سوڭعى جىلدارى قازاقستان نارىعىندا شەتەلدەن كەلگەن تاۋارلاردىڭ ۇلەسى كۇرت ارتتى. اسىرەسە قىتاي مەن رەسەي تاۋارلارىنىڭ ءبىزدىڭ بازارلاردا ساۋداسى دۇركىرەپ تۇر. ارينە, ارزان تاۋارلاردىڭ كوبەيگەنى حالىقتىڭ قالتاسىنا ءتيىمدى بولعانمەن, وتاندىق كاسىپكەرلەردىڭ وندىرىسىنە كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى, ءتىپتى ساقتىق شارالارىن قولدانباسا, وتاندىق ءوندىرىستى تۇرالاتىپ تىناتىنى كوپكە تۇسىنىكتى جايت.
قازاقستاننىڭ قاي قالاسىنا بارساڭىز دا بازارلارىندا قاپتاپ تۇرعان شەتەل تاۋارلارىن كورەسىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەل نوسكي-شالباردان باستاپ شەتەلدەن الادى. ال ول ونىمدەردى ەلىمىزدە وندىرگەنمەن, ونىڭ وزىندىك قۇنى شەتەلدەن ەنگەن تاۋارلاردان الدەقايدا قىمبات ەكەنى تاعى بار. ماسەلەن, وسىدان 4-5 جىل بۇرىن قىتايدان كەلگەن ءبىر كاسىپكەر ازامات وتاندىق ءوندىرىستى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋ ماقساتىندا بايپاق (نوسكي) توقيتىن شاعىن تسەح اشىپ, ەلىمىزدە وندىرىلگەن شۇلىقتاردى نارىققا شىعاردى. ساپاسى جاقسى بولعانمەن, باعاسى قىتايدان كەلەتىن تاۋارلاردان قىمباتتاۋ بولدى دا, كوپ ۇزاماي ءوندىرىسىن توقتاتتى. ويتكەنى ساۋداگەرلەر وتاندىق ءونىمدى قولداپ, ەلىمىزدە وندىرگەن ونىمدەردى العاننىڭ ورنىنا, كەرىسىنشە, «ارزان, جاقسى وتەدى» دەپ قىتايلىق تاۋارلاردى ساتىپ العان. ارينە, بۇل ارادا حالىقتىڭ تۇتىنۋ ورەسى مەن ساۋداگەرلەردىڭ تەك قانا پايدا تابۋ يدەياسىنىڭ كۇشتىلىگى, وتاندىق ءوندىرىستى قولداۋ ساناسىنىڭ تومەندىگى سەبەپ بولىپ وتىر. وتاندىق ءونىمدى قولداۋ – ۇلتتىق تانىم مەن ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىگىنە بايلانىستى ماسەلە. بىراق ءبىزدىڭ ەلدە ونداي تۇسىنىك تىم جوعارى دەپ ايتا المايمىز. ياعني قاراپايىم حالىق قالتاسىنا قاراپ ءوز تاڭداۋىن جاساسا, قالتالىلار قازاقستاندىق ءونىمدى قور سانايدى.
ءبىز شىڭجاڭدا ۇيعىر ۇلتى قالىڭ قونىستانعان وڭىردە تۇردىق. كوبىندە ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىن ولار – وتە ۇيىمشىل حالىق. ءبىرىنىڭ ساۋداسىن ءبىرى قولداپ, بىرەۋىنىڭ ساتقانىن ەكىنشىسى ساتىپ الىپ, بازاردى قىزدىرىپ, ساۋدا اينالىمىن تەزدەتىپ جاتادى. ميلليارد قىتايدىڭ اراسىندا ءجۇرىپ, قىتاي كاسىپكەرلەرى وندىرگەن توڭازىتقىش, كىر جۋعىش ماشيناعا دەيىن وزدەرىنىڭ بەلگىلەرىن جاپسىرىپ ساتىپ, سوڭعى كەزدەرى قىتايشا جازۋى بار تاۋارلاردى ساتىپ المايتىن دەڭگەيگە جەتتى. ارينە, بۇل اسىرەۇلتشىلدىق بولعانمەن, ونىڭ ارعى جاعىندا ۇلتتىق ونىمدەردى قولداۋ, ۇلتتىق بۋرجۋازيانى قالىپتاستىرۋ يدەياسى جاتىر. بىزگە دە وسىنداي يدەيا كەرەك. ويتكەنى ءبارىن شەتەلدەن ساتىپ الۋدىڭ سوڭى مەملەكەتتىڭ وزىنە, حالىقتىڭ ومىرىنە قاۋىپتى ەكەنىن پاندەميا كەزىندە بەتتۇمشانىڭ تاپشىلىعى-اق اڭعارتقان جوق پا؟! دەمەك, يمپورت پەن ەكسپورتتىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءتۇيىن سانالادى. ەگەر ءبىر ەلدىڭ يمپورت كولەمى 50-60 پايىزدان اسىپ, ىشكى ءوندىرىس كولەمى 20-30 پايىزعا دا جەتپەي قالسا, ول ەلدىڭ ەكونوميكا جاعىنان وزگە ەلدەرگە ەرىكسىز تاۋەلدى بولىپ قالاتىنىن قازىرگى گەوساياسي جاعداي دا انىق اڭعارتىپ تۇر.
ونىڭ ۇستىنە, ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ وتاندىق وندىرۋشىلەردى قولداۋ ساياساتى ءالى دە جەتكىلىكسىز. كاسىپكەرلەرگە بايلانىستى موراتوري جاريالاپ, سالىقتان بوساتۋ سىندى شارالار دا وتاندىق ءوندىرىستىڭ دامۋىنا دەمەۋ بولماي تۇر. ماسەلەن, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بيىل ءسۇت زاۋىتتارى ونىمدەرىن وتكىزە الماي وتىر. ولاردىڭ ساۋداسىنا دا شەتەلدەن كەلىپ جاتقان ارزان ونىمدەر سالقىنىن تيگىزۋدە. وتكەن جىلى بۇل وڭىرگە رەسەي مەن بەلارۋس ەلىنەن 1400 تونناعا جۋىق ءسۇت ءونىمى اكەلىنگەن. وسىعان سايكەس, اتالعان ءوڭىردىڭ ەكسپورت كولەمى دە قىسقارا تۇسكەن.
«جارتى جىلدان بەرى 20 توننا ىرىمشىك, سارى مايىمىزدى ساتا الماي وتىرمىز, 4 ايدان كەيىن بۇل ونىمدەردىڭ مەرزىمى ءوتىپ كەتەدى. باعاسىن ارزانداتساق تا الۋشى جوق» دەيدى ءسۇت ونىمدەرىن شىعاراتىن وتاندىق كاسىپكەرلەر.
وسىنىڭ سالدارىنان بۇل زاۋىتتار بيىل جىلدىق ءوندىرىس كولەمىن 400 توننادان 200 تونناعا دەيىن ازايتۋعا ءماجبۇر.
«تەك ءبىز عانا ەمەس, وبلىسىمىزداعى ءسۇت ونىمدەرىن شىعارۋمەن اينالىساتىن 15 كاسىپورىننىڭ ساۋداسىنا شەتەلدەن ەنگەن ونىمدەر قاتتى اسەر ەتتى» دەيدى كاسىپكەر گۇلنار مۇحامەدجانوۆا.
شەتەلدەن ەنگەن ونىمدەر وڭدەۋ سالاسىنىڭ عانا ەمەس, اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تابىسىنا دا اسەر ەتە باستادى. ويتكەنى وڭىردەگى ءسۇت زاۋىتتارى تۇرالاسا, تۇرعىنداردىڭ سۇتىنە دە الۋشى جوق بولاتىنى كوپكە ءمالىم. مىنە, بۇل – ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ وتاندىق ءوندىرىستى قولداماي, يمپورت ساۋداسىنا باقىلاۋدى كۇشەيتپەگەنىنىڭ سالدارى.
يمپورت پەن ەكسپورت ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاقستاننىڭ قىتايدان ۇيرەنەتىن تۇسى كوپ. قىتاي قالاي الپاۋىت ەلگە اينالدى؟ بۇل ەلدە ورتا, شاعىن كاسىپورىندار قالايشا تەز دامىدى؟ ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. ەڭ اۋەلى بۇل ەل وتباسى وندىرىسىنەن باستاپ, ورتا, شاعىن بيزنەستى دامىتۋعا دەن قويدى. ولاردىڭ تاۋار اينالىمى جاقسارىپ, اياقتان تۇرىپ كەتكەنشە, ءوندىرىسى قارقىن العانشا ءبىزدىڭ ەل سياقتى «جەكە كاسىپكەرلىك اش, ءبىر تيىن بولسا دا سالىق ورىندارىنىڭ نازارىنان تاسا قىلما» دەپ تاقىمداعان جوق. كەرىسىنشە, وعان كاسىپكەر رەتىندە قولداۋ كورسەتىپ, ءوسىمسىز قارىز بەرۋ, تەحنيكالىق جاقتان سۇيەمەلدەۋ شارالارىن قولداندى. ولاردى الدەكىمدەردىڭ بوپسالاپ, سۇلىكتەي سورۋىنا جول بەرگەن جوق. كەرەك دەسەڭىز, ولاردىڭ ونىمدەرىن ساتۋىنا دا كومەكتەسىپ, «وڭىرلىك وزگەشەلىكتى ارتتىرۋ, ءوز ونىمدەرىمىزدى تۇتىنۋ» دەگەن ۇندەۋ بويىنشا حالىقتى دا جەرگىلىكتى ونىمدەردى ساتىپ الۋعا شابىتتاندىردى. ال شەتەلدەن تەك وزىنە قاجەتتى, ءوز ەلىندە وندىرىلمەيتىن تاۋارلاردى ارزان باعادا ەنگىزدى دە, ءوز ەلىندە وندىرىلەتىن تاۋارلاردىڭ يمپورتىنا شەكتەۋ قويدى نەمەسە كەدەن سالىعىن جوعارىلاتىپ, وتاندىق ونىمدەردىڭ باعاسىن شەتەل ونىمدەرىنىڭ باعاسىنان تومەن ۇستاۋعا كۇش سالدى. ماسەلەن, ماشينا ءوندىرىسىن ايتساق, قىتاي ماشينانىڭ موتورىن دا تالاپقا ساي ەتىپ وندىرە المايدى. ياعني كولىك قۇرالدارىنىڭ موتورىن بەرتىنگە دەيىن شەتەلدەن يمپورتتاپ كەلدى. بىراق سوعان قاراماستان, قىتاي اۆتوموبيل وندىرىسىنە كۇش سالدى. ارينە, ول كولىكتەردىڭ ساپاسى شەتەلدىك كولىكتەرگە جەتپەيدى. بىراق شەتەلدىك كولىكتەردىڭ يمپورت ساۋداسىن قيىنداتىپ نەمەسە توسقاۋىل قويىپ تاستاعاندىقتان, قىتايلار ءوز ەلىندە وندىرىلگەن كولىكتەردى مىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكىنشى جاعىنان, ول كولىكتەردىڭ باعاسى ارزان جانە ۇزاق ۋاقىت مىنۋگە جارامايتىن, تەز توزاتىن بولعاندىقتان, قىتاي كولىكتەرىنىڭ ەل ىشىندەگى اينالىمى دا جوعارى ەدى. ال بۇگىنگى تاڭدا قىتاي سول كولىكتەرىن شەتەلگە دە ساتا باستادى. قىتاي اۆتوموبيل وندىرۋشىلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ مالىمەتىنشە, 2023 جىلى قىتايدىڭ اۆتوموبيل ەكسپورتى تۇڭعىش رەت جاپونيانى باسىپ وزىپ, الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىققان. مىنە, كوردىڭىز بە, ىشكى نارىقتى قورعاپ, وتاندىق وندىرىسكە ءمان بەرۋدىڭ كەرەمەتىن.
وسى ارادا قىتاي تاۋارلارى نەگە ارزان دەگەن ماسەلەنى دە ايتا كەتەيىك. بىرىنشىدەن, قىتاي زاۋىتتارىنىڭ ءوندىرىسى ايرىقشا اۋقىمدى. ءبىر تاۋاردىڭ تۇرىنەن ءبىر جولدا نەشە مىڭىن, ءتىپتى نەشە ون مىڭىن وندىرەدى. مۇنىڭ جارتىسى ىشكى نارىققا كەتسە, قالعانى شەتەل اسادى. ەڭ ماڭىزدىسى, قىتاي شەتەل نارىعىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن كاسىپكەرلەر ءوز ونىمدەرىن شەتەلگە شىعارسا, باج قايتارۋ ءتۇزىمىن اتقارىپ وتىر (سالىنعان سالىقتىڭ بەلگىلى مولشەرىن قايتارۋ). وسىنىڭ ارقاسىندا قىتايدا ءبىر نوسكيدىڭ وزىندىك قۇنى 150 تەڭگە بولسا, شەكارادان شىققاندا قايتارىلعان باجعا بايلانىستى ونىڭ باعاسى 120-130 تەڭگەگە دەيىن تومەندەيدى. ال قازاقستاندىق كاسىپكەرلەرگە ونداي قولداۋ جوق, ونىڭ ۇستىنە, ونىڭ نارىق كولەمى تار بولعاندىقتان, وزىندىك قۇنى 150 تەڭگە بولعان نوسكيدى كەمىندە 300-350 تەڭگەدەن ساتۋعا ءماجبۇر. ال قىتايلىق كاسىپكەرلەر ءوزى وندىرگەن نوسكيدى ءبىزدىڭ نارىقتا 200 تەڭگەدەن ساتسا دا ۇتىلمايدى. رەسەي دە قازىر وسى ءتاسىلدى قولدانا باستادى. اتاپ ايتقاندا, بۇل ەل دە بيىل ەكسپورتقا جىبەرىلەتىن ءسۇت ونىمدەرىن تاسىمالداۋعا كەتەتىن شىعىندارعا 100 پايىز قوسىمشا قاراجات بەرىپ وتىرعاندىقتان, شەتەلدەن كەلەتىن ارزان تاۋارمەن ءبىزدىڭ ونىمدەر باسەكەلەسە المايدى. مال ونىمدەرىن ساتىپ الاتىن زاۋىتتاردىڭ ساۋداسى سايابىرلاعاننان كەيىن تۇرعىندار دا مال باسىن كەمىتۋگە ءماجبۇر. ونىڭ ۇستىنە, بيىل قىس قاتتى, جەم-ءشوپ قىمبات. تەبىندە جۇرگەن جىلقىنىڭ كوبى ءىش تاستاپ, اشتىقتان قىرىلىپ جاتىر. دەمەك, بۇل ماسەلەگە ۇكىمەت ءجىتى نازار اۋدارماسا, ەلىمىزدەگى وتاندىق ءوندىرىس تولىق كۇيرەيدى دە, سوڭى ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ السىرەۋىنە اكەلىپ سوعادى. ال ۇلتتىق بۋرجۋازياسى جوق, تۇرمىسقا قاجەتتى تاۋاردىڭ ءبارىن شەتەلدەن ەنگىزەتىن ەلدىڭ ەرتەڭى بۇلىڭعىر. ەگەر قازاقستان ۇكىمەتى الماتى سياقتى قالالارعا ۆاگونداپ كەلىپ جاتقان قىتاي تاۋارلارىنا ءتيىستى شارا قولدانباسا, كوپ وتپەي وتاندىق ءوندىرىس قۇردىمعا كەتىپ قانا قويماي, ساۋدامەن اينالىسىپ, جان باعىپ جۇرگەن قالىڭ الىپساتارلارىمىز دا جۇمىسسىز قالادى. جۇمىسسىزدىق دەمەكشى, كومپانيالاردىڭ بانكروتقا ۇشىراۋىنا بايلانىستى جۇمىسسىز قالعانداردىڭ دا سانى ارتىپ كەلەدى. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە, ەلىمىز بويىنشا 445 مىڭ ادام جۇمىسسىز ءجۇر. مۇنىڭ دەنى – 35-45 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتار. جۇمىسسىز قالعانداردىڭ 276 مىڭى قالادا, 169 مىڭى اۋىلدا. بىراق اۋىلدارداعى جۇمىسسىزدار سانى بۇدان الدەقايدا كوپ بولۋى مۇمكىن.
جوعارىداعى ماسەلەلەرگە بايلانىستى جاقىندا ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگى ىشكى نارىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى شتاب قۇردى. مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا, ونىڭ قۇرامىنا اۋىل شارۋاشىلىعى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى ەنگەن. ەندى سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا مونيتورينگ جۇرگىزىلىپ, ارزان جانە كۇمان كەلتىرەتىن ونىمدەر قاتاڭ باقىلاۋعا الىناتىن كورىنەدى. بىراق ونىڭ ناقتى اسەرى بولا ما, ونى ۋاقىت كورسەتەدى.
ەكىنشى تۇرعىدان العاندا, ساراپشىلار قىتايدا دەفلياتسيا باستالدى دەپ دابىل قاعىپ وتىر. Financial Times باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا, ءوندىرىس قۋاتىنىڭ ارتۋى مەن باعانىڭ تومەندەۋى سالدارىنان قىتاي بۇكىل الەمگە دەفلياتسيانى ەكسپورتتاۋى مۇمكىن. ارينە, ءبىرىنشى كەزەكتە ساۋدا سەرىكتەستەرىنە. حالىقتىڭ قارتايۋى, تۇتىنۋدىڭ تۇرالاۋى جانە جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى «كوبىكتىڭ جارىلۋى», ت. ب. ماسەلەلەر قىتاي ۇكىمەتىنە ىشكى سۇرانىستى كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرە قويمايدى. سوندىقتان قاجەت بولعاندا قىتاي بيلىگى يۋاندى ادەيى قۇنسىزداندىرۋ ارقىلى دەفلياتسيانى سىرتقا شىعارۋعا ۇمتىلۋى مۇمكىن. ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى ساۋدا سەرىگىنە اينالعان كورشى ەلدەن كەلەتىن ەڭ ۇلكەن قاۋىپتىڭ ءبىرى – وسى.
كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىن ءبىر ءتۇيىن, سوڭعى جىلدارى ەلىمىزگە كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى ەرمەك مارجىقپاەۆتىڭ دەرەگىنشە, 2023 جىلعى 9 ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزگە ساياحاتتاعان ىشكى تۋريستەر سانى 11 پايىزعا ارتىپ, شامامەن 5,4 ملن ادامعا جەتتى. ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك تۋريستەردىڭ سانى – 835 مىڭ ادام. ياعني ىشكى تۋريستەردىڭ ۇشتەن ءبىرى شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. بۇل 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 1,5 ەسە كوپ. شەتەلدىك تۋريستەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى قوناق ءۇي, جاتاقحانالار 175 ميلليارد تەڭگە تابىس تاپقان. ماسەلەن, 2023 جىلعى العاشقى 9 ايدا الماتىعا 409394 ادام ساياحاتتاپ كەلسە, ەلىمىزدىڭ باس قالاسى
– استاناعا 220000 شەتەلدىك قوناق كەلگەن. ولاردىڭ اراسىندا ىسكەرلىك تۋريزم بويىنشا كەلۋشىلەر ۇلەسى جوعارى بولعان. تۋريستەر سانىنىڭ ارتۋىنا قازاقستانعا 74 ەلدىڭ وكىلدەرى ۆيزاسىز كەلە الاتىنى سەبەپ بولعان. بىراق قازاقستاننىڭ مۇناي ساتۋ مەن تۋريزمنەن تۇسكەن پايداسى ەلىمىزدى باي-قۋاتتى ەلگە اينالدىرا الا ما؟ ونىڭ جاۋابى كۇڭگىرت. قىسقاسى, ءوزىڭ وندىرمەي, جات جارىلقامايدى. سوندىقتان وتاندىق وندىرۋشىلەرگە قولداۋ كورسەتىپ, ولاردىڭ ءوندىرىسىن قورعاماي, شەتەلدەن اربالاپ تا, دوربالاپ تا تاسي بەرۋدىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى.
