1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا مەن سول كەزدەگى قازاق قىزدار مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى ەدىم. 16 جەلتوقسان كۇنى ماعان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن قۇربىم كەلدى. ولاردىڭ ورتالىق كوميتەتتە وتكەن پلەنۋمنان حابارى بار ەكەن.
ەكەۋارا از-كەم اڭگىمەدەن قۇربىم تۇستەن كەيىن ءوز جاتاقحاناسىنا قوناققا شاقىردى. كەشكىسىن قازمۋ-ءدىڭ جاتاقحاناسىندا ءشاي ءىشىپ وتىرعانىمىزدا بولمەگە كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن 3 ەر ادام كەلدى دە, ستۋدەنتتەردى ستۋدەنتتىك كەڭەسكە جينادى. كەشكى ساعات 18:00-دە باستالعان جيىنعا مەن دە قاتىستىم. كومسومولدىق ورتالىق كوميتەتىنەن كەلگەن جىگىتتەر بىزگە پلەنۋم تۋرالى اقپاراتتى جەتكىزىپ, قوناەۆتىڭ ورنىنا كولبيندى قويۋ تۋرالى شەشىمگە قارسىلىق بىلدىرۋگە شاقىردى. جيىننان سوڭ ولار بىزگە 10-15 مەترلىك قىزىل ماتا اكەپ بەردى. سول ماتاعا اق گۋاشپەن تاڭعا دەيىن ۇران سوزدەر جازدىق.
تاڭەرتەڭ قازمۋ ستۋدەنتتەرىمەن مەن دە الاڭدا بولدىم. الاڭعا سول كەزدەگى الماتىداعى وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىعىنىڭ ستۋدەنتتەرى جينالعان ەكەن. ءبىر كۇن بۇرىن تۇندە قازمۋ-گە كەلىپ ستۋدەنتتىك كەڭەس وتكىزگەن جىگىتتەر قالاداعى بۇكىل جوعارى جانە ارناۋلى ورتا ءبىلىم بەرۋ ورىندارىن ارالاپ شىققان ەكەن. ءبىزدىڭ ءاۋ باستاعى ماقساتىمىز پلەنۋم شەشىمىنە قارسى ءوز نارازىلىعىمىزدى بەيبىت تۇردە جەتكىزۋ بولاتىن. ءتۇس اۋا ءبىزدىڭ الدىمىزدا روزا باعلانوۆا باستاعان تانىمال ادامدار, بيلىك وكىلدەرى ءسوز سويلەپ جاستاردى سابىرعا شاقىرىپ جاتتى. شىنىن ايتقان ولاردىڭ داۋىستارى دۇرىس ەستىلمەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇن ۇزاققا الاڭدا اياققا تىك تۇرۋ وڭاي بولمادى. كۇننىڭ رايى بۇزىلىپ, توڭا باستادىق. كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا كىرىپ جىلىنعانداي بولامىز. سالدەن سوڭ قايتادان الدىڭعى قاتاردان تابىلامىز. كەشكىسىن قارۋلى جاساق ءبىزدى الاڭنان قۋا باستادى. جىگىتتەردىڭ كەيبىرى ءبىزدى الاڭنان قۋ ءۇشىن قارۋلى اسكەر كەلىپ جاتقانىن دا ايتتى. سالدەن كەيىن ءورت ءسوندىرۋ ماشينالارى كەلىپ, الاڭداعىلاردى سۋمەن اتقىلادى. ۇستىمدەگى كيىمدەرىم مالمانداي سۋ بولدى. ودان ءارى توڭا باستادىق. ءالىم كەتىپ, ىستىعىم كوتەرىلدى. جانىمداعى قۇربىم «جاتاقحاناعا بارىپ كيىم اۋىستىرىپ كەلەيىك» دەدى.
ساعات تۇنگى 22:00-گە تامان قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاتاقحاناسىنا كەلدىم. كيىمىمدى اۋىستىرىپ, قازمۋ-دىڭ جاتاقحاناسىنا قايتا باردىم. قۇربىم «ەرتەڭ كەزدەسەيىك» دەپ شىعارىپ سالدى.
18 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ مەن ءوزىمىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىزدارىمەن بىرگە الاڭعا قايتا باردىم. ول كەزدە الاڭدا ارنايى جاساق تولىقتاي قورشاپ العان ەكەن. وزدەرى وتە مىقتى قارۋلانعان. ساۋىت-سايماندارى ساقاداي-ساي. ال ءبىزدىڭ جىگىتتەردە بار بولعانى تاياق. ءوز جەرىمىزدە, ءوز ەلىمىزدەگى باستى الاڭدى اسكەردىڭ قورشاۋعا العانى ءبىزدىڭ جىگىتتەردى قاتتى اشىندىردى. سونداعى بەلسەندى جاستار قارۋلى اسكەردىڭ شەبىن بۇزۋدىڭ امالىن ويلاستىردى. سولاردىڭ ايتۋىمەن تايلى-تۇياعىمىزبەن كەرى شەگىندىك. بۇل كەزدە ساربازدار ءبىزدى شىن مانىندە كەرى شەگىندى دەپ ويلاپ قالعان بولۋى كەرەك. قاننەن-قاپەرسىز تۇرعان جەرىندە توپ بولىپ ۇمتىلىپ, قورشاۋدى جارىپ وتتىك. بىراق ءبىزدىڭ قاتارىمىز قالىڭ بولمادى. ساربازدار ساناۋلى عانا توپپەن الاڭعا وتكەن ءبىزدى قورشاپ الىپ ۇرا باستادى. ءبىر تاڭقالعانىم, ساربازدار ادامعا كۇيرەتە سوققى بەرۋدىڭ ءتاسىلىن وتە جاقسى مەڭگەرىپ العان ەكەن. ادامنىڭ جاندى جەرلەرىنەن ۇرىپ قۇلاتىپ جاتتى. ولار قولدارىنا ۇستاعان الدەبىر نارسەمەن ءدال الدىمداعى جىگىتتى سۇلاتىپ ءتۇسىردى. بايعۇستىڭ قانى شالبارىما شاشىراپ كەتتى. سول ءسات ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. سودان الگى جىگىت ءتىرى مە, ءولى مە دەپ ۇمتىلا بەرگەنىم سول ەدى. جەلكە تۇسىمنان وفيتسەردىڭ ءبىرى: «سەن نە مىنانى كوتەرىپ العىڭ كەلىپ تۇر ما؟» دەپ گۇر ەتتى. قۇر تۇرماي, اياعىمدى باستى. الگىنىڭ سالماعىنان اياعىمنىڭ سىنىپ كەتكەنىن كەيىن ءبىلدىم. كەلەسى ساتتە الگى وفيتسەر جاعامنان ۇستادى دا, مەنى دوپ سياقتى لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. سول قارقىنمەن ۇشىپ بارىپ, الاڭنىڭ شەتىندەگى ءوسىپ تۇرعان تالعا سوعىلىپ قۇلادىم. سول جەردەن ەستەن تانىپ, ۇزاق جاتىپ قالىپپىن. مەنى لاقتىرعان كەزى شامامەن تۇسكى 14:00-ءدىڭ شاماسى بولاتىن. ال مەن الگى تالدىڭ تۇبىندە ەسىمدى جيعان كەزدە كۇن كەشكىرىپ قالىپتى. الاڭداعى جاستار كورىنبەيدى. تىپ-تىنىش. ەسەسىنە الاڭ تولىقتاي اسكەريلەردىڭ يەلىگىنە ءوتىپتى. يت جەتەكتەگەن ساربازدار ءارى دە, بەرى دە شاپقىلاپ ءجۇر. جان-جاعىما كوز تاستاعانىم سول ەدى, ءبىر-ەكى ادامدى ۋاز-عا سالىپ جاتقانىن كوردىم. العاشىندا ولىكتەر ەكەن دەپ قورقىپ كەتتىم. سول جەردەن تۇرۋعا قانشا ارەكەت جاساسام دا تۇرۋ مۇمكىن بولمادى. تاعى ءبىراز جاتتىم. ءبىر كەزدە يت جەتەكتەگەن ءبىر وفيتسەر ماعان قاراي جاقىنداعانىن بايقادىم. ونىڭ جەتەگىندەگى يت مەنىڭ ءتىرى ەكەنىمدى ءبىلىپ تۇر. وفيتسەر دە تال تۇبىندە بىرەۋدىڭ جاتقانىن بايقادى, بىراق ءولىپ قالعان دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك. ولىك بولسا ءبىر كەسىرى تيەدى دەپ ويلادى ما؟ ايتەۋىر, جانىما جولامادى. قازىر ويلاپ قاراسام, قۇداي ساقتاپ قالعان سياقتى. الگىلەردىڭ قولىنا تىرىلەي تۇسكەنىمدە نە بولارىن كىم ءبىلسىن؟!
سودان كەيىن ءوزىم دە الاڭنان كەتۋگە قام جاساپ, سۇيرەتىلىپ, جولعا شىقتىم. جول كوكتايعاق, ءارى دەنەمدى اياز قارىپ بارادى. تۇرۋعا تىپتەن شامام كەلەر ەمەس. كەيىن وفيتسەر لاقتىرعان كەزدە قابىرعام مەن بەل ومىرتقام زاقىمدانعانى بەلگىلى بولدى.
جولدا جاتىپ, الاڭنان ءوتىپ بارا جاتقان ەكى ستۋدەنت جىگىتتى كوزىم شالىپ قالدى. ولاردى كومەككە شاقىردىم. سودان ەكەۋىنە سۇيەنىپ, اباي داڭعىلىنا شىعىپ, تاكسي ۇستاپ اۋرۋحاناعا جەتتىم. اۋرۋحانانىڭ قابىلداۋ بولىمىندەگىلەر مەنى قابىلداپ الدى دا, اياعىما گيپس سالدى. رەنتگەنگە ءتۇسىردى. قابىرعام شىتىناعان. ءارى سۋىقتا جاتقاننان ەكى وكپەم قابىنىپتى. اۋرۋحانانىڭ قابىلداۋ بولىمىندەگىلەر حابارلاعان بولۋى كەرەك. ەرتەڭىندە ماعان مايور شەنىندەگى تەرگەۋشى كەلدى دە از-ماز تەرگەپ, مالىمەتتەر الىپ جونىنە كەتتى. وسىلايشا مەنىڭ الاڭعا شىققانىمدى بىلگەن اۋرۋحاناداعىلار مەنەن قۇتىلۋعا اسىقتى. دەنەمدەگى ءىرىلى-ۇساقتى جاراقاتتارعا, وكپەمنىڭ قابىنعانىنا قارامادى. اۋرۋحانادا نەبارى 3 كۇن جاتقىزدى دا شىعارىپ جىبەردى. ءوز جاتاقحاناما كەلسەم, جاتاقحانا جابىق. وندا كەزەكشىلىكتە جۇرگەن فاكۋلتەتتىڭ باسشىلىعى, وقىتۋشىلار ءتۇرىمدى كورىپ «سەن دە الاڭدا بولعان ەكەنسىڭ عوي» دەپ مەنەن سىرت اينالدى. ولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ سۇيىكتى وقىتۋشىلارىم بار ەدى. الاڭعا شىققانىم ءمالىم بولعان سوڭ الگى وقىتۋشىلاردىڭ ماعان دەگەن كوزقاراسى كۇرت وزگەردى. بولمەدەگى قۇربىلارىم دا بارىنشا جاراقات العانىڭدى بىلدىرمە دەپ كەڭەس بەرۋمەن بولدى.
بىراق مەنىڭ سىرىم اۋرۋحانادا جاتىپ-اق ءمالىم بولعان ەدى. فاكۋلتەت دەكاناتىندا دا الاڭعا شىققاندار رەتىندە مەنىڭ دە اتىم اتالىپتى. اتا-انامدى شاقىرتتى. اكەم مەن ناعاشى اعام مەن ەمدەلگەن اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرىنىڭ كەڭەسىمەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە قارسى ارىز جازىپتى. دارىگەرلەردىڭ ساراپتاماسىندا مەنىڭ اياعىمنىڭ سىنعانى, قابىرعامنىڭ, بەل ومىرتقامنىڭ زاقىمدانعانى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلىپ تۇردى. اكەمنىڭ «قىزىمنىڭ دەنساۋلىعىنا زيانى تيگەندەر جازاسىن السىن» دەگەن ارىزىنان سوڭ مەنى قۋدالاۋ توقتاتىلعانداي بولدى.
ءارى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ەلەمىسوۆا دەگەن كىسى ابىروي-اتاعىن سالىپ, بىزگە كەلگەن قۇقىق ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە «ءبىزدىڭ قىزدار الاڭعا شىقپادى» دەپ جىلى جاۋىپ قويدى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا دا ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى كوپ قۋعىن كورمەدى. وبالى نە كەرەك, «الاڭعا شىققانداردىڭ» قاتارىندا ءجۇرىپ, ۋنيۆەرسيتەتتى دە اياقتادىق. الگىندە ايتقانىمداي, جەلتوقسانشى رەتىندە وقىتۋشىلاردىڭ ماعان دەگەن كوزقاراسى اياق استىنان وزگەرىپ شىعا كەلدى. باعامدى ادەيىلەپ تومەندەتتى. سوندىقتان قىزىل ديپلوم الا الماي قالدىم.
وقۋدى بىتىرگەن سوڭ الماتى قالاسىنداعى №2 مەكتەپتە جۇمىس ىستەدىم. ودان سوڭ №12 مەكتەپتە ۇستازدىق ەتتىم. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ عالىمدار ۇيىندە ادىسكەر بولدىم. ومىرزاق سۇلتانعازين سىندى كەرەمەت ادامنىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەۋ باقىتىنا يە بولدىم. تاۋەلسىزدىك الىپ, ەلىمىزدىڭ باس قالاسى الماتىدان اقمولا كوشىرىلگەندە جاڭا استانادا «ميراس» حالىقارالىق مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىك تاپسىرمامەن قونىس اۋداردىق. قازىر دە مەكتەپتە ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. ۇستاز رەتىندە ەلىمىزدىڭ, الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءوز سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن شاكىرتتەرىممەن ماقتانا الامىن.
مەنىڭ ومىرىمدە جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. ءبىز الاڭعا وزىمىزگە پاتەر, اقشا, جۇمىس سۇراپ شىققان جوقپىز. ەلىمىزگە ازاتتىق سۇرادىق. اقىر سوڭىندا سول كوتەرىلىستىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ۇستاز رەتىندە, ءارى سول قاھارلى كۇندەردىڭ كۋاگەرى رەتىندە مەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ۇرپاققا بەرەر تاعىلىمى مول ەكەنىن ايتا الامىن.
ءباتيما ابىلعازينا,
جەلتوقسانشى
