وسىدان تۋرا جيىرما جىل بۇرىن, 2001 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىندا «استانا اقشامى» گازەتىندە (№156-157) بەلگىلى قالامگەر, قوعام قايراتكەرى ەربول شايمەردەنۇلىنىڭ «ازاتتىق» اتتى ەسسەسى جارىق كوردى. 1991-1996 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان اقىن ءوز ماقالاسىندا ازاتتىق تاڭى اتقانىنان باستاپ ون جىلدىق كەزەڭدى قامتىعان. تاياۋدا نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگى مەن ءماسليحاتىنىڭ قاۋلىسىمەن كورنەكتى تۇلعانىڭ اتىنا كوشە بەرىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويىندا قالامگەردىڭ سول ماقالاسىن قايتا باسۋدى ءجون كوردىك.
ءبىز قازاق ەلىنىڭ بەرىسى حV عاسىردان بەرى, ءارىسى سوناۋ عۇندار مەن ساقتار داۋىرىنەن بەرى جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتپەي, جاساپ كەلە جاتقان جالپاق جۇرت, ىرگەلى ەل ەكەنىن تەرەڭ تانىپ, بىلۋگە مۇمكىندىك العان ۇرپاقپىز. بىراق «تانۋ» ءبىر باسقا دا, «تانىتۋ» ءبىر باسقا. سوندىقتان دا وتكەن سەنىمدى ون قادام دەسە دە بولار ەدى. ءبىز قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت اتانىپ, زەرەن كوك تۋى جەلبىرەگەن جۇلدىزدى ءساتىن ءوز كوزىمەن كورۋ پەشەنەسىنە جازىلعان ۇرپاقپىز. بىراق «اتانۋ» مەن «بولۋ» ءبىر ەمەس. اراسى – جول. الدىن الا كەسىپ-ءپىشىپ, مولشەرلەۋگە كەلمەيتىن, قۋانىشى دا, قيىنشىلىعى دا مول, تۇسىنىكتىسى دە, تۇسىنىكسىزدىگى دە كوپ تاريحي جول.
سوندىقتان دا وتكەن ون جىلدى تاۋەلسىزدىك جۇلدىزىن تەمىرقازىق ەتىپ, باتىل العا باسقان ارشىندى ون قادام دەسە دە بولار ەدى. ءبىز تالايىنا تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ, ەگەمەن ەل ازاماتى اتانۋ جانە ۇلى وزگەرىستەر داۋىرىندە ءومىر ءسۇرۋ بۇيىرعان ۇرپاقپىز. بىراق «بۇيرىقتى بولۋ» مەن «بۇيىرتۋدىڭ» دا ايىرماشىلىعى از ەمەس. سوندىقتان دا بۇگىن, 2001 جىلعى 16 جەلتوقسان كۇنى, تاۋەلسىزدىك كۇنى, «و, ءتاڭىرىم, ەگەمەندىگىمىزدىڭ بار يگىلىگىن ەلگە بۇيىرتا گور. بۇگىندەرى ەككەن تال ەرتەڭ سايالى بايتەرەككە اينالسا يگى» دەيسىڭ ىشتەي.
ادام بالاسى دۇنيەگە ازات بولىپ كەلەدى. تىرشىلىك قامىتىن موينىنا كيىسىمەن-اق, قۇرىقتالعان اساۋداي تىنىسى تارىلىپ, تىپىرى كوبەيە تۇسەدى. بارا-بارا ءتاڭىرى سىيلاعان ەركىندىگىنىڭ ءوزى ارمانعا اينالادى. وزىمەن-ءوزى كۇرەسىپ, جەڭىلگەننەن كەيىن سول ارمانمەن كەلەسى دۇنيەگە كوشەدى. رۋحى جۇماققا ەنىپ, پەرىشتە قاناتىندا ازات عۇمىر كەشەدى دەپ ويلايدى. ماڭگىلىك ۇلى وپتيميزم دەگەن وسى. قوعام دا ازات يدەيالار نەگىزىندە قاۋىمداسىپ, توپتاسۋدان باستالادى. بارا-بارا وزىنەن-ءوزى جەرىپ, ءوزىن-ءوزى جارادى. ويتكەنى العاشقى ازات ويلار ۇمىت قالىپ نەمەسە تانىماستاي وزگەرىپ كەتەدى. قاۋىرسىن قاناتىنداي جەپ-جەڭىل ىزگى نيەتتىڭ ءوزى پايدا مەن ايلا اتتى قوس ءزىلزارۋدىڭ سالماعىنىڭ استىندا جانشىلىپ, جەر باۋىرلاپ قالادى. جاڭا ءبىر ازات ويلار جاڭا قوعامدارعا جول اشادى.
مەملەكەت بىتكەن دە تاريح ساحناسىنا تەك ازاتتىق تۋىن كوتەرىپ شىعادى. قالا-مەملەكەتتەر دە, ۇلت-مەملەكەتتەر دە, ازاماتتىق قوعام-مەملەكەتتەر دە وسىلاي ەتكەن. ازاتتىققا قاجەتتىلىك تۋمايىنشا, جاڭا مەملەكەتكە دەگەن قاجەتتىلىك تە تۋمايدى. مەملەكەت بىتكەننىڭ اناسى – ازاتتىق.
قازاق ەلىنىڭ جاڭا تاريحى قاشاننان باستاۋ الادى؟ ارينە, وسىدان ون جىل بۇرىنعى جەلتوقسان ايىنان. دالىرەك ايتقاندا, 1991 جىلعى 16 جەلتوقساننان. تاياۋدا وسى كۇننىڭ ۇلتتىق مەرەكە اتانۋى – سونىڭ ءبىر دالەلى. مىنە, ءبىز سول كۇنى قولىمىزعا ۇستاپ, قارا سيامەن بەلگى سالعان ءبىر قاعازدى قاراپ وتىرمىز. ون جىلدان كەيىن جاي قاعاز ەمەس, وزىنشە ءبىر ءمانى بار تاريحي مۇراعات دەسە دە بولاتىن سياقتى… «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ جوباسى – بۇل. سوڭعى بەتىنە «18 ساعات 14 مينۋت» جانە «18 ساعات 16 مينۋت» دەپ جازىپ قويىپپىز. ءبىرىنشىسى – زاڭنىڭ, ەكىنشىسى – زاڭدى ىسكە قوسۋ ءتارتىبى تۋرالى قاۋلىنىڭ قابىلدانعان ۋاقىتى. جاڭا تاريحتىڭ باستاۋى! كەلمەسكە كەتكەن بوداندىقتىڭ سوڭعى مينۋتتارى, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى سەكۋندتارى سوعىلعان ءسات دەسە دە بولادى. ءدال وسى كەزدە ءبىز ەكى جاعىمىزدا وتىرعان ارىپتەستەرىمىز – جوعارى كەڭەستىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى ب.مۇحامەدجانوۆ (كەيىن ەل كونستيتۋتسياسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى اتاندى, ادىلەت ءمينيسترى بولدى) پەن يۋ.سكوروبوگاتوۆانىڭ (قازىردە پارلامەنتتە ىستەپ ءجۇر) قولىن الىپ, ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇتتىقتاعان سوڭ, الدىن الا كەلىسكەنىمىزدەي, پارلامەنتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى رەتىندە جۋرناليستەردى, ولار ارقىلى بارشا قازاقستاندىقتاردى ەڭ ۇلى تاريحي جاڭالىقپەن تانىستىرۋعا اسىققانبىز. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۇڭعىش اقجولتاي حابارشىسى بولۋ قانداي باقىت ەكەنى تۋرالى ءبىز وندا ويلانعان دا جوقپىز, ارينە. جۇرەكتى ودان الدەقايدا جوعارى, الدەقايدا ماڭىزدى سەزىم تولىق بيلەپ العان ەدى.
بۇل ورتاق كوڭىل كۇي اسىپ توگىلىپ جاتقان ءبىر كۇن بولاتىن. ول زاڭ قابىلدانىسىمەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى لەزدە بۇكىل قازاقستانعا, الەمگە تارادى. تۋىسقان تۇركيا رەسپۋبليكاسى جارتى ساعاتقا جەتپەي قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىعاندىقتارىن رەسمي حابارلاپ ۇلگەرىپتى. الەمدىك ديپلوماتيا تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن جىلدامدىق دەسەدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ – سان ۇرپاقتىڭ
جاڭا تاريحىمىزدىڭ باسى… تاۋەلسىزدىك كۇنى… 16 جەلتوقسان… قازاق تاريحىنىڭ ەڭ مارتەبەلى عانا ەمەس, ەڭ قاسيەتتى كۇن – بۇل. وعان سەلت ەتپەگەن جۇرەكتەن وتانىن ءسۇيۋدى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار, بالكىم
ارمانى بولعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باقىت قۇسىن قايىرا شاقىرىپ, يىعىمىزعا قوندىرعان كيەلى قۇجات. بار بولعانى 14 باپتان تۇرادى. سوعان قازاق ەلىنىڭ ەڭ ۇلى ۇلتتىق مۇراتتارى سىيىپ تۇر. تاعى دا ون جىل بۇرىن قولىمىزدا ۇستاعان زاڭ جوباسىنا قارايمىز. بىرنەشە ەكشەۋدەن ءوتىپ, اقتىق رەت ارنايى كوميسسيا پىسىقتاعان, بار بولعانى 18 باپتىڭ ءوزى وڭاي قابىلدانا سالماعانى بايقالىپ تۇر. سوققان بەلگىلەرىمىز سول تۋرالى سىر شەرتەدى. كىرىسپەنىڭ ءار جولى ءبىر-ءبىر قامالعا اينالعانداي. سونىڭ بارىنەن ءوتىپ, تولىق داۋىسقا سالعاننىڭ وزىندە سول كىرىسپەگە 29 ادام قارسى قول كوتەرگەن. «قازاقستان رەسپۋبليكاسى – تاۋەلسىز مەملەكەت. ول ءوز تەرريتورياسىندا وكىمەت بيلىگىن تولىق يەلەنەدى, ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس بەلگىلەپ جۇرگىزەدى» دەپ جازىلعان ناقتى ءارى ايقىن باپتىڭ (1-باپ) وزىنە 12 ادام قارسى بولعان.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسى قازىرگى شەكارالارىمەن ءبىرتۇتاس بولىنبەيتىن جانە قول سۇعۋعا بولمايتىن تەرريتوريا بولىپ تابىلادى» دەگەن 5-باپقا دەپۋتات ش.مۇرتازا ۇسىنىس قوسىپتى. باستاپقى جوبادان الىنىپ قويىلعان بولىگى قايتا قوسىلسىن دەپ تالاپ ەتەدى (ول: «ليۋبىە ناسيلستۆەننىە دەيستۆيا پروتيۆ كونستيتۋتسيوننوگو سترويا رەسپۋبليكي كازاحستان, ەە زاكوننو يزبراننىح ۆلاستەي, پۋبليچنىە پريزىۆى ك نارۋشەنيۋ تەرريتوريالنوي تسەلوستنوستي رەسپۋبليكي, ا تاكجە رازجيگايۋششيە مەجناتسيونالنۋيۋ روزن, سو ستورونى پوليتيچەسكيح پارتي, ينىح وبششەستۆەننىح وبەدينەني يلي وتدەلنىح ليتس پرەسلەدۋيۋتسيا پو زاكونۋ» دەگەن سويلەم). داۋىسقا سالىنعان. وتە الماپتى.
ال مىناۋ زاڭ جوباسىنا تۇتاستاي بەرىلگەن داۋىستار… زالدا وتىرعان 287 ادامنىڭ 270-ءى قولداپ, 12-ءسى قارسى داۋىس بەرگەن, ال 2-ەۋى داۋىس بەرۋدەن قالىس قالعان, 3-ەۋى داۋىس بەرۋگە قاتىسپاعان. ءبىر قاراعاندا جاي قاراپايىم ەسەپ-قيساپ كورىنەتىن وسىناۋ سانداردىڭ سىرتىندا دا ءارتۇرلى مۇددەلەر مەن كوزقاراستار قاقتىعىسى جاتتى عوي. ونى, اسىرەسە, ىشىندە ءجۇرىپ, جاقىننان سارالاعاندا قاتتى سەزىنەسىڭ… ءبىز مۇنى ەگەمەن ەل پارلامەنتىندە 1991 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىنەن 1996 جىلعى 25 ناۋرىزىنا دەيىن ءباسپاسوز حاتشىسى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ, ءارتۇرلى جاعدايدا, ءار قىرىنان تانىپ, تۇيسىنگەن جانبىز.
تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ قابىلدانعاننان بەرگى بۇگىن, مىنە, تۋرا 10 جىل. كوپ نارسە ەسكە تۇسەدى… كوپ نارسە تۋرالى ويلاناسىڭ… ەڭ باستىسى, سول ون جىل سەنىڭ دە تاعدىرىڭا اينالىپ, سەنىڭ دە جۇرەگىڭ مەن ءومىربايانىڭ ارقىلى وتكەنىن سەزىنۋ بولسا كەرەك.
قاي حالىقتىڭ دا ەڭ ۇلى مۇراتى, ەڭ ىزگى ارمانى – ەل بولۋ, تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرىپ, ازات عۇمىر كەشۋ. قازاق ەلىنىڭ وسىناۋ باقىت قۇسى ءۇش عاسىر بويى وگەيسىپ, وسىدان ون جىل بۇرىن عانا قايىرا ورالدى. باقىت قۇسى ءوز قادىرىن ءوزى بىلەتىندەر مەن ءوز تاعدىرىنا ءوزى يەلىك ەتە الاتىنداردى عانا قالايدى.
جاڭا تاريحىمىزدىڭ باسى… تاۋەلسىزدىك كۇنى… 16 جەلتوقسان… قازاق تاريحىنىڭ ەڭ مارتەبەلى عانا ەمەس, ەڭ قاسيەتتى كۇن – بۇل. وعان سەلت ەتپەگەن جۇرەكتەن وتانىن ءسۇيۋدى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار, بالكىم.
تاۋەلسىزدىگىمىزگە 10 جىل تولدى. ءا.كەكىلباەۆ اعامىز ايتقانداي: «ورتا تولدى, وردا بولدىق».
وتكەنىنە تابان تىرەپ, ەرتەڭىنە قاراي ەركىن ادىمداعان ەل عانا وزاتىنىنا تاريح كۋا. جاسامپازدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى – جاڭا استانا قۇرىلىسى. پرەزيدەنت تاپسىرماسىن تاعدىرىنا بالاعان ىسكەر باسشى ءا.جاقسىبەكوۆ باستاعان استانالىقتار عانا ەمەس, بۇكىل ەل بولىپ جۇمىلۋدا وعان. ەجەلگى ەسىل بويىندا الاش ارىستارىنىڭ اق تىلەگىنەن تۋعان ارمان قالا بوي كوتەرىپ كەلەدى. بەلگىلى ساياساتكەر ءارى عالىم س.اقاتاەۆتىڭ ءبىر ءسوزى بار. «قازاقستاندا شىڭ كوپ: ءحانتاڭىرى, مۇزتاۋ… ۇلىتاۋىمىز تاعى بار, – دەپ جازادى ول. بىراق ورداباسىدان بيىك تاۋ جوق! ورداباسىنى شىڭداردىڭ پايعامبارىنا اينالدىرىپ كەتكەن اينالايىن تولە بي, قازىبەك بي, ايتەكە بي, ءاز تاۋكە, ابىلاي حان بابالارىمىز ەدى. ەندى ءۇش عاسىردى ارتقا تاستاپ قايتا جاڭعىرتقان – نازارباەۆ! ورداباسىنىڭ توبەسىنە كوك تۋ شانشىلدى. مامىردىڭ مايدا جەلى قازاقتىڭ اسپان تۇستەس كوگىلدىر جىبەك بايراعىن جەلبىرەتتى. ماڭگىلىككە قادالعان تۋ. مىنە, وسىناۋ كورىنىس كىمنىڭ كوزىنەن ىستىق جاسىن دومالاتپادى؟!
ورداباسىعا كوك بايراعىمىز قادالدى, ەندى قازاق ۇلتىنا سول قاسيەتتى ەكى نارسەنى – كوك تۋىمىز بەن كوك شىڭىمىزدى قورعاي الاتىن, قاستەرلەپ ۇستايتىن مىنەز, ءىس-ارەكەت, اقىل-وي كەرەك».
شىن جۇرەكتەن شىققان جاقسى ءسوز قاشان دا جانىپ تۇرادى. شىراقتاي. ءۇمىت پەن سەنىم شىراعى ءتارىزدى!
وتكەن ون جىلىمىزدىڭ ەڭ باستى قورىتىندىسى – ەگەمەن ەل بولا الاتىندىعىمىزدى وزىمىزگە دە, وزگەلەرگە دە دالەلدەۋگە ءتيىستى سىننان سۇرىنبەي وتكەنىمىز بولسا كەرەك. بۇل, ءسوز جوق, زور جەڭىس. وسى جەڭىسىمىزگە تابان تىرەپ تۇرىپ ەندى جاڭا بيىكتەرگە ۇمتىلامىز.
قوزعالىس بار جەردە ءومىر بار. ءومىر بار جەردە جەتىلۋ, جاڭارۋ بار. بوداندىق شىنجىرى ۇزىلمەي, سونىڭ ءبىرى دە بۇيىرماق ەمەس. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك مەيرامىنىڭ ءمانى دە وسى وي جەلىسىندە جاتىر.
قاي حالىقتىڭ دا ەڭ ۇلى مۇراتى, ەڭ ىزگى ارمانى – ەل بولۋ, تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرىپ, ازات عۇمىر كەشۋ. قازاق ەلىنىڭ وسىناۋ باقىت قۇسى ءۇش عاسىر بويى وگەيسىپ, وسىدان ون جىل بۇرىن عانا قايىرا ورالدى. باقىت قۇسى ءوز قادىرىن ءوزى بىلەتىندەر مەن ءوز تاعدىرىنا ءوزى يەلىك ەتە الاتىنداردى عانا قالايدى.
ءوز قادىرىڭدى ءوزىڭ ءبىلۋ وزىمشىلدىك ەمەس, ءوز تابيعات-بولمىسىڭا ادالدىق. ءوز تاعدىرىڭا ءوزىڭ يەلىك ەتۋ وزگەشە قاجىرلىلىق پەن شەشىمدىلىكتى, اقىل-پاراسات پەن كەڭدىكتى تالاپ ەتەدى.
وسى قاسيەتتەر ءوز بويىنان تابىلعاندا عانا ەل باسىنان باق اۋىپ, قىدىر كوشپەيدى. جەر بەتىندەگى جالعىز وتانىمىز – تۋعان قازاقستانىمىز, ىرگەلى قازاق ەلىنىڭ دە باسىنان ەشقاشان باق اۋىپ, قىدىر كەتپەۋىن تىلەيىك. بۇل ءبىز ءۇشىن ادەمى ءسوز ەمەس, كيەلى دۇعا بولۋعا ءتيىس. وسىلاي ويلاپ, وسىلاي ءومىر سۇرەر بولساق, باسقانىڭ مۇددەسىن قاستەرلەۋ مەن بۇكىل الەمدى باۋىر باسۋ دا الدەقايدا جەڭىل, ەڭ باستىسى الدەقايدا ماعىنالىراق بولا تۇسپەك.
