تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ۇلتتىق رۋحىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە نازار اۋدارىپ, «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا اتقارىلعان يگىلىكتى ىستەر «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسىمەن ساباقتاسقان ەدى. تەك ۇلتىمىزدىڭ تەلەگەي-تەڭىز فولكلورلىق قازىناسىن جيناقتاۋدا اناۋ-مىناۋ ەمەس, 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» سەرياسى دۇنيەگە كەلدى. «ۇلى دالانىڭ جەتى كەرەمەتى» اياسىندا «دالا فولكلورى مەن مۋزىكاسىنىڭ 1000 جىلى» جوباسىن ۇسىنىپ وتىر.
جاستاردىڭ ساناسىن باتىستىڭ داڭعازا مۋزىكاسى جاۋلاپ العان بۇگىنگى تاڭدا زامان اعىمىنا ساي ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ, حالىق كومپوزيتورلارى اندەرىنىڭ قادىرى قاشقانى جايلى بۇرىن دا كوپ ايتىلىپ, جازىلىپ ءجۇر. بۇگىنگى انشىلەرىمىز حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارى حالىق اندەرىنىڭ جاۋھار سوزدەرىن بۇرمالاپ, ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي ەتىپ تاستايتىنى جانىڭىزعا باتادى.
حالىق اندەرىنىڭ قاسيەتى ونىڭ اۋەنىندە عانا ەمەس, سوزىنە دە جاسىرىنعان. ماسەلەن, «گاۋھارتاس»-تاعى: «اناڭنان اينالايىن سەنى تاپقان», «ءبىر مىسقال»-داعى: «كوتەرىپ الاقانعا وتىرساڭ دا, سالماعى بىلىنبەيدى ءبىر مىسقالداي», «سۇرشا قىز»-داعى: «داريانىڭ جارعا سوققان تولقىنىنداي, كوز سۇزگەن كورىنگەنگە كوڭىل – ارسىز» دەگەن سياقتى عاجايىپ تەڭەۋلەر ءان اۋەنىنىڭ قۇدىرەتىن ودان سايىن اسقاقتاتىپ تۇرعان جوق پا؟! بىراق «ءاپ-ادەمى ءان ەدى, پۇشىق ايتىپ بۇلدىرگەنى بولماسا» دەگەندەي, حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ءان سوزدەرىن بۇرمالاپ ايتىپ, بەرەكەسىن قاشىرىپ, قۇنىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن «ءانبۇزار» انشىلەر جايلى ءسوز قوزعالا بەرمەيتىنى تاڭداندىرادى. بالكىم, مۇنداي بۇرمالاۋلارعا ءمان بەرەتىن, ءسوز قادىرىن بىلەتىن تىڭدار قۇلاقتىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنان شىعار. «حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى كەزىندە حاتقا تۇسپەگەندىكتەن, ءسوزىنىڭ بۇرىس-دۇرىسىن قالاي دالەلدەيمىز؟» دەگەن وي دا مەن سياقتى «اۋزى قىشىعاندارعا» توسقاۋىل بولاتىن شىعار. بىراق حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى كەزىندە حاتقا تۇسپەسە دە, كەشە عانا ومىردەن وتكەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ, عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ, دانەش راقىشەۆ, مادەنيەت ەشەكەەۆ, جانىبەك كارمەنوۆ سىندى قۇيما قۇلاق, جەز تاڭداي انشىلەرىمىز جەتكىزگەن, بۇگىندە كوزى ءتىرى قايرات بايبوسىنوۆ, رامازان ستامعازيەۆ سىندى تالانتتى دا تالعامپاز انشىلەرىمىز ورىنداپ جۇرگەن نۇسقادان ۇيرەنسە, شىندىقتان ونشا الشاق كەتپەس ەدى. بىراق كوپ ءانشىنىڭ بۇعان قۇلقى جوق سياقتى. شىن مانىندە, حالىق اندەرىنىڭ ءسوزىن تەرىس ايتساڭ, ماعىناسى دا بۇرمالانىپ, تومپاق كورىنىپ تۇرادى.
حالىق انىندەگى «قارا تايعا جاراسار قارا تەرلىك,
ەر جىگىتكە جاراسار توتەن ەرلىك» دەگەن جولداردىڭ سوڭعى جولىن «جىگىتكە جاراسپايدى توتەن ەرلىك» دەپ بۇرمالاپ ءجۇرمىز. ەر جىگىت كەرىسىنشە توتەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى ەمەس پە؟! مۇمكىن «اسا قايرات باس جارار» دەگەن ماقالعا كەلتىرگىسى كەلەتىن شىعار. وندا «جاراسپايدى» ەمەس, «باسىنا تيەدى», «پايدا اپەرمەيدى» دەگەن سياقتى ايتار ەدى عوي.
ولەباي انەتۇلىنىڭ «دۋدار-اي» انىندە كوپتەگەن ءانشىمىز:
«دۋدار-اي, كەلەر بولساڭ, تەزىرەك كەل,
ورنىڭا وڭشەڭ جامان تالاسىپ ءجۇر» دەپ ايتادى (سەمبەك جۇماعاليەۆ, قۋانىش جەكسەنۇلى, ت. ب.). ءماريام جاگورقىزىنا جاماندار ەمەس, ورىس پەن قازاقتىڭ نەبىر مىقتى جىگىتتەرى تالاسقان شىعار. جاماندار تالاسقان قىزعا عاشىق بولۋ – دۇيسەندەي جىگىتتىڭ بەدەلىنە سىن. ارينە, تالاسىپ جۇرگەن جىگىتتەر دۇيسەنمەن سالىستىرعان ناشار دەپ, سالىستىرمالى تۇردە تۇسىنۋگە بولار. ايتكەنمەن بۇل جەردە باسقا ۇلت بولا تۇرىپ, ءماريامنىڭ قازاققا عاشىق بولۋى ءاننىڭ نەگىزگى يدەياسى ەكەنىن ۇمىتپايىق. ءتىپتى «ورنىڭا ورىس, قازاق» دەگەن تىركەستەگى «و» دىبىسىنىڭ ۇندەستىگى ءماتىننىڭ كوركەمدىگىن اسىرىپ تۇرعان جوق پا؟! (مۇمكىن انشىلەر كەڭەس داۋىرىندەگى ساياسات سالدارىنان ورىستاردى ورىس دەۋدەن دە قورقىپ, تايساتىپ ايتقان شىعار).
ال حالىق ءانى «دۇنيە-اي»-دىڭ قايىرماسىن جانبولات پەن جازيرا, ولار عانا ەمەس, كوپتەگەن ءانشى:
«بىلتىرعى مەن بيىلعى-اي,
قولدا جوقتىڭ قيىنى-اي» دەپ ايتىپ ءجۇر. «بىلتىرعى مەن بيىلعى-اي» دەگەن جولدا نە ءمان بار؟ بۇل ءاننىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان, كوپ انشىلەر ايتاتىن نۇسقاسى بويىنشا 1-جول «بىلتىر قۇلىن, بيىل تاي» دەيتىنى قايدا؟ «بىلتىر قۇلىن, بيىل تاي» دەۋ 3-4-جولداعى «ۇستارانىڭ جۇزىندەي, اۋدارىلعان دۇنيە-اي» دەگەن جولدارداعى ويدى ساباقتاپ, زاماننىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن, كەشەگى قۇلىننىڭ بيىل تاي بولعانىن قيسىنمەن ايتىپ تۇرعان جوق پا؟! جاننا ورىنباساروۆا: «قىزىل قۇمدا اۋىلىم» انىندە: «ويماق اۋىز, كۇلىم كوز, قۇرالاي قاس» دەپ ايتادى. قاستى قۇرالايعا تەڭەگەندى ءبىرىنشى رەت ەستىدىك. دۇرىسى «ويماق اۋىز, قيعاش قاس, قۇرالاي كوز» عوي.
ولەڭ دەگەن دۇنيەنىڭ قارا سوزدەن باستى ايىرماشىلىعى, باستى كوركەمدىگى ۇيقاستا ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. «ءبارىمىز بىلەمىز» دەيمىن, قاراپايىم وقىرمان ەمەس, انشىلەرىمىزدىڭ ءان سوزىندەگى ۇيقاستى بىلمەيتىنى تاڭعالدىرادى. قۇداي-اۋ, ۇيقاس جوق بولسا نەسى ءان ءسوزى, نەسى پوەزيا! حالىق ءانىن ايتاتىن كوپتەگەن ءانشى ءبىردىڭ باسى, ءبىردىڭ اياعىن بۇتىپ-شاتىپ ايتا بەرەدى
«جىگىتتەر» توبى تۇرىمنىڭ ءانى «كەرىم-اۋ, ايداي»-داعى «ايىردى عوي موينىما ءىلىپ قۇرىم» دەگەن جولىن «موينىما سالىپ قۇرىم» دەپ ايتادى. بۇل دا قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىلىمىن بىلمەيتىن انشىلەردىڭ قارەكەتى. ايتپەسە قازاق «مويىنعا قۇرىم سالىپ» دەپ ايتپايدى. «موينىنا بەلبەۋ سالىپ, قۇدايدان تىلەك تىلەيدى. ال ادامدى ماسقارالاعاندا قۇرىمدى موينىنا سالمايدى, ىلەدى».
كوپ ءانشى حالىق اندەرىندە ءجيى قايتالاناتىن «كولدە جۇزگەن اققۋداي مامىرلايمىن» دەگەن جولدى «كولدەن ۇشقان اققۋداي مامىرلايمىن» (گۇلمايدان سۇندەتوۆا) دەپ شىرقايدى. ۇشىپ بارا جاتقان اققۋ قالاي مامىرلاماق؟ بىراق وندا ءانشىنىڭ شارۋاسى جوق سياقتى. مۇنداي ءان اراسى «بوتەن سوزبەن بىلعانعان» قازاقى ۇعىم, قازاقى ءسوز تىركەسىنە جات سوزدەر «ساۋلەم-اي» انىندە دە كەزدەسەدى. «ساۋلەم-اي» انىندە كوپتەگەن ءانشى «توماعاسىن سىپىرعان لاشىنداي, ساۋلەم-اي» دەگەن جولدى «توماعاسىن الدىرعان» دەپ ايتادى. قازاق «توماعاسىن سىپىرۋ, الۋ» دەپ ايتادى. «الدىرعان» دەسە ماعىناسى وزگەرىپ كەتەدى. تۇراقتى تىركەستى بۇزۋ – قازاق ءتىلىن شۇبارلاۋدىڭ ءبىر كورىنىسى.
كوپتەگەن ءانشىمىز (ونىڭ ىشىندە حالىق اندەرىن شىرقاۋدىڭ مايتالماندارىنىڭ ءبىرى كلارا تولەنباەۆا دا بار) حالىق ءانى «اق داريعا»-داعى «بايگەدەن ءبىر ات كەلەر ويناقتاعان» دەگەن جولدى دا «بايگەدەن ەكى ات كەلەر ويناقتاعان» دەپ بۇرمالاپ ايتىپ ءجۇر. بايگەدەن ەكى ات وزىپ كەلمەيدى, ءبىر ات وزىپ كەلەدى عوي. ول الامان جارىستا شالدىقپاي, ويناقتاپ, بارلىق اتتى ارتقا تاستاپ كەلەدى.
حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ باسپا بەتىندە ءارى بەلگىلى انشىلەردىڭ ورىنداۋىندا دۇرىس جەتكەن اندەرىنىڭ ءوزىن كەي انشىلەرىمىز تەرىس-قاعىس ايتادى. مىسالى, ءانشى نۇرجان قالجان ايگىلى «اقماڭدايلىم» انىندەگى «قولىمدى جەتكىزگەندەي كوكتە كۇنگە» دەگەندى «قولىمدى جەتكىزگەندەي كۇن مەن ايعا» دەسە, ءانشى بولات قۇسايىنوۆ اسەت بەيسەۋوۆتىڭ «اعالارىم» انىندەگى:
«قاجىماس قارا نارىم,
كەڭ بايتاق دالادايىن» دەگەن جولداردى «قاجىماس قارا نارىم, كەڭ بايتاق دالالارىم» دەسە, مارجان اراپباەۆا ءشامشىنىڭ «كەشىكپەي كەلەم دەپ ەڭ» انىندەگى «اي تۋىپ كەلەدى قياقتانىپ» دەگەن جولدى «اي تۋىپ بارادى قياقتانىپ» دەۋىنە جول بولسىن. انا تىلىمىزدە «اي تۋىپ بارادى» دەگەن تىركەس جوق ەكەنىن شالقۇيرىق اقىن مۇحتار شاحانوۆ تۇگىل, قاراپايىم قازاق بىلەدى. ال «قوڭىر» توبى سادىق كارىمباەۆتىڭ «اقتاماق» انىندە «شىعا كەلسەڭ جارق ەتىپ بۇلت استىنان» دەيدى. قىز بۇلت استىنان قالاي شىقپاق؟ دۇرىسى «شىققان كۇندەي جارق ەتىپ بۇلت استىنان». «سالامات» توبى مۇقاعاليدىڭ سوزىنە جازىلعان «ماحابباتتى ارماندايمىن» انىندەگى «اق قازداردىڭ ىشىنەن اققۋىمدى اجىراتا الماعان سور ماڭدايمىن» دەگەن جولدى «اق قىزداردىڭ ىشىنەن اققۋىمدى اجىراتا الماعان سور ماڭدايمىن» دەپ سوعادى. ۇيات-اق. «گاككۋ» تەلەارناسىنىڭ بۇل ءاندى كۇنىنە ون قايتا بەرەتىنى تىپتەن سوراقى. سول سياقتى پاتريوتتىق تاماشا ءبىر اندەگى ء(اننىڭ اتى ەسىمدە جوق):
«بۇلقىندى جۇرەك, بۇلقىندى,
تۇلپارلار ورگە ۇمتىلدى» دەگەن تاماشا جولدى كوپ انشىلەر:
«بۇلقىندى جۇرەك, بۇلقىندى,
تۇلپارلار تورگە ۇمتىلدى» دەپ تەرىس ايتىپ ءجۇر. تۇلپاردىڭ توردە نە شاتاعى بار؟ بۇل ءتىپتى بار-جوعى تۇلپارلار ءسوزىن تىرناقشاعا الا سالسا, باسشىلىق قىزمەتتەگى (توردەگى) اعالارىمىزدى كەلەكەلەگەن ۇعىم بەرىپ تۇر (اندە ونسىز دا تىرناقشا بىلىنبەيدى عوي).
انشىلەرىمىزدىڭ تاعى ءبىر قاتەلىگى – حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ءان ءسوزىنىڭ ءبىر جولىن تاستاپ كەتۋ نەمەسە ءوز جانىنان ءسوز قوسۋ. مىسالى, ەستايدىڭ اتاقتى «قورلان» انىندەگى:
«احاۋ, ارمان,
عۇسني, قورلان,
ەكى-اي باعىلان,
ەكەۋى تۋعان ەكەن ءبىر انادان» دەگەن قايىرماسىنداعى «ەكى-اي باعىلان» دەگەن جولدى كوپ ءانشىنىڭ نە ءۇشىن الىپ تاستايتىنىنا تاڭعالاسىز. اتاقتى ءانشى اقجول مەيىربەكوۆ حالىق ءانى «قىزدار-اي»-دى ايتقاندا «قاتارىمسىڭ, تەڭىمسىڭ» دەگەن جولدان كەيىنگى «ەتەگىمسىڭ, جەڭىمسىڭ» دەگەن جولدى تاستاپ كەتەدى. مۇمكىن «ەتەگىمسىڭ, جەڭىمسىڭ» دەگەن انايى ەستىلەتىندىكتەن قاشىپ, سىپايىگەرشىلىك تانىتقانى شىعار. بىراق ءازىل ءان ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك ەدى.
ەندى جانىنا ءسوز قوساتىندارعا كەلەيىك. اقان سەرىنىڭ «بالقاديشا»-سىن «جىگىتتەر» توبىنىڭ ورىنداۋىندا:
«كەتتى دەپ بالقاديشا ەستىگەندە,
قۇشاقتاپ قارا جەردى, ەڭىرەپ جىلاعانىم» دەگەن جولداردى ەستىگەندە قايران ءاندى قور قىلعانى ءۇشىن ءوزىڭىزدىڭ ەڭىرەپ جىلاعىڭىز كەلەدى. قۇداي-اۋ, ءبىر عاسىر بويى ايتىلىپ كەلە جاتقان «قۇس جاستىق» قايدا؟! جارايدى, اقان توسەكتە جاتىپ جىلاماعان-اق بولسىن, «ەڭىرەپ» جىلاعانىنا جول بولسىن. ايتەۋىر وزگەرتكەن سوڭ «ەڭىرەپ» ەمەس, «وكىرىپ» دەۋ كەرەك ەدى. ال مەيلى وپەرا انشىلەرى بولسىن, مەيلى باسقالارى بولسىن, ابايدىڭ «ايتتىم سالەم, قالامقاس» ءانىن ورىنداعاندا الىبەك دىنىشەۆتەن باستاپ بارلىق ءانشى نەگە جانىنان ءسوز قوساتىنىن تۇسىنبەيسىز. ابايدىڭ ولەڭ تۋرالى ءوزى ايتقانداي بۋىن سانى بىردەي, «اينالاسى تەپ-تەگىس, جۇمىر كەلگەن» «ايتتىم سالەم, قالامقاس» انىندەگى:
«…ساعىنعاندا سەنى ويلاپ,
كەلەر كوزگە ىستىق جاس,
ء…بىر وزىڭنەن باسقاعا,
ىنتىقتىعىم ايتىلماس» دەگەن جولدارعا «ساعىنعاندا ءبىر سەنى ويلاپ», «ءبىر وزىڭنەن باسقا جانعا» دەپ ارتىق ءبىر بۋىن قوسادى. مۇمكىن وپەرالىق انگە تەگىس جول كەلە بەرمەيتىن شىعار. وندا باسقا جانعا دەمەي-اق, «باسقاعا» ءسوزىن سوزىپ (باسقا…ااا…عا) نەگە ايتپايدى دەگەن وي تۋادى. ال دومبىرامەن ورىنداۋشىلار ءۇشىن ءبىر بۋىندى جانىنان قوسۋ مۇلدەم قيسىنسىز سياقتى.
ولەڭ دەگەن دۇنيەنىڭ قارا سوزدەن باستى ايىرماشىلىعى, باستى كوركەمدىگى ۇيقاستا ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. «ءبارىمىز بىلەمىز» دەيمىن, قاراپايىم وقىرمان ەمەس, انشىلەرىمىزدىڭ ءان سوزىندەگى ۇيقاستى بىلمەيتىنى تاڭعالدىرادى. قۇداي-اۋ, ۇيقاس جوق بولسا نەسى ءان ءسوزى, نەسى پوەزيا! حالىق ءانىن ايتاتىن كوپتەگەن ءانشى ءبىردىڭ باسى, ءبىردىڭ اياعىن بۇتىپ-شاتىپ ايتا بەرەدى. اسىرەسە ادەتتە ءتورت جولدان تۇراتىن ءبىر شۋماقتىڭ باستاپقى ەكى جولىنا كەلەسى شۋماقتىڭ 3-4-جولىن قوسا سالادى. ءتورتىنشى جولدىڭ سوڭىنداعى ۇيقاساتىن ءسوز ەستەن شىعىپ كەتەدى. نەگىزى, سوڭعى ەكى جولىن ۇمىتىپ قالعاندا ولەڭدىك قۇرىلىمدى, ۇيقاس ارقىلى ارلەنەتىن كوركەمدىكتى ەستەن شىعارىپ, «تيسە تەرەككە, تيمەسە بۇتاققا» دەپ پەرىپ وتەتىن سياقتى. ونداي مىسالدى ونداپ كەلتىرۋگە بولادى. ءبارىن ءتىزۋدى ماقالانىڭ كولەمى كوتەرمەسە دە, ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەيىك. حالىق اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرە ورىنداۋمەن كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرگەن انشىلەرىمىزدىڭ ءبىرى ارداق بالاجانوۆانىڭ تەلەديداردان:
«قارايعانعا قارايمىن قابان با دەپ,
قامشىلايمىن اتىمدى شابام با دەپ,
جەردەن التىن تاپقانداي قۋانامىن,
تاقياڭنىڭ توبەسى كورىنگەندە» دەپ شىرقاعانىن ەستىدىك. ءبىر ءسوزدى وزگەرتىپ ايتسا ءبىر ءسارى عوي. تانىمال ءانشىنىڭ ءبىرىنشى شۋماقتىڭ 1-2 جولىنان كەيىن ەكىنشى شۋماقتىڭ 3-4 شۋماعىن تىركەپ ايتقانىنا جول بولسىن. سوندا ۇيقاس قايدا قالادى؟ دۇرىسى:
«قارايعانعا قارايمىن قابان با دەپ,
قامشىلايمىن اتىمدى شابام با دەپ,
وتكەننەن دە سۇرايمىن, كەتكەننەن دە,
قالقاتايدىڭ اۋىلى امان با دەپ».
ارداق ايتقان 4-جول «تاقياڭنىڭ توبەسى كورىنگەندە»-ءنىڭ 1-جولى: «بويىم بايسال تارتادى ەرىنگەندە».
سول سياقتى حالىق ءانى «بۋرىل تايدىڭ» ءبىرىنشى شۋماعىن شاھيزادا ءابىلوۆ بىلاي ورىندايدى:
«تاڭباسى جوق, ەنى جوق بۋرىل تايدىڭ,
ساعاسى وتكەل بەرمەيدى تەرەڭ سايدىڭ,
قۇبا جونعا شوقىتىپ, شىعا كەلسەم,
قالقاتايدىڭ اۋىلى كەتكەن قايدا؟». قالقاتايدىڭ اۋىلى قايدا كەتكەنىن قۇداي ءبىلسىن, ۇيقاس قايدا؟ ءان ءسوزىنىڭ ءماتىنى بىلاي:
«تاڭباسى جوق, ەنى جوق بۋرىل تايدىڭ,
ساعاسى وتكەل بەرمەيدى تەرەڭ سايدىڭ,
قۇبا جونعا شوقىتىپ, شىعا كەلسەم,
جۇرتى جاتىر, اۋىلى جوق قالقاتايدىڭ.
قامشى باستىم اسىعىپ بۋرىل تايعا,
وتكەل بەرمەي توقتاتقان تەرەڭ ساي ما؟
جۇرت جاڭعىرتىپ ورنىنان ءبىر كۇن تۇنەپ,
قالقاتايدىڭ اۋىلى كەتكەن قايدا؟»
ايگىلى انشىلەرىمىزدىڭ ءبىرى مايرا ءىلياسوۆانىڭ كونتسەرت سايىن ايتاتىن سۇيىكتى ءانى (ارينە, حالىق تا ءسۇيىپ تىڭدايدى) وسى «بۋرىل تايدىڭ» ءبىرىنشى شۋماعىن:
«ەنى جوق, تاڭباسى جوق بۋرىل تايدىڭ,
ساعاسى وتكەل بەرمەيدى تەرەڭ سايدىڭ,
قۇبا جونعا شوقىتىپ, شىعا كەلسەم,
ءوزى جوق, جۇرتى جاتىر قالقاتايدىڭ» دەپ ايتادى. اۋىلى كوشىپ كەتكەندە قالقاتاي (قىز) جۇرتتا قالمايدى عوي.
ال كەي انشىلەرىمىز ءاننىڭ شۋماعىن اۋىستىرماعانمەن, ۇيقاستا تۇرعان ءسوزدىڭ ورنىن اۋىستىرىپ الادى.
ءان ءسوزىنىڭ دۇرىستىعى جايلى ءبىر حابارعا قاتىسقان راۋان ءابىلوۆ دەگەن جاس ءانشىنىڭ:
«توقتۋاداق دەگەندە توقتۋاداق,
توقتۋاداق جايىلار كوك قۋالاپ,
سەن ەسىمە تۇسكەندە, بەۋ, قاراعىم,
جاتا المادىم توسەككە ءتورت دومالاپ» دەگەن حالىق ءانىنىڭ ۇيقاستا تۇرعان «ءتورت دومالاپ» تىركەسىن جولدىڭ باسىنا كەلتىرىپ, «ءتورت دومالاپ ورنىمنان تۇرا المادىم» دەپ نە ۇيقاسسىز, نە ماعىناسىز بۇرمالاعانىن تىڭداپ وتىرعان ونەر شەبەرلەرىنىڭ ەشتەڭە دەمەگەنى قىنجىلتقان ەدى.
قازاقتىڭ حالىق ءانى «سارى جەز قۇمان-اي»-دىڭ قايىرماسىن انشىلەرىمىز تۇگەلگە جۋىق:
«سارى جەز قۇمان-اي,
وتتا تۇرعانى-اي,
كوزىڭنەن اينالايىن,
اشىپ-جۇمعان-اي» دەپ ايتىپ ءجۇر. وسى «كوزىڭدى اشىپ-جۇمعان-اي» دەگەن جولدا ءبىر شيكىلىكتىڭ بار ەكەنى ايدان انىق. ويتكەنى قازاق ۇعىمىندا كوزىن اشىپ-جۇمۋ دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى «جىپىق» قوي. جىپىق سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس, جىپىق قىزدى سۇلۋ دەپ قالاي ايتپاقپىز؟ شىنىندا سولاي بولدى. اتى كىم ەكەنىن بىلمەيمىن, راديودان ءبىر ءانشىنىڭ:
«سارى جەز قۇمان-اي,
وتتا تۇرعانى-اي,
كوزىڭنەن اينالايىن,
اقىل تۇنعانى-اي» دەپ ورىنداعانىن ەستىدىم. قانداي اسىل ءسوز, قانداي سۇلۋ تەڭەۋ, قانداي بەرىك ۇيقاس! كەزىندە ءبىر ءانشى ءسوزىن ۇمىتىپ قالعاندا ۇيقاستىرىپ, «كوزىڭنەن اينالايىن اشىپ-جۇمعان-اي» دەپ ايتا سالدى دا, حالىق اراسىنا وسىلاي تاراپ كەتكەن عوي.
مىنە, وسىلايشا بۇل كۇندەرى اننەن ءار كەتتى. كوپتەگەن «جۇلدىز» انشىلەرىمىزدىڭ وزدەرى حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اۋەنىندە دە, سوزىندە دە ءبىر ءمىن جوق قايران اسىل اندەرىنىڭ ءسوزىنىڭ سيقىن كەتىرىپ, ءسانىن قاشىرىپ ءجۇر.
بوداۋحان توقانۇلى,
جۋرناليست
