بايقوڭىر – عارىش قاقپاسى. ال ونىڭ ءدال ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ورنالاسۋى ەلىمىزدىڭ تاريحي ماڭىزىن ارتتىرا ءتۇستى. بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءاربىر ءبۇلدىرشىنى «عارىشكەر» بولۋدى ارمانداپ وسۋدە. عارىشتى يگەرۋ وركەنيەتتى الەمنىڭ باستى ماسەلەسىنە اينالعانى دا انىق. بۇل سالا – جەر شارىنداعى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ, ادامزاتقا قاجەتتى ءتۇرلى يگىلىكتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى.
ءازىر وربيتاعا زىمىران ۇشىرۋ ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالعانداي. كەڭىستىكتە حالىقارالىق عارىش ستانتسياسى جۇمىس ىستەيدى. مارسقا بارۋ دا جيىلەدى. ءتىپتى تۋريستىك ساياحات ۇيىمداستىراتىنداي كەزەڭگە دە جەتتىك. عارىشتى باعىندىرۋ بايقوڭىردان باستالعان. 1957 جىلى ادامزات تاريحىنداعى تۇڭعىش جەرسەرىگى ۇشىرىلدى. 3 جىلدان كەيىن يۋري گاگارين قازاق دالاسىنان «كەتتىك!» دەپ عارىشقا العاش رەت اتتاندى. ال 1969 جىلى اقش-تىڭ اڭىزعا تولى «اپوللون-11» ميسسياسى ايعا قوندى. بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىمەن قاتار يۋري گاگاريننىڭ عارىشقا ۇشقانىنا 60 جىل تولدى. كەڭەس عارىشكەرى يۋري الەكسەەۆيچتىڭ كوك جۇزىنە سامعاپ, اسپان الەمىنە العاش جول اشۋى بۇكىل الەمدىك عىلىمنىڭ ايرىقشا سەرپىنمەن قارىشتاپ دامۋىنىڭ جارقىن كورسەتكىشىنە اينالدى. بۇل تەڭدەسسىز تاريحي قادام ءبىزدىڭ ەلىمىزدە, قازاقستاننىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا جاسالدى. 65 جىلدان بەرى الەمدەگى ەڭ ءىرى عارىش ايلاعى بولىپ سانالاتىن «بايقوڭىردان» وسى ۋاقىتقا دەيىن 150 عارىشكەر كوككە كوتەرىلىپ, عالامنىڭ شەكسىز كەڭىستىگىن باعىندىرىپ قايتتى. بۇل جەردەن كەڭەستىك كەمەلەر, سوسىن رەسەي مەن شەتەل كەمەلەرى عارىشقا ۇشتى.
عارىشقا ۇشۋدى قيال جەتەگىنە بەرىلگەن كەز كەلگەن جان ارمانداعانمەن, وعان ۇمىتكەردىڭ جەكە پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق دايىندىعىمەن قوسا, ماقساتتى باعدارلاماسى بولۋى شارت. ارينە, ساياحاتشى رەتىندە عارىشقا ۇشۋ قازىرگى كەزدە ەشكىمگە تاڭسىق ەمەس, ال قوعامعا, ادامزات بالاسىنا پايدالى ءىس تىندىرىپ قايتۋ ءۇشىن دە ۇلكەن عىلىمي ىزدەنىس پەن ىجداھاتتىلىق قاجەت. ءبىزدىڭ ەلدەن عارىشقا ۇشقان ءۇش ازاماتىمىز دا بۇل جاعىنان قازاق حالقىن جەرگە قاراتقان جوق, قايتا عىلىمي ەڭبەكتەرى ارقىلى ەلىمىزدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ, كۇللى ادامزات بالاسىنا پايدالى ءىس تىندىرىپ قايتتى.
توقتار اۋباكىروۆ دەسە – ءبارىمىزدىڭ كوز الدىمىزعا جايدارى ءجۇزدى, قۇرىش دەنەلى, قايسار ازاماتتىڭ شۋاق شاشقان نۇرلى بەينەسى جىلىۇشىراپ كەلە قالادى.توقتار اۋباكىروۆ دەسە, بۇدان وتىز جىل بۇرىن بار قازاقتىڭ تۋىن كوتەرىپ, رۋحىن اسقاقتاتىپ ونىڭ عارىشقا اتتانعان ۇمىتىلماس ءساتى ەسكە تۇسەدى. بۇگىندە قالىبى قىران تەكتەس قايسار جانعا دەگەن قازاقتىڭ ءىلتيپاتى ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر مىسقال كەمىگەن ەمەس. ول – دىبىستان دا وزعان ەڭ قۋاتتى كەڭەستىك 50 اسكەري ۇشاقتىڭ تۇساۋىن كەسكەن اتاقتى سىناقشى-ۇشقىش. سول كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە اسكەري اۆياتسياداعى ايرىقشا جەتىستىگى ءۇشىن گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا كىرگەن. ول – دۇنيەجۇزىلىك اۆياتسيا مۋزەيىندە (اقش) ەسىمدەرى ماڭگىلىككە ءمارمار تاسقا قاشالىپ جازىلعان ىرىكتى ون اسكەري ۇشقىشتىڭ ءۇشىنشىسى. قازاق ءۇشىن مۇنىڭ ەشقايسىسى ەشقاشان دا كوپتىك ەتكەن ەمەس, بىراق… وسى جىلدار ىشىندە توقتار اۋباكىروۆتى جانىنداي جاقسى كورەتىن قازاق حالقى ءۇشىن ول تەك – تۇڭعىش عارىشكەر. عارىشكەر بولعاندا, اتاق-ابىرويى, سالماقتى ءتۇر-سيپاتى, جىميعان جىلى كۇلكىسى بار سانىمەن, ارىمەن ۇيلەسكەن سۇيىكتى عارىشكەر. بىردە وتە ءبىلىمدار, بىلگىر قىتايلىق پروفەسسور-دارىگەر توقتار اعامىزدىڭ عارىشكەر ەكەنىنە سەنبەي-اق قويادى!.. نەگە؟ ادامنىڭ دەنە جاراتىلىسىنىڭ كانىگى كاسىبي مامانى – فيزيولوگ عالىم باسىن شايقاي-شايقاي تاڭدانىپ, اقىر سوڭىندا مويىنسۇنعانى شىعار, سۇيسىنە كەلىپ توقتار اعاعا قولىن ۇسىنادى. عارىشتا ادام سۇيەگىندەگى كالتسي ەلەمەنتى تەرمەن بىرگە سۋشا اعىپ كەتەدى دەگەنى جانە بار… توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشتان ورالعاندا جەرگە وتە قينالىپ تۇسكەن جايىن كوپشىلىك كوپكە دەيىن تۇسىنە الماي ءجۇردى. ونىڭ ءمان-جايىن سۇراعاندا: «قايتۋعا ءبىر تاۋلىك قالعاندا ۇيقىم كەلمەدى. سودان سوڭ ساپارلاس ارىپتەستەردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ولارعا جاعداي جاسادىم, بار جۇمىستى موينىما الدىم. ولار دەمالدى. ونىڭ ۇستىنە, جەرگە توپ ەتە تۇسكەندە شار كابيناداعى ساپىرىلىسا قۇلاعان بىرنەشە كونتەينەر مەنى باسىپ قالدى» دەگەن ەكەن. ول راس. بۇل جايلى تۇڭعىش عارىشكەرىمىزدىڭ كۇللى فيزيولوگيالىق بولمىسىنان ءبىر ءمىن تاپپاعان قىتاي دارىگەرى ونىڭ مويىن ومىرتقاسىنداعى زاقىمداندانعان سىزاتتى كورگەندە, توقتار اعانىڭ سىناقشى-ۇشقىش ءارى عارىشكەر ەكەنىن بىلگەندە عوي, «مۇمكىن ەمەس, مۇمكىن ەمەس…» دەپ شالقاسىنان تۇسكەنى. «عارىش كەڭىستىگىندە سالماقسىزدىق جاعدايىندا مىناداي سىزاتپەن جانىڭىز اۋىرماي قالاي شىدادىڭىز؟» دەگەنى شىعار, بالكىم.
ەكىنشى عارىشكەرىمىز تالعات مۇساباەۆقا عارىشقا ءۇش رەت ۇشۋ باقىتى بۇيىرىپتى. ول 1994 جىلى «سويۋز تم-19» كەمەسىمەن عارىشتا 126 كۇن بولدى. ال ەكىنشى رەت «سويۋز تم-27» كەمەسىمەن ۇشقاندا عارىشتا 208 كۇن بولىپ, ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. قازاق عارىشكەرى كورابل بورتىنان اشىق عارىش كەڭىستىگىنە بەس رەت شىعىپ, 30 ساعات 8 مينۋت اسپان اياسىندا قالىقتادى. وسىنداي كورسەتكىشىمەن گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزىلگەن ت.مۇساباەۆ 2001 جىلى تاعى ءبىر مارتە عارىشقا ۇشتى. بۇل جولى «سويۋز تم-32» كەمەسىمەن 8 كۇن عارىشتا بولدى. تالعات امانگەلدىۇلىنىڭ جالپى عارىشتا بولعان ۋاقىتى – 341 كۇن 9 ساعات 48 مينۋت. ءسال كەم 1 جىل! «قازعارىش» ۇك عارىش تەحنيكاسىنىڭ ارنايى كونسترۋكتورلىق-تەحنولوگيالىق بيۋروسىنىڭ ديرەكتورى بولعان مارات شىمىرباەۆ كەزىندە «قازاقستان عارىشتا بولعان مەرزىمى جونىنەن دۇنيەجۇزىندە ءۇشىنشى ورىندى يەمدەنەدى. تالعات مۇساباەۆ جارتى جىلدان ەكى رەت بولدى. ونىڭ الدىندا عارىشقا توقتار اۋباكىروۆ ۇشتى. بۇل جاعىنان الەمدە ءبىرىنشى – رەسەي, ويتكەنى بۇل ەلدەن ۇشقان عارىشكەرلەر كوپ. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ عارىشتا بولعان مەرزىمىن قوسقاندا, ءبىرىنشى ورىندى يەمدەنىپ تۇر. ەكىنشى – اقش. ءۇشىنشى ورىندا – قازاقستان. مۇنى كوپ ادام بىلە بەرمەيدى, ءتىپتى عارىشكەر تالعات امانگەلدىۇلىنىڭ ءوزى مۇنى مەنەن ەستىپ تاڭعالعان» دەگەن ەدى.
قوس عارىشكەرىمىزدىڭ جۇلدىزدى جولىن 2015 جىلى 2 قىركۇيەكتە ايدىن ايىمبەتوۆ جالعاستىردى. «سويۋز تما-18م» كەمەسى 4 قىركۇيەكتە حالىقارالىق عارىش ستانساسىمەن ءتۇيىستى. ول «قازعارىشتىڭ» عىلىمي باعدارلاماسى بويىنشا ارال جانە كاسپي تەڭىزدەرىنە مونيتورينگ جۇرگىزدى. ميكروگراۆيتاتسيا بارىسىندا ميكروبولشەكتەردىڭ فيزيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە زەرتتەۋلەر جاسادى. اتالعان شارالار وتاندىق عالىمداردىڭ تەرمويادرولىق ەنەرگەتيكا, مەديتسينا, نانوتەحنولوگيا جانە تاماق ونەركاسىبى سالالارىنداعى زەرتتەۋلەرىندە كادەگە جارايتىن بولادى. عارىشتاعى ساپارىن ءساتتى قورىتىندىلاعان ايدىن ايىمبەتوۆ ون كۇننەن سوڭ جەرگە ورالدى.
الەمدە 200-دەن استام مەملەكەت بولسا, سولاردىڭ قاتارىندا عارىشقا ءوز پەرزەنتىن ۇشىرعان ەلدەر ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. الەمدە ءوز ۇلتىنان ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ ازاماتى عارىشقا كوتەرىلگەن 9 عانا مەملەكەت بار ەكەن. مىنە, سولاردىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ دە ەلىمىز بار. «ەرىم دەيتىن ەل بولماسا, ەلىم دەيتىن ەر قايدان شىعادى؟». باسقاسىن بىلاي قويعاندا, ءۇش عارىشكەرىمىزگە دە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلگەن. ەلدىڭ باتىرلارىنا دەگەن قۇرمەت-قوشەمەتى تالاي وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ارمانىنا قانات بىتىرەتىنى ءسوزسىز.
عارىشقا ساپار جاساۋ ادامزات بالاسىنىڭ جاي ەرمەگى ەمەس, بۇل – اقپاراتتىق عاسىر داۋىرىندە اسا ماڭىزدى سالا. عارىش قىزمەتىن دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن سالاسىنا تىڭ سەرپىن بەرۋگە بولاتىنىنا كوز جەتتى. عارىش قىزمەتى بايلانىس, اقپاراتتاندىرۋ, گەولوگيا, اۋىل شارۋاشىلىعى, قورشاعان ورتانى قورعاۋ, قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك سياقتى ءتۇرلى سالالاردا قاجەت بولاتىن جانە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار مىندەتتەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءتىپتى, جاھاندىق اۋقىمداعى ماسەلەلەردى شەشۋدە دە عارىشتىق قۇرالداردى پايدالانۋدىڭ وزەكتىلىگىنە ءمان بەرىلە باستادى. باسەكەگە قابىلەتتىلىك ءۇشىن دە عارىش تەحنولوگيالارىن ونەركاسىپتىك وندىرىسكە ەنگىزۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. قازىر الەمدەگى عارىش دەرجاۆالارى دەگەندە الدىمەن رەسەي, اقش, فرانتسيا, ۋكراينا, قىتاي, ءۇندىستان, جاپونيا جانە يزرايل سياقتى ەلدەر اۋىزعا ورالادى. وسى ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنۋگە ءبىزدىڭ دە مۇمكىندىگىمىز مول. ەڭ باستىسى – بايقوڭىر الەمدەگى ەڭ ءىرى جەر بەتى عىلىمي عارىش پوليگونى ەكەندىگى. ونىڭ باستى جانە كومەكشى نىساندارىنىڭ جالپى اۋدانى – 6717 شارشى شاقىرىم. «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى – حالىقارالىق ماڭىزدى نىسان. قازىر دۇنيەجۇزىندە شامامەن 30 عارىش ايلاعى جۇمىس ىستەپ تۇر. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ بەلسەندىسى بايقوڭىر ەكەنىن وزگەلەر مويىندايدى. بايقوڭىر 2050 جىلعا دەيىن رەسەيگە جالعا بەرىلگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. قازىر سولتۇستىكتەگى كورشى مەملەكەت «ۆوستوچنىي» عارىش ايلاعىن سالۋعا بارىنشا كۇش جۇمساپ وتىر. ۋاقىتتىڭ سىناپتاي سىرعىپ وتە شىعاتىنىن ەسكەرسەك, «رەسەي بايقوڭىردان باس تارتقان جاعدايدا ءبىز ونى ۇستاپ تۇرۋعا قاۋقارىمىز بار ما؟» دەگەن سۇراق سانانى شارلاپ وتەدى. بىلاي الىپ قاراعاندا, سونشالىقتى قام-قارەكەتسىز ەمەسپىز. سالادا مامان دايارلاۋعا ءبىراز كوڭىل اۋدارىلىپ كەلەدى. عارىش سالاسىندا ەلىمىز رەسەيدەن بولەك فرانتسيا, يزرايل, ءۇندىستان ەلدەرىمەن ۇكىمەتارالىق كەلىسىمگە قول قويىپ, يتاليا, كورەيا, جاپونيا, ۋكراينانىڭ عارىش اگەنتتىكتەرىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋگە كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن. دەمەك, بايقوڭىردىڭ مۇمكىندىگىن وزگەلەر دە پايدالانۋعا كەت ءارى ەمەس. عارىش سالاسىنا قاتىستى يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنا ءتورت ءىرى جوبانى ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن. ولار: «KazSat» بايلانىس جانە اقپارات تاراتۋ جۇيەسىن قۇرۋ, جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋدىڭ عارىشتىق جۇيەسىن قۇرۋ. «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىندا «بايتەرەك» عارىش-زىمىران كەشەنىن قۇرۋ جانە عارىش اپپاراتتارىن قۇراستىرۋ-سىناۋ كەشەنىن قۇرۋ.
قازىر ەلىمىزدە «KazSat-2» جانە «KazSat-3» عارىش اپپاراتتارىنىڭ توپتاماسى قۇرىلىپ, ەلىمىز «KazSat» سپۋتنيكتىك بايلانىس پەن حابار تاراتۋدىڭ عارىشتىق جۇيەسىنىڭ تولىققاندى يەسى اتاندى. ونىڭ قۇرامىنا عارىش اپپاراتتارىن جەردەن باسقارۋ كەشەنى مەن بايلانىستى باقىلاۋ جۇيەسى – «اقكول» عارىش بايلانىسىنىڭ ورتالىعى جانە الماتى قالاسى ماڭىنداعى قوسىمشا جەردەن باسقارۋ كەشەنى – «كوكتەرەك» عارىش بايلانىسىنىڭ ورتالىعى كىرەدى. دەمەك, بايقوڭىر رەسەيگە جالعا بەرىلگەنمەن ەلىمىزدىڭ بۇل سالاداعى اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى اۋقىمدى, العا قويىپ وتىرعان ماقساتى ايقىن.
