جىل قۇستارىنىڭ ىشىندە كەش كەلىپ, جاز بىتپەي ەرتە كەتەتىن قۇس – قارلىعاش.
كىشكەنتاي كەزىمدە اۋىلداعى اتامنىڭ ۇيىنە بارعاندا ەسىكتىڭ الدىندا جەر باۋىرلاپ ۇشىپ جۇرەتىن قارلىعاشتى كورەتىنمىن. قازاق ەلىندە قارلىعاشتى بەيبىتشىلىك پەن بەرەكەنىڭ سيمۆولى دەپ سانايدى. قارلىعاشتىڭ تۇمسىعى قىسقا, تۇمسىعىنىڭ ءتۇبى كەڭ, ەزۋىنىڭ اراسى الشاق. قاناتتارى جىڭىشكە ءارى ۇزىن, دەنە ءبىتىمى ەرەكشە سىمباتتى, سۇيكىمدى, كىشكەنتاي, ادەمى قۇس. دالا دانىشپاندارى اتانعان بابالارىمىز قارلىعاشتى پەيىش توپىراعىنان جارالعان دەسەدى. سەبەبى كومەكەيىنە ءان ۇيالاعان قارلىعاش قۇران سۇرەلەرىن شىرقايدى ەكەن.
ءبىر قىزىعى, وسى ءبىر ادەمى, سۇيكىمدى قارلىعاشتى قالادان كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. دەمالىس ورىندارىنا, ساياباقتارعا بارعاندا تەك ەرتەگىلەردەگى جالعىز جۇرەتىن قۇستىڭ جامانى – ساۋىسقاندى, داۋىسى ۇرەيلى, ءتۇرى سۇيكىمسىز قارعانى, توپتاسىپ جۇرەتىن كوگەرشىندەردى عانا كورەمىن. كەيدە بىرەن-ساران تورعاي ۇشىپ جۇرەدى. بىراق بەيبىتشىلىك پەن باقىتتىڭ قۇسى – قارلىعاش, وتە تاماشا ءانشى قۇس – قاراتورعاي سياقتى جىل قۇستارىن قالادان كورگەن ەمەسپىن. اۋىلدا كوكتەممەن بىرگە ءار جىل سايىن كەلەتىن قاناتتى دوستارىمىزدى اسىعا كۇتىپ, الدىمەن ۇشىپ كەلەتىن قاراتورعايلاردى ۇيا جاساپ قارسى الۋ داستۇرگە اينالعان.
قالاعا قارلىعاش پەن قاراتورعاي نەگە كەلمەيدى دەپ ويلاسام, بۇلار وتە سەزىمتال, تىنىشتىق پەن تازالىقتى, بەيبىتشىلىكتى قالايتىن قۇستار ەكەن. بۇل قۇستىڭ بۇكىل ءومىرى اۋادا وتەدى. قالانىڭ قىم-قۋىت تىرشىلىگى, گازدى, ءتۇتىندى, شۋلى تىرشىلىگى ۇنامايتىن بولسا كەرەك. سونىمەن بىرگە قارلىعاش جۇقپالى اۋرۋلار كوپ تارايتىن جەردى مەكەن ەتپەيدى ەكەن. تازا اۋادا, تىنىش جەردە, بەيبىت مەكەندە ءومىر سۇرەتىن قارلىعاش قۇسى مەنى قىزىقتىرا ءتۇستى.
بۇل قۇستىڭ قاسيەتى جايلى اڭىز-اڭگىمە از ەمەس. سونداي اڭىزدىڭ بىرىندە جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە اۋىلعا جاۋ شاۋىپ, بۇكىل ەل ۇدەرە قاشادى. سول اۋىلدا تۇراتىن بابامىز تولە بي عانا كوشپەي وتىرىپ قالادى. شاپقىنشىلىقپەن كەلگەن جوڭعار قولباسشىسى:
– ءبارى قاشقاندا, بۇل نەگە كوشپەي قالعان, ءجونىن ءبىلىپ كەلىڭدەر, – دەپ اسكەرىن جۇمساپتى. سوندا بابامىز:
– ءۇيىمدى بۇزسام, بوساعاداعى قارلىعاش ۇياسى قوسا بۇزىلاتىن بولعاندىقتان, ورنىمنان قوزعالمادىم, – دەگەن ەكەن. سوندا جوڭعار قولباسشىسى:
– بۇل اۋليە ادام ەكەن, مازالاماڭدار, – دەپ بۇيىرىپتى.
وسىدان كەيىن تولە بابامىزعا «قارلىعاش اۋليە» دەگەن ات بەرىلىپتى. «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما» كەزەڭىندە شاڭىراعىنا بەيكۇنا قۇستىڭ ۇيا سالعانىن, ونى بۇزۋعا قولى بارماعان ءبيدىڭ بۇل سوزىنە تاڭىرقاعان قولباسشى «شىن اۋليەنىڭ ءوزى ەكەن» دەپ ەلىنە دە تيىسپەپتى.
ءيا, قارلىعاشتىڭ ادامزاتقا جاساعان جاقسىلىعى تۋرالى اڭىز-اڭگىمە كوپ. تاعى ءبىر اڭىزدا كيەلى قۇستىڭ باسقا قۇستاردان باستى ەرەكشەلىگى قۇيرىعى ايىر بولىپ كەلەتىنىنە نازار اۋدارتادى. قۇستىڭ بۇل ءتۇرىن قاستەرلەيتىن ەستون ەلىنىڭ حالىق ەرتەگىسى قوس عاشىقتىڭ ومىرىمەن بايلانىستىرسا, قازاق ەرتەگىلەرىندە بالانى اجالدان قۇتقارعان قارلىعاشتىڭ قۇيرىعىن ايداھار تىستەپ ايىرىپتى دەيدى.
قارلىعاش – مەيىرىمدى جانە بەيبىتشىل قۇس. ونىڭ ۇياسىنا باسقا قۇس كىرىپ كەتسە, وعان شابۋىل جاساماي, وزگە ۇياعا كوشىپ كەتەدى. ۇياسىن تۇرعىن ۇيلەردىڭ شاتىرىنا سالا بەرەدى, ادامداردان قورىقپايدى. ۇيانى بالشىقتان جانە ءوز سىلەكەيىنەن جاسايدى. قۇرىلىس مامىر ايىندا باستالىپ, 10 كۇنگە دەيىن سوزىلادى. ۇياسى جارتى اي تارىزدەس نەمەسە ءتۇبى كەڭ, اۋزى تار قۇمىرا ءپىشىندى بولىپ كەلەدى. ۇياسىنىڭ تۇبىنە قاۋىرسىننان, تاعى دا باسقا زاتتاردان جۇمساق توسەنىش توسەيدى. بالاپاندارى كۇنىنە 300 رەت تاماقتانادى. ولار شىبىن-شىركەيمەن, ماسامەن, باسقا دا ءارتۇرلى جاندىكپەن قورەكتەنەدى. العاشقى ءۇش اپتادا اناسى بالاپاندارىنا قامقور بولىپ, جاندىكتەردى اۋلاۋدى ۇيرەتەدى. عىلىمي دەرەكتەردە قارلىعاش تابيعي ورتادا بەس جىل ءومىر سۇرەدى ەكەن.
قازاق قاشاننان قارلىعاشتى كيەلى قۇس سانايدى؟ قازاقتا ەگەر ءۇيدىڭ توبەسىنە قارلىعاش ۇيا سالسا, بۇل وتباسى باقىت پەن بەرەكەگە كەنەلەدى دەگەن ىرىم بار. اتا-بابامىزدىڭ ايتۋىنشا, قارلىعاشتىڭ ۇياسىن بۇزۋ ۇلكەن ساتسىزدىككە دۋشار ەتەدى. شۆەتساريادا قارلىعاش ۇياسىن بۇزعان ادام تۇقىمىمەن كەساپاتقا ۇشىرايدى دەگەن سەنىم بار.
قارلىعاش باسقا جاققا كوشكەندە, تىرنالار ونى ارقاسىنا الىپ ۇشادى. ال قايتىپ كەلگەندە, لايلەكتەردىڭ قاناتىنىڭ استىنا پانالايتىنى قىزىق.
اسپاندا ۇشىپ كەلە جاتىپ تاماقتانا الاتىن كيەلى قۇستىڭ كەيبىرى ۇيىقتاۋعا دا قابىلەتتى كەلەدى. سۋ ۇستىنەن ۇشىپ بارا جاتىپ-اق سۋ ىشە بەرەدى. ۇشىپ ءجۇرىپ قورەگىن ۇستاپ جەيدى. داۋىسى سونشا قاتتى ەمەس. اشىق كۇندەرى بيىكتەپ ۇشادى دا, اۋا رايى جاۋىن-شاشىندى بولار الدىندا جەر باۋىرلاپ ۇشادى. سوندىقتان دا بابالارىمىز قارلىعاشتىڭ ۇشۋ ەرەكشەلىگىنە قاراپ اۋا رايىنىڭ وزگەرىسىن الدىن الا بولجاعان. الايدا مۇنى عىلىمي جولمەن دە تۇسىندىرۋگە بولادى. جاۋىننىڭ الدىندا اۋا ىلعالدىلىعى كوتەرىلەدى. ناتيجەسىندە قاۋىرسىن اۋىرلاپ, قۇس تومەنگە قاراي تۇسەدى.
كيەلى قۇس – قارلىعاش تۋرالى دەرەكتەردى, اڭىز-اڭگىمەلەردى وقي وتىرىپ, قارلىعاشتىڭ بارلىق ادامزات ءۇشىن وتە كيەلى, سۇيكىمدى قۇس ەكەنىنە كوزىم جەتتى. سونداي-اق قارلىعاشتىڭ تىرشىلىگىن باقىلاۋ بارىسىندا مەن ولاردىڭ ۇيا سالۋى, قورەكتەنۋى, جۇمىرتقا سالۋى, ۇيادان قاناتتانىپ ۇشۋى تۋرالى كوپ نارسە ءبىلدىم. بۇل دەرەكتەردىڭ بولاشاقتا قارلىعاش تۋرالى بىلگىسى كەلەتىن جاندار ءۇشىن ماڭىزى زور دەپ ويلايمىن.
قاليبەك نۇراسىل,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى
