باياناۋىلداعى قوڭىر اۋليە عاجايىپ ۇڭگىرى ەلىمىزدىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندارى رەتىندە ەرەكشە باعالاناتىن تابيعي مۇرا ەسكەرتكىشتەرى قاتارىنا ەنگىزىلدى. قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى باياناۋىل مەملەكەتتىك ۇلتتىق پاركى اۋماعىنداعى جامباقى جوتاسىنان سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي جاسىباي كولىنەن ءۇش شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. ۇڭگىردىڭ ۇزىندىعى – 30 مەتر, ەنى 1,8-2,5 مەتردەي, بيىكتىگى 5-7 مەتر كەلگەن ەنى تار قۋىس.
اڭىز بويىنشا قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ پايدا بولۋى بىلايشا تۇسىندىرىلەدى: الەمدى توپان سۋ باسىپ, نۇق پايعامبار كەمەسىنە كۇللى حايۋاندى جۇبىمەن تيەگەن كەزدە ءبىرازىنا ورىن بولماي قالادى. ولاردىڭ قاتارىندا قۇلان, قىران, قوڭىر اۋليەلەر ورىن بولماعان سوڭ اعاشتان سال جاساپ, نۇقتىڭ كەمەسىنە تىركەلەدى. اعىنمەن كەلە جاتقان كەزدە ءۇش اۋليەنىڭ سالى ءۇش جاققا كەتكەن ەكەن دەيدى. توپان سۋ قايتىپ, تاۋ-تاستار كورىنە باستاعان كەزدە اۋليەلەردىڭ سالى ءۇش تاۋعا بوگەلىپ قالىپتى: قىزىل تاۋدا – قۇلان اۋليە, اقبەت تاۋدا قىران اۋليە قالىپتى. قوڭىر اۋليەنىڭ سالى ەڭ سوڭعى بولىپ وسى ۇڭگىرگە تىرەلگەن كورىنەدى دەيدى.
تاۋدىڭ قۇپيا قالتارىسىنىڭ قالاي, قاشان پايدا بولعانىن تاۋىپ ايتۋ قيىن عوي. بىراق تابيعاتتىڭ تاماشا جاراتىلىسىن مەكەن ەتكەندەر تۋرالى از-كەم مالىمەتتەرگە قانىقتىق. سول دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, وتكەن عاسىرلاردا بۇل ۇڭگىر اۋليە تاس دەپ اتالعان سياقتى. يسلامتانۋشى ءتورالى قىدىر ۇڭگىردىڭ سوپىلىق بەلگىسى دەپ «ۋزلات» دەگەن اراب سوزىمەن بايلانىستىرادى. ەرتە زامانداردان قاسيەتتى اۋليەلەر ۇڭگىرلەر جاساپ, اللاعا قۇلشىلىق ەتكەن. سوپىلىق – كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەڭ ءبىر قۇپيا ءارى از زەرتتەلگەن ءدىن اعىمدارىنىڭ ءبىرى. ەگەر عالىمدارعا سەنسەك, ول VIII عاسىردا, شامامەن يسلامنىڭ ءوزى پايدا بولعاننان كەيىن ءجۇز جىلدان كەيىن پايدا بولعان دەيدى. سوپىلار تەك تاڭداۋلىلارعا ءمالىم اسا قۇپيا ءىلىمنىڭ يەلەرى دەپ ايتىلادى.
بىزدەردىڭ باياناۋىلعا بارعان ساپارىمىزدا كوپ جىلدارى مەملەكەتتىك قورىقتىڭ ديرەكتورى بولعان, بۇگىندە تۋريستىك-اقپاراتتىق ورتالىقتىڭ جەتەكشىسى جۇماگەلدى دۇيسەكەەۆكە جولىقتىق. دالا اكادەميگى اتانعان جۇماگەلدى حاسەنۇلى ەل اۋزىندا جۇرگەن تاعى ءبىر اڭىزدى ايتىپ بەرگەن ەدى.
«وسى باياندى ولكەگە يسلام ءدىنىن تاراتۋ ءۇشىن اراب ەلىنەن 40 ءدىندار كەلىپتى. ولار كۇندىز ەل ارالاپ, تۇندە وسى ۇڭگىردى پانالاپتى. جەرگىلىكتى حالىق تىڭ-تىڭداپ, ءدىندارلاردىڭ ءسوزىن تىڭدايدى ەكەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ, ءدىندارلاردىڭ بوتەن ويى جوق, حالىقتى ىزگىلىككە باستاعان نيەتىنە كوزى جەتىپ, يسلام ءدىنىن قابىلداپتى-مىس».
بۇل ۇڭگىر اۋليەنىڭ مەكەنى بولعانىن باسقا دا دەرەككوزدەر دالەلدەيدى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن الەمدىك اتى بار ارابيست جانە يسلامتانۋشى, رعا ۇلى پەتر اتىنداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيىنىڭ (كۋنستكامەرا) ديرەكتورى ورىنباسارىمەن از-كەم سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ەفيم رەزۆان رەسەي-قازاقستان تاريحي-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە «تۇركىستان» ەڭبەگى جارىق كورىپ, قۋانىپ تۇرعان ءساتى ەدى. وسىنداي اسەردە بىزگە دە ءبىر كىتابىن سىيعا بەردى. وندا بىلاي دەپ جازادى. «…ۋازيك نەتوروپليۆو ي ۋۆەرەننو پروبيرالسيا سكۆوز سكوپلەنيا گرانيتنىح ۆالۋنوۆ. سكالى پريچۋدليۆىح فورم, يسحلەستاننىە ۆەتروم سوسنى, ۆسە ەتو چاستو ناپومينالو رودنوي كارەلسكي پەرەشەەك. مى ەحالي ك سۆياتوي پەششەرە, ودنومۋ يز درەۆنەيشيح ساكرالنىح مەست نا تەرريتوري كازاحستانا…
يا پروچيتال نادپيس ۋديۆلەنيەم, تاك كاك ۆو ۆسەح يزۆەستنىح منە يستوچنيكاح ەتا پەششەرا نازىۆالاس اۋليە-تاس. ەششە ۆ 1903 گ. گازەتا «كيرگيزسكي كراي» پيسالا, چتو اۋليە-تاس پرەدستاۆلياەت يز سەبيا دليننۋيۋ, ساجەن ۆ دەسيات, پەششەرۋ, ۋ زاپادنوي ستەنى كوتوروي لەجيت بولشوي, س ۋگلۋبلەنيەم ۆ سەرەدينە كامەن. ۆ نەم پوستوياننو سكاپليۆاەتسيا ستەكايۋششايا سو ستەن ي پوتولكا پەششەرى حولودنايا ۆودا, وتليچايۋششاياسيا, پو منەنيۋ كيرگيزوۆ, وچەن تسەلەبنىمي سۆويستۆامي. پوسەششايۋششيە پەششەرۋ كيرگيزى پيۋت ەتۋ ۆودۋ, وبمىۆايۋت ەيۋ بولنىە چاستي سۆوەگو تەلا ي ۋپوترەبليايۋت دليا ۋستانوۆلەننىح ۋ ماگومەتان وموۆەني. ۆ پەششەرە, پو پرەدانيۋ كيرگيزوۆ, جيل كوگدا-تو سۆياتوي چەلوۆەك. نارودا سەزجاەتسيا ك اۋليە-تاس ۆرەمەنامي وچەن منوگو; وسوبەننو منوگو بىۆاەت جەنششين, تاك كاك سۆياتايا ۆودا پەششەرى ۋنيچتوجاەت, پو منەنيۋ تەح كيرگيزوۆ, بەسپلوديە جەنششين». ەفيم رەزۆان. سامۋيل دۋدين – فوتوگراف, حۋدوجنيك, ەتنوگراف (ماتەريالى ەكسپەديتسي ۆ كازاحستان 1899 گ. ي 2010 گ. 18-19 ستر).
اۋليە تاس كيەلى ۇڭگىرى تۋرالى بەلگىلى ولكەتانۋشى ن.كونشين ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا «كەرەكۋدەن قارقارالىعا دەيىن» اتالاتىن جولجازباسىندا تامسانا جازادى. «بۇل جەرگە كوبىنە ايەلدەر, كەدەي قىرعىزدار كەلەدى. تاتارلار مۇندا سىيىنبايدى, ەگەر كەلە قالسا, ورىستار سياقتى تەك تاماشالاۋعا كەلەدى. «وت نەكوتورىح يا سلىشال راسسكاز و سۆياتوم, كوتورىي جيل ۆ پەششەرە – نا ۆىسوكوم پوتولكە ي تەپەر ۆيتاەت, بۋدتو بى ەگو دۋشا, ا پو سلوۆام درۋگيح, تام ەست داجە وپوچيۆالنيا سۆياتوگو… پەششەرا ناحوديتسيا ۆىشە, چەم نا سەرەدينە گورى ي كاجەتسيا يزدالي كاكوي-تو چەرنوي دىروي. ۆحود ۆ پەششەرۋ زناچيتەلنو ۆىشە روستا چەلوۆەكا, يمەەت ترەۋگولنۋيۋ فورمۋ. پەششەرا نوسيت ياسنىە سلەدى چاستوگو پوسەششەنيا ەە كازاحامي» دەپ اسەرىن قالدىرىپتى.
ايتا كەتسەك, سەمەيدىڭ شىڭعىستاۋىندا دا وسىنداي ۇڭگىر بار. ول دا كيەلى ۇڭگىر. دەرتىنە داۋا تىلەپ باراتىنداردىڭ اياعى ول جەردە دە تولاستامايدى. ونىڭ دا اتىنا قاتىستى نۇق پايعامباردىڭ زامانىنان اڭىز جەتكەن.
ەگەر ساراپتاپ قاراساق, شىعىستاعى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنەن گورى, اۋليەمەن تىعىز بايلانىستى – باياناۋىلداعى ۇڭگىر.
دەمەك, قازاقتىڭ كيەلى قوس قوڭىر اۋليە مەكەنىنىڭ ءبىرىن اۋليە تاس دەپ قايتا اتاسا, قاسيەتى ارتپاسا, كەمىمەس ەدى.
ايگۇل ۋايسوۆا
