بيىل شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا كوش تۇزەگەنىنە 28 جىل تولىپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا وسى جايعا قاتىستى بارلىق وقيعالاردى زەردەلەپ, سارالايتىن كەز كەلگەندەي. وتكەن جولعا ۇڭىلسەك, العاشقى ورالمان كوشى 1991 جىلى ناۋرىزدىڭ 17-سىندە موڭعوليادان شىعىپ, 22-سىندە الماتى وبلىسىنا كەلىپ جەتتى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ, ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولعالى 28 جىل بولدى. كەزىندە تاعدىر تالكەگىمەن ەل, جەرىنەن بوسىپ, باس ساۋعالاپ كوشۋگە ءماجبۇر بولعان زارلى دا شەرلى قازاق ءۇشىن بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى, قانشالىقتى ىستىق ەكەنىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ, ءسىرا, قيىن بولار. شەتتە جۇرگەن بىزدەر كەزىندە الەمدەگى تاۋەلسىز مەملەكەتى بار حالىقتارعا قىزىعۋشىلىقپەن قاراپ, «شىركىن-اي, ءبىزدىڭ قازاقتىڭ باسىنا دا وسىنداي باق قونار ما ەكەن؟» دەپ تەبىرەنۋشى ەدىك, الەم قازاقتارىنىڭ قارا شاڭىراعى سانالاتىن قازاقستان باسقا ەلدىڭ قول استىندا, بودان بوپ جۇرگەنىن ويلاعان سايىن كوڭىلگە قاياۋ ءتۇسىپ, ەڭسەمىز ءبىر كوتەرىلمەۋشى ەدى دەپ اتام ايتىپ وتىراتىن. قازاق حالقى ءوزىنىڭ سان مىڭ جىلدىق تاريحىندا سوناۋ ساقتار مەن عۇندار, كوك بورىلەر مەن تۇركەشتەر زامانىنان بەرى كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ نەگىزىن قالاپ, دۇنيەجۇزىلىك تاريحتا وشپەس ءىز قالدىردى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىگىنىڭ تامىرى وتە تەرەڭدە ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق دالاسى وسى داڭقتى تاريحىمىزدىڭ كۋاسى ەمەس پە؟ الايدا ورىس پاتشالىعىنىڭ ەكى جارىم عاسىرعا سوزىلعان وتارشىل وزبىرلىعى تۇسىندا ۇلان-بايتاق جەرىمىزگە كوز الارتقان دۇشپانداردىڭ سىرتتان ايداپ سالىپ, ىشتەن ويران سالۋدىڭ سالدارىنان سونىڭ بارىنەن جۇرداي بولىپ, ءدىنىمىز بەن دىلىمىزدەن, ءتىپتى تىلىمىزدەن دە كوز جازىپ قالا جازدادىق. سان رەت ەرەكشە جانشىلۋدىڭ ناتيجەسىندە وزگە قاسيەتتەرىمىزبەن بىرگە ءتىلىمىز, ءدىلىمىز, ءدىنىمىز تونالدى. ءوزىمىز, جالتاقتىققا بوي ۇردىق. «قازاعىم!» دەسەڭ, «حالقىم» دەسەڭ, «ۇلتشىل» دەگەن وقتاۋلى تۇرعان ۋلى وق سارت ەتىپ اتىلاتىن ەدى دە, ودان ارعى ءومىرىڭ دۇشپاندىققا اينالىپ, ەل بىتكەننىڭ ەڭ سوڭىنا بارىپ, ءمۇساپىر ءومىر سۇرەتىنسىڭ. حالقىمىز سونداي حالگە مويىنسۇنىپ, ءوز ەلى, ءوز جەرىندە وتىرىپ پايىز جاعىنان 29-عا دەيىن تومەندەدى. مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن قازاق سونى دا كوردى, سوعان دا ءتوزدى عوي. بىراق قانشا قينالسا دا, بولاشاقتان كۇدەر ۇزبەي, ءۇمىتىن ۇكىلەۋدەن ءبىر تايعان ەمەس. ءسويتىپ 1991 جىلى حالقىمىزدىڭ ارمانىنىڭ اسقارىنان تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى اتىپ, وشكەنى جانىپ, ولگەنى تىرىلگەندەي قازاق ءدۇر سىلكىنىپ, قايتا تۇلەدى. ماڭگۇرتتىك ەتەك الىپ, ەس كەتە باستاعان شاقتا كەلىپ باسىمىزعا ورناعان ەگەمەندى ەلىمىز اسا زور قۋانىشقا بولەسە, بۇگىنگى شىن باقىت وسى ەمەس پە؟ تاۋەلسىزدىك بەلگىلەرى بەكىتىلىپ, مەملەكەتىمىزدىڭ ءانۇرانى ورىندالىپ, قاسيەتتى كوك بايراعىمىز جەلبىرەپ, جوعارى كوتەرىلە باستاعاندا كوز جاسىمىزعا يە بولا الماي قالدىق. بۇدان ءبىراز بۇرىن دۇنيەنىڭ كوپ جەرىندە قازاق دەگەن حالىقتى ەشكىم بىلمەيتىن. قازاقپىن دەسەڭ «ول قانداي ۇلت؟» دەپ تاڭىرقاي سۇرايتىن. سوندىقتان دا قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ, قازاق دەگەن حالىقتى بۇكىل الەم تاني باستاعاندا شەت ەلدەگى اعايىندارىمىزدىڭ توبەلەرى كوككە ەكى-اق ەلى جەتپەي قالدى. كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ ەجەلگى اتامەكەندەرىندە وتىرسا دا, ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قازاقستاننان سىرت قالىپ قويعان. ءبىرازى وتكەن عاسىرداعى قۋعىن-سۇرگىندەردە وزگە ەلدەرگە بارىپ پانالاعان. تالاي-تالاي بوزالا تاڭداردى ەلىنە دەگەن ساعىنىشپەن اتىرىپ, الىستا قالعان اتامەكەنىنە قاراي-قاراي كوز تالدىرعان مىڭداعان قانداسىمىزدىڭ ۇزىلە جازداعان كۇندەرى قايتا جالعانىپ, سونە جازداعان ءۇمىت وتى قايتا مازدادى. ءيا, ولار ءۇشىن بۇدان اسقان قۋانىش, بۇدان ارتىق باقىت جوق شىعار؟! كەشەگە دەيىن «ەلىم-اي» دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولىپ, اتاجۇرتىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىنا زار بولىپ كەلگەن باۋىرلارىمىز تاۋەلسىز ەلىنىڭ كەڭ قۇشاعىنا ەنىپ, اتامەكەن توسىندە ەمىن-ەركىن, ارمانسىز كۇي كەشۋدە. تاعدىردىڭ تەپەرىشىن كوپ كورىپ, تاۋ اسىپ, قۇم كەشىپ, كوپ كوشسە دە, اتاجۇرتتان شالعاي جۇرسە دە بۇل اعايىندارىمىز تۇگەلگە جۋىق قازاقى قالپىن, ادەپ-عۇرپىن, سالت-ءداستۇرىن, ءتىل, ءدىنىن امان ساقتاپ, بۇگىنگى زامانعا جەتكىزگەن قايسارلىعىنا, وجەتتىلىگىنە, رۋحىنىڭ بيىكتىگىنە تالاي جۇرت تامسانىپ, تاڭداي قاقتى. شەت ەلدەگى قازاقتار بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە ءوسىپ-وركەندەۋىنە, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەني-رۋحاني سالادا دامۋىنا, ەكونوميكاسىنىڭ العا باسىپ, دەموگرافيالىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسا الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, شەت ەلدەگى قازاقتار – قازاقستان ءۇشىن قاي جاعىنان بولسا دا باعا جەتپەس اسىل قازىنا. 1991 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى تۇركياعا رەسمي ساپارمەن بارعاندا وسى ەلدەگى اعايىندارمەن كەزدەسىپ وتىرىپ, الەم قازاقتارىنىڭ باسقوسۋىن وتكىزسەك دەگەن ويىن تۇڭعىش رەت ورتاعا سالعان ەدى. بۇكىل قازاقتار قۋانا قوشتاپ, اسىعا كۇتكەن تۇڭعىش قۇرىلتاي 1992 جىلى قىركۇيەك ايىندا الماتى قالاسىندا سالتاناتپەن اشىلدى. بۇل جيىن دۇنيەجۇزىندەگى قازاق قاۋىمىن ءدۇر سىلكىندىرگەن, ەندى عانا تاۋەلسىزدىك العان جاس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ ەلەۋلى وقيعالارىنىڭ ءبىرى بولدى.
كۇنى كەشە عانا قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولادى, ونى قازاقتان شىققان ءوز پرەزيدەنتى باسقارادى دەگەندى قول جەتپەيتىن ارمان سياقتى كورەتىن اعايىندارىمىز بۇل ارماندارىنىڭ ورىندالعانىنا كۋا بولىپ, كوزدەرىنە جاس الىپ, قۇرىلتاي مىنبەسىنەن تەبىرەنە سويلەپ تۇردى. الەم قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى 2002 جىلى تۇركىستان قالاسىندا بولدى. مۇنداي شەشىم ەلدىڭ وتكەن تاريحىن قادىرلەۋدەن بۇگىنگى جەتكەن بيىگىمىزدى جانە ءبىر باعدارلاپ, بولاشاق دامۋ جولىمىزدى ايقىنداۋدان تۋعان ەدى. ءويتكەنى قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى الار ورنى ەرەكشە. جاۋدى جاسقاپ جول دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى رەسپۋبليكالىق ماڭىزداعى ەڭ بەدەلدى ۇيىم رەتىندە تانىلىپ, اتاجۇرتپەن الىستاعى اعايىنداردىڭ اراسىن التىن كوپىر بولىپ جالعاستىرىپ كەلەدى. قازاقستاندا قانداي ءىس قولعا الىنباسىن, بۇكىل كۇش-جىگەر, ەڭ الدىمەن, قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭگى وركەندەۋىنە, بۇكىل حالقىمىزدىڭ جان-جاقتى دامىپ, وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ ەل بولىپ العا باسۋىنا ارنالادى. سوعان وراي قاۋىمداستىق تا ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىن مەملەكەتىمىزدى دامىتۋ مەن نىعايتۋعا, بۇكىل قازاقتىڭ باسىن قوسۋعا ارنالعان وسى ماقسات-مۇددەگە ساي جۇرگىزۋگە كۇش سالدى. قاۋىمداستىق شەت ەلدەگى قازاقتاردىڭ مادەني-رۋحاني وقۋ-ءبىلىم سالاسىنداعى جاعدايلارىمەن تانىسۋ, ولاردىڭ بۇل جونىندەگى مۇقتاج ماسەلەلەرىن قازاقستاننىڭ ءتيىستى ورىندارىنا جەتكىزىپ وتىرۋ سياقتى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرادى. شەت ەلدەردە قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ەجەلگى مادەنيەتىنە, ونەر مەن ادەبيەتىنە قاتىستى باي مۇرالار جەتكىلىكتى. قاۋىمداستىق وسى قازىنا بايلىقتاردىڭ ۇمىت قالماي, حالىق يگىلىگىنە جاراۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسۋدا.
اتام قازاق ايتقانداي, «ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت». قورىتا كەلە ايتارىمىز, تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, مادەني-رۋحاني دارەجەسى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ, سونىمەن بىرگە دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە شاشىراپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋعا بايلانىستى كوپ قيىندىقتار كەزدەسسە دە, ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كوپ شارۋا اتقارىلدى. وتكەن عاسىرلاردا قازاق حالقىنىڭ باسىن ابىلاي حان قوسقان ەدى, بۇگىنگى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا الەم قازاقتارىنىڭ باسىن ەلباسىمىز بىرىكتىردى. شەت ەلدەگى قازاقتاردىڭ ۇلت رەتىندە ءوسىپ-وركەندەي بەرۋىنە قازاقستان تاراپىنان قولدا بار مۇمكىندىكتەردىڭ ءبارىن جاسالىنۋدا. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ تا «ەگەمەن قازاقستان», «ايقىن» گازەتتەرىنە بەرگەن سۇحباتىندا «شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس, قالمايدى دا. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز» دەپ ەلباسى باستاعان ۇلى كوشتى توقتاتپايتىنىن ءبىلدىردى. دەمەك, شەتەلدەگى اعايىندارعا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قۇشاعى اشىق.
سىرىمبەك تولەۋۇلى
