استانا قالاسىنداعى ايتۆ ينفەكتسياسىنىڭ الدىن الۋ ورتالىعى – كونسۋلتاتيۆتىك, دياگنوستيكالىق, ەمدىك-پروفيلاكتيكالىق كومەك كورسەتەتىن, سونداي-اق ايتۆ-پەن ءومىر سۇرەتىن ادامدارعا ديسپانسەرلىك باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەسى. ورتالىقتىڭ قىزمەتى ادامنىڭ يممۋن تاپشىلىعى ۆيرۋسى (ايتۆ) ينفەكتسياسىنىڭ تارالۋىن بارىنشا شەكتەۋگە جانە ايتۆ جۇقتىرعان جانە جيتس-پەن اۋىراتىندارعا كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان. وسى مەكەمەنىڭ ەپيدەميولوگيالىق قاداعالاۋ ءبولىمىنىڭ ەپيدەميولوگ دارىگەرى ايگۇل يدريسوۆامەن جولىعىپ, كەسەلدىڭ تارالۋى مەن الەۋمەتتىك استارىنا ۇڭىلۋگە ارەكەت جاساعان.
– بۇرىندارى ادامنىڭ يممۋن تاپشىلىعى ۆيرۋسى (ايتۆ) ناشاقورلار مەن جەڭىل ءجۇرىستى جەزوكشەلەردىڭ, ودان قالدى بەلگىلى ءبىر تۇراعى جوق قاڭعىباس ادامدار اراسىندا تارالاتىن اۋرۋ دەۋشى ەدىك. نەگىزى كەسەلدىڭ ەڭ قاتەرلى ەكەنى ءوزى الدىنا, الدىمەن قورقىنىش پەن ۇرەي ۇيىرەتىنى نەلىكتەن؟
– ەپيدەميا العاش رەت ادام بويىندا تابىلعالى, بۇل وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ سوڭى بولاتىن, ودان بەرى الەمدە كوپ نارسە وزگەردى. سونىمەن بىرگە, ەلىمىزدە دە ايتۆ /جيتس قاۋپىن تانۋ مەن تۇسىنۋدە وڭ ءۇردىس بار ەكەنى ءسوزسىز. باستاپقىدا بۇل تەك قانا تازا مەديتسينالىق پروبلەما رەتىندە قوعام نازارىنان تىس قارالسا, زامان وزگەرۋىنە قاراي, الەۋمەتتىك تۇستارىنا ءمان بەرىپ, اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر. الايدا العاشقى كۇندەردەن باستاپ قوعامعا شىعارىپ, بۇل ماسەلە تۋرالى بارىنشا اشىپ ايتقان جوقپىز. ايتۆ ينفەكتسياسىنىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ تۇرعىسىنان ءبىرشاما ۋاقىت جوعالتقانىن مويىنداۋ كەرەك.
قوعامدا قالىپتاسقان بىرجاقتى كوزقاراستىڭ سالدارىنان, سونداي-اق جاعدايدى تەرەڭ بىلمەگەندىكتەن وسى اۋرۋدىڭ اينالاسىندا قورقىنىشتى اڭىزدار مەن ميفتەر پايدا بولىپ, كوپشىلىككە اۋرۋ تۋرالى قاتە تۇسىنىكتەر تاڭىلۋدا. بۇل ماسەلەنى بىلمەۋشىلىك كەسەلدىڭ تارالۋىنا الىپ كەلەدى جانە وسى اۋرۋمەن اۋىراتىنداردىڭ ءومىرىن ايتارلىقتاي قيىنداتادى.
ەگەر عىلىمي تىلمەن تۇسىندىرگەندە, ايتۆ/جيتس – پاتوگەندىك ميكروبتارعا قارسى قورعانىسسىز ورگانيزمنىڭ يممۋندىق جۇيەسىنىڭ تەرەڭ بۇزىلۋىمەن قاۋقارسىز قالاتىن ادامنىڭ ۆيرۋستىق ينفەكتسياسى. نەگىزى ينفەكتسيا ادام اعزاسىنا ەنگەن ساتىنەن باستاپ اعزانىڭ يممۋندىق جۇيەسىنە شابۋىلىن باستايدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اعزا السىرەپ, ۆيرۋس كەۋلەپ بولعاندا جاي تۇماۋدىڭ سوڭى دا قاتەرگە الىپ كەلەدى. جيتس – ادامنىڭ يممۋن تاپشىلىعى ۆيرۋسىنان سوزىلمالى ينفەكتسيانىڭ سوڭعى كەزەڭى.
2023 جىلدىڭ 12 ايىندا استانا قالاسىندا ايتۆ ينفەكتسياسىنىڭ 403 جاعدايى تىركەلدى. بارلىق انىقتالعان جاعدايلاردىڭ 64,7%-ى 20-39 جاس ارالىعىنداعى حالىققا تيەسىلى. 3107 ناۋقاستىڭ يممۋن تاپشىلىعى ۆيرۋسى (ايتۆ) انىقتالعان
ايتۆ ينفەكتسياسىنىڭ ەمى جوق, ءتىپتى قالاي ەمدەۋدى بىلمەي داعدارعان كەزدە ادامدار تەز ءولىپ كەتتى. ال قازىرگى كۇندە دارىلەر تابىلدى. دەگەنمەن, انتيرەتروۆيرۋستىق پرەپاراتتارمەن ەمدەۋ ارقىلى ۆيرۋستى باقىلاۋعا بولادى. قازىرگى دارىلەر ادام بويىنداعى ينفەكتسيانى, قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا, «ۇيىقتاتىپ» تاستايدى, بىراق جويىپ جىبەرمەيدى. سوندىقتان دا ءومىر بويىنا ءدارى ءىشۋىن قاجەت ەتەدى.
– جىنىسىنا, جاسىنا, ۇلتىنا, باي-داۋلەتىنە نەمەسە الەۋمەتتىك توپقا مۇشەلىگىنە قاراماستان كەز كەلگەن ادام ۆيرۋستى جۇقتىرۋى قاۋپى بار دەدىڭىز. ونىڭ ادامنان ادامعا جۇعۋ جولدارىن ايتساڭىز.
– راسىندا بۇل اۋرۋ ايتۆ ينفەكتسياسى دەپ ايتامىز عوي, ادامنىڭ تۇرمىس جاعدايىنا, ايەل-ەركەك, بالا دەمەيدى. كەز كەلگەن ادام جۇقتىرىپ, كەسەلگە تاپ بولۋى مۇمكىن. بىراق, اۋرۋ جىنىستىق قاتىناس ارقىلى بەرىلەدى دەسەك تە, بۇل ۆيرۋستىڭ تارالۋىنىڭ جالعىز جولى ەمەس. سوندا دا جىنىستىق قاتىناس ارقىلى كوبىرەك تارالاتىنىن ستاتيستيكا كورسەتىپ وتىر. قازاقى مەنتاليتەتىمىزدەن بە, كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەيبىر جايتتاردىڭ ءتۇرىن تۇستەپ, اشىق ايتا بەرمەيمىز. سوندا دا «قورعالماعان جىنىستىق قاتىناس» دەگەن اتاۋدى قولدانىپ, ۆيرۋستىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن تۇسىندىرگىم كەلەدى. ياعني, مۇشەقاپسىز, بىلمەيتىن, تانىمايتىن كەزدەيسوق ادامدارمەن جىنىستىق قاتىناسقا تۇسكەن جاعدايدا قاتەر دەڭگەيى ارتادى. ايتۆ ينفەكتسياسىنىڭ جامان جەرى ەگەر ادامنىڭ يممۋنيتەتى مىقتى بولسا, ناقتى بىلىنبەيدى. اۋرۋ جۇقتىرعان ادام دا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن الاڭسىز ءومىر سۇرەدى. قورعالماعان جىنىستىق قاتىناس ارقىلى جان-جاعىنا جۇقتىرىپ جۇرە بەرەدى. ادامنىڭ سىرت كەلبەتىنە قاراپ تا انىقتاي المايسىز. ءتىپتى قاتارداعى جاي قان تاپسىرۋ كەزىندە دە انىقتالمايدى. ونىڭ قاسىندا بەلگىلەرى بىردەن بىلىنەتىن مەرەز تاعى باسقا جىنىستىق جۇقپالى اۋرۋلاردان ەمدەلۋ ءۇشىن قان تاپسىرسا دا, قاتەرلى ينفەكتسيانى كورسەتپەيدى. سول سەبەپتى قاندى ارنايى تالدايتىن زەرتحاناعا تاپسىرۋى ءتيىس. ول بىزدە تەگىن. ادام تابيعاتى سولاي ما, ادام ەشقاشان وزدىگىمەن كەلىپ قان تاپسىرىپ, تالداۋ جاساتپايدى. وسىنداي ينفەكتسيا انىقتالعاندا كوزدەرىنىڭ جاسىن كول ەتىپ, بۇرىندارى قان تاپسىرعانمىن, بۇرىندا تالداۋ جاساتقانمىن, نەگە سوندا ەرتەرەك بىلمەدى دەپ جاتادى. ارينە, وتكەن ۋاقىتتى كەرى قايتارا المايسىڭ, ول تاپسىرعان تالداۋلار باسقا ناۋقاستىڭ قۇرامىن انىقتايدى.
بۇل رەتتە ازاماتتارعا دونور ەسەبىندە قان تاپسىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكە سالعىم كەلەدى. ەگەر ءوزىڭىزدىڭ ويىڭىزدا ءسال دە بولسا كۇمان تۋسا, بۇل – قولايلى مۇمكىندىك. ونداي ورتالىققا قان تاپسىرعاندا مىندەتتى تۇردە قان قۇرامىنىڭ بارلىق ينفەكتسياسىنا تالداۋ جاسالىنادى. ەگەر ايتۆ انىقتالسا, مىندەتتى تۇردە ءبىزدىڭ ورتالىققا جىبەرەدى.
– الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا بىلتىر ناۋقاستار 34 ادامعا كوپ انىقتالىپتى. بۇل اۋرۋدىڭ جىل سايىن كوبەيىپ كەلەتىنى الاڭداتادى.
– ناۋقاسى انىقتالعانداردى 100 پايىزدىق شامامەن العاندا 65 پايىزى 20-39 جاس ارالىعىندا, ەڭ كوبى وسى جاستاردىڭ اراسىندا انىقتالىپ تۇر. بۇل – ادامنىڭ تابيعي جاراتىلىسى بويىنشا بارلىق جاعىنان دا بەلسەندى كەزى. جاستىق جەلىكپەن دە, قىرىققا جاقىنداعاندا قىلىق شىعارىپ اڭعالدىقپەن اعاتتىق جاسايتىنداردىڭ كەزەڭى دەپ تە قاراۋعا بولادى. ورتا جاستاعىلاردىڭ دا وتباسى قۇرالىپ, بالالى-شاعالى بولىپ, قىزمەتى, جاعدايى دا جاقسارعان كەزى. مەنىڭشە, ادامدار از اقپاراتتاندىرىلىپ, بىلمەستىكتەن بولعان جايت ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.
راس, قازىر ۆيرۋستىڭ ينفەكتسيا ارقىلى تارالاتىن ءتۇرى ازايىپ كەلەدى. بىراق قازىر جاعداي وزگەرگەن. ينە ارقىلى ەگىلەتىن ەسىرتكى قولداناتىندار ازايىپ, ورنىنا ءتۇرلى سينتەتيكالىق ەسىرتكى تۇرلەرىن قولداناتىندار كوبەيىپ كەتتى. ەسىرتكىنىڭ ءبىر ءتۇرى «حيميالىق سەكس» دەپ تە اتالادى. ونى قولدانعان ادامدار, جىنىستىق قاتىناستارعا تۇسكىسى كەلىپ, ءناپسىسىن قاناعاتتاندىرمايىنشا تىنىشتانبايدى. ەستىركىنىڭ ۋىتى قايتقاندا ادام نە ىستەپ, نە قويعانىن تۇسىنبەيدى. ەستەرىندە ەشتەڭە قالمايدى. بۇل – وسى ينفەكتسيانى جۇقتىرعانداردىڭ بارىنە ءتان ورتاق كورىنىس.
بىزدەر جوسپار بويىنشا ءارتۇرلى سەمينار, كەزدەسۋلەر وتكىزەمىز. ەلوردانىڭ ادامدار كوپ جينالاتىن ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىندا اعارتۋشىلىق ءىس-شارالارىن جۇرگىزەمىز. كەيبىر ورتادا ءسوزىمىزدى ەرسى كورىپ, ەلەمەۋگە تىرىساتىندار بار. بىراق بىزدەر مۇنداي قاتەردىڭ بارىن بىلگەن سوڭ ايتامىز. ادام ءوزىن-ءوزى قورعاۋى كەرەك. دەگەنمەن, جۇكتىلىك كەزىندە اعزاسىنان ايتۆ انىقتالعان جاس كەلىنشەكتەردى ايايمىن. مىسالعا دەلىك, ۇلگىلى وتباسىندا وسكەن, وتە تاربيەلى بويجەتكەن جاقسى جىگىتپەن تانىسىپ, كەزدەسەدى. ول دا ۇلگىلى وتباسىندا وسكەن. بىرىنە ءبىرى جاراسىپ تۇر. ءبىلىمدى, جاقسى جۇمىسى بار, تابىسى ءتاۋىر. ەكەۋى وتاۋ قۇرىپ, ەكى-ءۇش ايدا كەلىنشەكتىڭ بويىنا بالا بىتەدى. ەمحاناعا تىركەلىپ, قان تاپسىرعان كەزدە ايتۆ انىقتالادى. قىزداي تيگەن كەلىنشەكتى قالاي جازعىراسىز, جىگىتتىڭ دە قانىن تەكسەرسە, ول دا اۋرۋعا شالدىققان. كەزىندە ءبىر تەرىس قادام جاساپ بولاشاعىن كەسكەن. ءوزىنىڭ كەزدەيسوق جىنىستىق قاتىناستان ينفەكتسيا جۇقتىرعانىن بىلمەي ءجۇرىپ ادال قىزعا ۇيلەنىپ, ونىڭ ءومىرىن قايعىعا سالدى. بويعا بىتكەن كىشكەنتاي بالانىڭ تاعدىرى نە بولماق؟!
سوڭعى ەكى جىلدىڭ كولەمىندە عانا ەكىقابات ايەلدەردى ەمحاناعا ەسەپكە الاتىن كەزدە ءوزىن جانە بالانىڭ اكەسىنە دە ۆيرۋسقا قارسى تالداۋ جۇرگىزەتىن بولدى. مەنىڭشە, جاستار نەكەگە وتىرار الدىندا دا وسى پروتسەدۋرادان ءوتۋىن قاداعالايتىن زاڭعا وزگەرىس كەرەك. دۇرىسى الدىن العان. قازىرگى زامانداعى ءمورالدىڭ قۇلدىراعان كەزىندە ءتارتىپتى قاتايتپاسا, ناعىز كەمەل شاعىندا قايعى جۇتىپ, قان قۇسىپ وتەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيەتىن بولادى.
تەك قانا جاستار ما؟ مەنىڭ تاجىريبەمدە ون جىلدان بەرى تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان, وتباسىندا ءۇش بالاسى بار ەر-ازاماتتىڭ باسىندا دا وسىنداي جاعداي ءوتتى. ايەلىنىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ, اۋرۋحاناعا تۇسەدى. كۆوتامەن ەمدەلەتىن كەزدە مىندەتتى تۇردە ايتۆ/جيتس ۆيرۋسىنا تالداۋ جاسالادى. سۇراستىرا كەلە سەبەبىن انىقتادىق. ازىرگە وتاعاسىنا قىرىناتىن زاتتارىڭىزدى ۇيدەگى ەرجەتىپ قالعان ۇلداردان بولەك ۇستاڭىز دەدىك. وزدەرى كۇيزەلىستەن شىققان كەزدە بالارىمەن دە اشىق اڭگىمە بولادى دەپ ويلايمىن.
– بۇل – ماسەلەنىڭ ءبىر ۇشتىعى عانا. قازىردىڭ وزىندە دۇنيەدە ايتۆ جۇقتىرعان ميلليونداعان ادام تىركەلىپ, 200 مىڭنان استام ادام اۋرۋدان ءولدى, ءاربىر بەس مينۋت سايىن ءبىر ادام جۇقتىرىپ جاتادى دەپ ايتىلادى ەكەن. قالاي مۇنىڭ الدىن الۋعا بولادى دەپ تاعى دا قايتالاپ سۇراعىم كەلەدى.
– بۇل اۋىر ەكونوميكالىق پروبلەما بولىپ تابىلادى. ناۋقاستاردى جانە جۇقتىرعان ادامداردى كۇتۋ جانە ەمدەۋ, دياگنوستيكالىق جانە ەمدىك پرەپاراتتاردى ازىرلەۋ جانە ءوندىرۋ, ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قازىردىڭ وزىندە ميللياردتاعان دوللارلىق ينۆەستيتسيانى قاجەت ەتەدى. ال اۋرۋدىڭ تارالۋ قاۋپىن ازايتۋ ءۇشىن ادامداردىڭ بارلىعى مۇمكىندىگىنشە كەسەل تۋرالى سەنىمدى عىلىمي اقپاراتقا قول جەتكىزۋى كەرەك. اۋرۋدىڭ دامۋى مەن كلينيكالىق كورىنىسى, ونىڭ الدىن الۋ جانە ەمدەۋ تۋرالى, ناۋقاستى كۇتۋ, ناۋقاستار مەن جۇقتىرعان ادامداردى پسيحوتەراپيا, ولاردىڭ ءومىرىن ۇزارتۋ, الەۋمەتتىك كەدەرگىلەردەن ءوتۋ, ناۋقاستاردىڭ بەيىمدەلۋ جانە قايتا الەۋمەتتەنۋ شارالارى اشىق ايتىلعانى, قوعامدا تالقىلانعانى ابزال.
اۋرۋعا دا, اۋرۋ ەمەسكە دە بيىك مورال كەرەك. ادامگەرشىلىك ساقتالعان قوعام يممۋنيتەت تاپشىلىعىن جەڭە الادى, ال مورالدىق كەمشىلىگى بار قوعام جويىلادى. مەنىڭشە, تابيعات تاعى دا ادامزاتتىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك توزىمدىلىگىن سىناپ جاتىر, ال ادامدار بۇل قيىن سىناقتارعا بىرىگىپ, توتەپ بەرۋى كەرەك. بولماسا, ىشتەي ءشىرىپ, جاستاي كەتىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز.
