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋعا اكەلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi ۇسىنىپ, ونى حالىق 1995 جىلعى 30 تامىزداعى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدادى.
جاڭا كونستيتۋتسيا بويىنشا پرەزيدەنتتىك بيلىك كۇشەيىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى قۇرىلدى. پروكۋراتۋرا, قۇقىقتىق قورعاۋ ورگاندارى قايتا قۇرىلدى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قۇرىلدى, قوس پالاتالى پارلامەنت قالىپتاسىپ, پارلامەنت زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىن رەسپۋبليكاداعى ەڭ جوعارعى وكىلدى ورگان بولدى. اتالعان قايتا قۇرىلۋلار – كونستيتۋتسيالىق نورمالاردىڭ ءبىر جولعى ارەكەتى ەمەس, ولار تۇراقتى جۇرگىزىلەتىن جانە جەتىلدىرىلەتىن بولدى.
– ءتىل تۋرالى زاڭعا 30 جىل تولماق. الايدا بۇل زاڭ قاۋقارلىى ما؟ مەملەكەتتىك ءتىل قولدانىستا باسىم ەمەس دەسە دە بولادى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ كوپشىلىگى ورىس تىلىندە سويلەيدى. نەگە؟ بۇل كونستيتۋتسياعا قايشى ەمەس پە؟
– كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس داۋىرىندە ءوز وتانىندا ەكىنشى قاتارعا ىعىستىرىلعان قازاق ءتىلى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى مەملەكەتتىك تىلگە اينالعان ەدى. بۇل مارتەبە ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كونستيتۋتسيالىق شەشىمىن تاپقان-دى. 1997 جىلعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭدا انا ءتىلىمىزدىڭ نەگىزگى قۇقىقتىق قاعيدالارى ودان ءارى دامىتىلدى. وسى زاڭدى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا بىرنەشە ماڭىزدى قۇجاتتار قابىلدانىپ, الداعى باسىم باعىتتار مەن مىندەتتەر ايقىندالعان بولاتىن.
قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا ەلەۋلى-ەلەۋلى وڭ وزگەرىستەر دۇنيەگە كەلدى.وعان ۇلكەن دالەل رەسپۋبليكادا قازاق تىلىندە وقيتىن بالالار سانى ەكى ەسەگە ءوستى. قانشاما قازاق مەكتەپتەرى, بالاباقشالار اشىلدى. الايدا قازىرگى كەزدە اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن جەتىستىكتەرگە جەتە قويعان جوقپىز. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ايتقان «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن قاراپايىم قاعيدا دا ورىندالماۋدا. ءتىپتى, «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بيلىك باسىنداعىلارعا ونشا اسەرىن تيگىزبەي وتىر. رەسمي شارالار, القا ماجىلىستەرى مەن ءتۇرلى جيىندار ورىس تىلىندە وتەدى. جيىندار وتكىزەتىن زالدار ىلەسپە اۋدارما جاساۋعا قاجەتتى تەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتارمەن, ماماندارمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن. سوندىقتان كەيبىر جەرلەردە ورىس تىلىندە سويلەۋگە ءماجبۇر بولىپ جۇرگەن جايلار دا بار.
كونستيتۋتسيادا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن جازىلعان. ال «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىنىڭ ەكىنشى بولىگىندە «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ, زاڭ شىعارۋ, سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.
بۇگىنگى ۇلكەن كەمشىلىك ءاربىر جەكە ازاماتتارعا دا بايلانىستى. سوڭعى كەزدە اتا-انالار ۇل-قىزدارىنا قازاق تىلىنەن گورى اعىلشىن تىلىنە ۇيرەتۋدى ءجون كورەدى. سەبەبى قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي جاستارىمىزدى شەتەل ءتىلىن, ونىڭ ىشىندە اعىلشىن ءتىلىن بىلۋگە باعىتتاۋ ورىندى. بۇگىنگى الەمدىك وركەنيەت دەڭگەيى وسىنى تالاپ ەتەدى. بۇل قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ سۋبەكتىسى رەتىندەگى قاجەتتىلىكتەن دە تۋىندايدى. الايدا مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانباۋ, بىلمەۋ ۇلكەن اداسۋشىلىق. قالايدا ۇلتتىق, ياعني اتا زاڭمەن بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرۋىمىز قاجەت.
قازاق ءتىلىنىڭ كۇيى سوت سالاسىندا ايانىشتى حال كەشۋدە. ۇلكەن قالالاردا جانە ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك, شىعىس وڭىرلەرىندە سوت پروتسەسستەرى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. ءتىپتى, كەيبىر كىسىلەر ورىس ءتىلىن بىلمەسە دە, سوتقا ورىس تىلىندە تالاپ بەرەدى. سەبەبى قوعام سونداي جانە قازاق تىلىندە جەتىك بىلەتىن زاڭگەر ماماندارىنىڭ جوقتىعى. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تالاپ ارىزدارى دا سوتقا ورىس تىلىندە كەلىپ ءتۇسىپ جاتادى. بۇل جاعداي ءبىرىنشى باسشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كوتەرۋدى قاجەت ەتەدى. مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ باستى ۇستانىمىنىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى بۇل باعىتتاعى ماڭىزدى قادام قاتارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر كولەمدە ءبىلۋ كەرەك دەگەن تالاپتى جەدەل تۇردە كۇشەيتپەسە بولمايدى.
– بۇگىنگى سوت جۇيەسى قانداي بولۋى كەرەك. الەمدىك سوتتارمەن يىق تەڭەستىرەتىن حالدەمىز بە؟
– قازىرگى تاڭدا سوت جۇيەسىندە بولىپ جاتقان رەفورمالار ەڭ الدىمەن سوت جۇيەسىنە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمىن نىعايتۋعا باعىتتالعان. قازىر ءبىزدىڭ سوت جۇيەمىز ءۇش ساتىلى. جاسالىپ جاتقان رەفورمالارعا سايكەس سوت جۇيەسىنىڭ ساتىلارى از بولعان سايىن, ءار ءىستىڭ سوڭىنا جەتۋ ۋاقىتى دا تەز بولادى. سوت جۇيەسىنىڭ رەفورمالارى, دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ باعدارلاماسىنا سايكەس, الدىڭعى قاتارلى الەمدىك سوتتاردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ رەفورمالار جاسالىپ جاتىر. مىسالى, امەريكادا 95 پايىز, ۇلىبريتانيادا 87 پايىز, سلوۆەنيادا 35 پايىز داۋلار سوت تالقىلاۋىنا جەتپەي شەشىلەدى ەكەن.
وسىنداي باعىتتا, ياعني مەدياتسيانى قولدانۋ سالالارىن ودان ءارى كەڭەيتۋ ماقساتىندا جەكە ساناتتاعى داۋلاردى (جانجالداردى) مەدياتسيا تارتىبىمەن سوتقا دەيىن رەتتەۋ مىندەتتىلىگى بويىنشا جوعارعى سوت قاناتقاقتى جوبانى ىسكە قوسىپ ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلىپ وتىر. ياعني دامىعان ەلدەردىڭ حالىققا قولايلى تاجىريبەلەرى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قولدانۋدا.
– سوتتىڭ اشىقتىعى, حالىققا قولجەتىمدىلىگى ءۇشىن قانداي شارالار جاسالىپ جاتىر؟
– كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – سوت تورەلىگىنىڭ ادىلدىگى, اشىقتىعى, قولجەتىمدىلىگى. سوتتىڭ اشىقتىعى مەن جاريالىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن سوت جۇيەسىندەگى جاڭا وزگەرىستەر قوعامنىڭ سوت قىزمەتىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا سوتتىڭ جۇمىسى بارشاعا ءمالىم. «100 ناقتى قادام» باعدارلاماسىندا قازاقستاندىق جۇيەگە ەلەكتروندى ءوندىرىستى ەنگىزۋ تۋرالى ايتىلعان. وسى باعدارلاما بويىنشا قازىرگى كەزدە سوت بارىسىن اۋديو-ۆيدەو ۇلگىگە ءتۇسىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. سوتتا يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ءبىرىنشى كەزەكتە سوت جۇمىسىنا وڭ اسەر ەتتى. ەكىنشىدەن, يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار سوت جۇمىسىن جەڭىلدەتتى. سونىمەن قاتار ادامدارعا قولجەتىمدىلىگى ارتتىرىلدى.
زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن ءار ازامات ەلەكتروندى تۇردە سوتقا ارىزىن ۇسىنىپ, ول ارىزدىڭ قوزعالىسىن كەدەرگىسىز باقىلاي الادى. ياعني ارىزدىڭ سوت وندىرىسىنە قابىلدانۋى, ءىستىڭ تاعايىندالۋى, ول بويىنشا شىعارىلعان شەشىمدەر جونىندە تولىق مالىمەت الىپ وتىرۋعا مۇمكىندىگى بار. ول ءۇشىن «سوت كابينەتىنە» كىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كۋالاندىرۋشى ورتالىعىنان الىنعان ەلەكتروندىق تسيفرلىق قولتاڭباسى بولۋى قاجەت. ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ كەز كەلگەن, وزىنە ىڭعايلى ۋاقىتتا, ۇيدەن نەمەسە كەڭسەدەن شىقپاي-اق, ونلاين رەجيمىندە «سوت كابينەتى» ينتەرنەت-سەرۆيسى (www.sud.kz) ارقىلى ەلەكتروندى تۇردە تالاپ-ارىزداردى بەرۋگە, شاعىمدار مەن ءوتىنىشحاتتاردى جولداۋعا, سونداي-اق ءىستىڭ قارالۋ بارىسىن باقىلاۋعا مۇمكىندىكتەرى بار.
سونىمەن قاتار جوعارعى سوتتا احۋالدىق ورتالىق جۇمىسى ىسكە قوسىلدى. احۋالدىق ورتالىق- سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىنداعى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋدىڭ جاڭا دەڭگەيى. سوتتىڭ جاريالىلىعى مەن اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ءارى قانداي دا بولماسىن داۋدى تەز ارادا شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ەگەر حالىق سوت ادىلدىگىنە سەنىم ارتسا, وندا زاڭ ۇستەمدىگى جوعارى دەڭگەيدە بولعانىن كورسەتەدى.
سۇحباتتى جۇرگىزگەن
بەيبىت وسپان
