استانا تۆ ارناسىنىڭ Elorda Live باعدارلاماسىنا قاتىسقان كەزەكتى قوناعىمىز – بايقوڭىر اۋدانىنىڭ اكىمى اسقار ەسىلوۆ اۋلا اۋماقتارىن اباتتاندىرۋ جونىندە اڭگىمەلەپ بەردى.
– قالا باسشىسى التاي كولگىنوۆ اۋلا اۋماقتارىن دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولۋدە. اكىم اۋلالاردى ءجيى ارالاپ, جاعدايىمەن ءجىتى تانىسىپ ءجۇر. ونىڭ ىشىندە بايقوڭىر اۋدانىنىڭ اۋلالارىندا بولعانىن بىلەمىز. اۋداندارىڭىزدا قانشا اۋلا بار, ولاردى دامىتۋ ءۇشىن قانداي ءىس-شارالار اتقارىپ جاتىرسىزدار؟
– ءبىزدىڭ اۋدانىمىز جاس, قۇرىلعانىنا نەبارى 1,5 جىل عانا بولدى. اۋداندا 234 اۋلا بار. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, 167 اۋلانىڭ كۇيى قاناعاتتاندىرارلىق دەپ ايتۋعا بولادى. 67 اۋلانى اباتتاندىرۋ قاجەت ەتىلەدى. ۇستىمىزدەگى جىلى 23 اۋلانى جابدىقتادىق. ولاردىڭ كوپشىلىگى تۇرعىنداردىڭ, پيك يەلەرىنىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا اباتتاندىرىلدى. كەلەسى جىلى 39 اۋلانى دامىتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. جىلدان جىلعا اباتتاندىرىلاتىن اۋلالاردىڭ سانىن كوبەيتۋگە كۇش سالىپ كەلەمىز. 39 اۋلا نەگىزىنەن باراەۆ, ت.حۇسەين, تاشەنوۆ جانە جاستار شاعىن اۋدانى كۆادراتىندا ورنالاسقان. يانۋشكەۆيچ كوشەسىندەگى اۋلانى پيك-ءتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جاساعالى وتىرمىز, تاعى بىرقاتار اۋلالار بار. اۋلا اۋماقتارىن دامىتۋ – اۋدان اكىمدىگىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. سول ارقىلى جۇمىس ناتيجەسىن نەعۇرلىم ايقىن كورۋگە بولادى.
– اۋلالاردى دامىتۋدىڭ تالاپتارى قانداي؟ بالالاردىڭ ويىن الاڭدارىن جاساقتاۋ, كولىك قوياتىن ورىندار اشۋ, تاعى قانداي جۇمىستار قاراستىرىلۋى كەرەك؟
– اۋلانى دامىتۋدىڭ كەشەندى جوسپارى بار. وندا بالالاردىڭ ويىن الاڭى, كولىك قوياتىن ورىندار, ودان باسقا يگىلىكتەر – ءبارى قاراستىرىلعان. كەيدە ولاردىڭ جەكە ەلەمەنتتەرى جوسپارلانۋى مۇمكىن. دەگەنمەن, تۇتاس كەشەن رەتىندە اباتتاندىرۋعا تىرىسامىز. مىندەتتى تۇردە شاعىن ساۋلەت فورمالارىن (شسف) بەلگىلى ستاندارتتار سايكەستىگىن قاداعالايمىز.
اۋلا اۋماقتارى ۇلعايىپ جاتىر, حالىق سانى ۇزدىكسىز ءوسىپ كەلەدى. اۆتوكولىكتەر سانى كوبەيۋدە. كەي اۋلالاردا كولىك قوياتىن ورىنداردى ارتتىرۋ كەرەك بولادى. كەيبىر اۋلالاردا جاسىل جەلەك جوق, ولاردى كوگالداندىرۋ كەرەك. اباتتاندىرۋ ماسەلەسىنە وسىلاي كەشەندى تۇردە قارايمىز, بارلىق اۋلادا ادامنىڭ دەمالۋىنا جاعداي جاسالۋى ءتيىس.
– ەكسپو اۋماعىندا جاقسى ويىن الاڭدارى بار. باسقا اۋلالاردى دا نەگە سونداي قىلىپ جاساماسقا؟
– قالا تۇرعىندارى ەكسپو اۋماعىنداعى ويىن كەشەندەرىن كورگەن بولار, وندا بالالار ورمەلەۋگە ارنالعان ارقاندار, زاماناۋي شسف كەشەندەرى ورناتىلعان. ال ەندى ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدا نەگىزىنەن, ەسكى قۇرىلىستار كوپ بولعاندىقتان, اۋلا اۋماقتارى تار. بۇل جەرلەردە ەكسپو-داعىداي كوپ نارسەلەردى ورنالاستىرۋ مۇمكىن ەمەس.
بيىل اۋداننىڭ اۋلالارىنا تالداۋ جۇرگىزىپ, كولەمدى شسف ورناتاتىن ورىنداردى انىقتادىق. بۇيىرتسا, كەلەسى جىلى كەيبىر اۋلالاردى مۇمكىندىگىنە قاراي ەكسپو اۋماعىنداعىداي ەتىپ جاسايتىن شىعارمىز.
– اۋلالاردى اباتتاندىرۋعا قارجى قايدان بولىنەدى؟ اقشا ۇدايى جەتكىلىكتى مە؟ وعان جەكە بيزنەس كومەكتەسە مە؟
– اۋلانى دامىتۋ جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلادى. دەگەنمەن, ودان بيزنەس تە تىس قالمايدى. ماسەلەن, بىلتىر حالىق بانكى, بازارلاردىڭ ءبىرى اۋلانى اباتتاندىرۋعا قاتىستى. ولاردىڭ قاتىسۋىمەن 26 شسف كەشەندەرى ورناتىلدى. بيىل «سامۇرىق-قازىنا» ۇاق» اق-مەن بىرگە ءوندىرىس كەنتىندە اقبيداي كوشەسىندە كەشەندى اباتتاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. شسف, سپورتتىق ترەناجەرلار, فۋتبول الاڭى ورنالاستىرىلدى. وعان قوسا اعاش وتىرعىزدىق. جيەكتاستار سالدىق. كولىك قوياتىن ورىندى ۇلعايتتىق. وعان دەيىن ول 15 اۆتوكولىككە ارنالعان بولاتىن, ونى 50 ماشينا سىياتىنداي قىلىپ كەڭەيتتىك. قازىر ءۇيدىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءبارىنىڭ كولىگى سىياتىن بولدى.
– قىس كەزىندە بىرنەشە تۇرعىن ۇيگە ارناپ سىرعاناق تەبەتىن توبەشىك, مۇزايدىن جاساپ قويۋعا بولا ما؟ بالالارىمىز قىستا قىستىق سپورتپەن شۇعىلدانسا, قانداي تاماشا؟! جالپى, مۇنداي جوسپار بار ما؟
– بالا كەزىمىزدە كوپشىلىگىمىز سىرعاناق تەۋىپ وستىك, ونى جاساۋعا اتا-انالارىمىز, ۇلكەندەر كومەكتەسەتىن. بۇل جەردە ءبىر ماسەلە بار: ءبىز بيۋدجەتتىك قارجىنى سىرعاناق جاساۋعا جۇمساي المايمىز. تەك قانا اۋلانى قاردان تازالاۋ كەزىندە پيك-پەن بىرگە ۇيىمداستىرا وتىرىپ, قاردى ءبىر جەرگە ءۇيىپ, سىرعاناق جاساۋعا بولادى. بۇل پروتسەسكە تۇرعىنداردى دا, بالالاردى دا قاتىستىرۋ كەرەك, سوندا ولار ءوز قولدارىمەن جاساعان سىرعاناققا جاناشىرلىقپەن قاراپ, كۇتىپ ۇستايتىن بولادى. جالپى, الداعى قىستا 5 الاڭدى اباتتاندىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ولاردا مۇز توبەشىگى, مۇز مۇسىندەر قويىلاتىن بولادى. ول اتا تۇرىك ساياباعىن, اباي كوشەسىندەگى قايتادان سالىنعان جازۋشىلار گۇلباعىن, ءوندىرىس جانە كيرپيچنىي كەنتىنىڭ اۋلالارىن, سونىمەن قاتار «ەگەمەن قازاقستان» كوشەسىندەگى گۇلباعىن اباتتاندىرامىز. بۇل جەرلەرگە مۇز توبەشىگى, مۇز مۇسىندەر, شىرشا ورناتىلادى. ول جەرلەردە ساۋدا-ساتتىق ۇيىمداستىرىلادى, دەمالىپ-تىنىعۋعا ارنالعان باسقا دا شارالار جاسالادى.
– كەيىنگى كەزدە قالادا گۇلباقتارى كوبەيىپ كەلەدى. ەسكى ەكى قاباتتى ۇيلەر سىرىلىپ, ولاردىڭ ورنىنا جاسىل جەلەك وتىرعىزىلۋدا. وسىنداي باقتاردىڭ ديزاينىن كىم جاسايدى, تاقىرىبىن كىم تاڭدايدى؟
– اۋدان اۋماعىندا نەگىزىنەن ەسكى عيماراتتار, جەكە قۇرىلىستار كوپ بولعاندىقتان, توزىعى جەتكەن ۇيلەردى كەزەگىمەن سىرىپ وتىرامىز. ماسەلەن, كەنەسارى كوشەسىنىڭ بويىنداعى كوپتەگەن اپاتتى ۇيلەر سىرىلدى. اۋداندا ونداي ۇيلەر ءالى دە بار. سىرىلعان ۇيلەردىڭ ورنىنا گۇلباق جاسايمىز. الاڭداردى جوسپارلاعاندا تۇرعىنداردىڭ تىلەگىمەن ساناسامىز. اۋلانى اباتتاندىرۋشى ماماندارمەن اقىلداسامىز. اتالعان باعدارلاما قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە تابيعاتتى پايدالانۋ باسقارماسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. باعدارلاما وپەراتورى سولار, قۇرىلىس جۇمىستارىمەن سولار اينالىسادى. جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجاتىن جاساعان كەزدە تۇرعىنداردىڭ تىلەكتەرى, ساۋلەتشىلەردىڭ, ديزاينشى مامانداردىڭ پىكىرى ەسكەرىلەدى, قۇجاتقا سالىنۋى ءتيىس قۇرىلىستاردىڭ ءبارىنىڭ ەلەمەنتتەرى ەنگىزىلەدى. پروتسەسس ايتارلىقتاي ۇزاق, بىراق ونىڭ ناتيجەسى ءبىزدى قۋانتادى. مىسال رەتىندە اباي كوشەسىندەگى جازۋشىلار گۇلباعىن, كەنەسارى كوشەسىندەگى گۇلباعىن ايتۋعا بولادى. گۇلباقتاردى جاساعاندا ولاردىڭ نەعۇرىلىم جاسىل جەلەككە مالشىنىپ تۇرۋىنا كوڭىل بولەمىز.
– كەمشىلىكسىز اۋلا قانداي بولادى؟ ماسەلەن, قالانىڭ ەسكى بولىگىندە اۋلالار تار. ولاردى كوڭىلدەن شىعاتىنداي قىلىپ اباتتاندىرۋ ءۇشىن نە كەرەك؟
– كەمشىلىكسىز اۋلانى ەكى قىرىنان قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى, قاۋىپسىزدىگى جاعىنان. ناقتى جاعدايعا ىڭعايلاستىرىلعان ستاندارتتى شسف كەشەندەرى, جاڭا كونسترۋكتسيالار, قاۋىپسىز پلاستيكتەر مەن اعاش نارسەلەردىڭ ورناتىلۋى كەرەك.
مەنىڭ تۇسىنىگىمدە, كەمشىلىكسىز اۋلا دەپ بالالار ءۇشىن دە, ۇلكەندەر ءۇشىن دە قولايلى اۋلانى اتاۋعا بولادى. مىندەتتى تۇردە بالالاردىڭ ويىن الاڭى, جاستارعا ارنالعان سپورتتىق جابدىقتار, ۇلكەندەر ءۇشىن دەمالاتىن ساكىلەر ورناتىلىپ, اعاش وتىرعىزىلۋى كەرەك.
– «جاستار» شاعىن اۋدانىندا گۇلباعى بار. وندا ساكىدە قاڭعىباس ادامدار ءجيى ۇيىقتاپ جاتادى. وسى ماسەلەنى بىرجاقتى قىلىپ شەشۋگە بولا ما؟
– بۇل گۇلباعى بۇرىننان بار, باراەۆ كوشەسىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. ارينە, قاراۋسىز قالعان, جارىقتاندىرىلماعان جەرلەرگە تۇراقتى مەكەنى جوق ادامداردىڭ ءۇيىر كەلەتىنى بار, سوندىقتان ءبىز وسىنداي اۋلالاردى جارىقتاندىرۋعا, كۇتىمدە ۇستاۋعا تىرىسامىز. اعىمداعى جىلى اعاشتارعا جارىق ساۋلەسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيانى قولداندىق, 180-نەن استام شامشىراقتار ورناتتىق. وتە ادەمى كورىنەدى. گۇلباعى جاڭا سيپاتقا يە بولدى, الەۋمەتتىك جەلىلەردە وسى شەشىمىمىزدى قۇپتاعان كوپتەگەن تىلەكتەر ەستىپ جاتىرمىز. قازىرگى كەزدە جارىقتاندىرىلماعان ۋچاسكەلەر جوق دەپ ايتۋعا دا بولادى. وعان قوسىمشا جوعارىدا اتالعان جانداردى انىقتاۋ ءۇشىن پوليتسيا ءپاترۋلىن ىسكە قوسامىز. ەگەر مۇنداي فاكتىلەر بولىپ جاتسا, باقىلاۋدى كۇشەيتەمىز. شاعىمدانۋشىلار 109-عا قوڭىراۋ شالسا دا بولادى.
– اۋلالارداعى ترەناجەرلار اۋا رايىنىڭ اسەرىنەن نەمەسە كۇتىپ قولدانباعاندىقتان ءجيى بۇزىلىپ جاتادى. ولاردى جوندەۋگە جىلدا قارجى بولىنە مە, الدە سپورتتىق قۇرىلعىلار ءبىر رەت ورناتىلدى, ودان كەيىن اكىمدىكتىڭ ونىمەن جۇمىسى بولماي ما؟
– بۇل ماسەلە, ەڭ ءبىرىنشى, جابدىقتاۋشىلاردىڭ ادالدىعىمەن بايلانىستى. سوسىن كونكۋرس وتكىزۋدىڭ تالاپتارى, شارتتارى بار. كەلىسىمشارت بويىنشا جابدىقتاردىڭ كەپىلدى قىزمەت كورسەتۋ مەرزىمى كورسەتىلگەن. كەپىلدى مەرزىم 2 جىلدان كەم ەمەس. وسى ەكى جىل ىشىندە ترەناجەرلاردىڭ ماتەريالىنا, جۇمىس ساپاسىنا قاتىستى كەمشىلىكتەر انىقتالسا, جابدىقتاۋشى ونى جوندەۋگە نەمەسە اۋىستىرۋعا مىندەتتى. سونىمەن بىرگە, جابدىقتار ورناتقاننان كەيىن قىزمەت كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋشى ۇيىمدى شاقىرتامىز, ولار اعىمدىق جوندەۋلەردى جۇرگىزەدى. سىرى كەتكەن تۇستى بوياۋ, بوساپ قالعان بۇرانداسىن بەكىتۋ دەگەن سياقتى.
– اۋلالاردى اباتتاندىرۋ كەزىندە قاندايدا ءبىر پروبلەمالار كەزىگە مە؟
– پروبلەما كوپ, ول اباتتاندىراتىن اۋماققا بايلانىستى. ەگەر اۋلا جاڭا بولسا, ادەتتە بوس كەڭىستىك جاتادى. ونى اباتتاندىرعاندا قاجەت ەلەمەنتتەردى ساۋاتتى ورنالاستىرۋ ءۇشىن ساۋلەتشىلەردى, ديزاينشىلاردى, ءتيىستى مامانداردى شاقىرامىز. ال ەسكى اۋلالاردى اباتتاندىرۋ كەزىندە تۇرعىندار كەيبىر بۇرىنعى ەلەمەنتتەردى قالدىرعىسى كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا ەسكى مەن جاڭانىڭ ۇيلەسۋىن قاداعالايمىز. ەسكى اۋلالارعا بۇرىن توسەلگەن ينجەنەرلىك جەلىلەرگە قاتىستى تۇيتكىلدەر دە از ەمەس. كەيبىر قاراۋسىز قالعان اۋلالاردا 15-20 جىل بويى ءوسىپ تۇرعان اعاشتار بار, ولاردى كەسۋ وبال. ونىڭ دا اقىلعا قونىمدى شەشىمىن تابۋعا تىرىسامىز.
– بايقوڭىر اۋدانىندا اباتتاندىرۋ بويىنشا قولعا الىنىپ جاتقان جوبالاردىڭ قايسىن ەرەكشە دەپ ايتا الاسىز؟
– اعىمداعى جىلى «جاستار» شاعىن اۋدانىندا ەكى اۋلانى اباتتاندىردىق, ءوندىرىس كەنتىندەگى اقبيداي كوشەسى, 15 ءۇيدىڭ الاڭىن اباتتاندىرۋدى ءىرى جوبا دەپ ايتۋعا بولادى. سونداي-اق جۇبانوۆ كوشەسىندە جازدا – فۋتبول, قىستا حوككەي وينايتىن كورتى, كوپتەگەن شسف كەشەندەرى بار اۋلانى اباتتاندىردىق.
