قىتايداعى عىلىم-بىلىممەن اينالىساتىن, قالام ۇستاعان قازاقتىڭ اراسىندا «كوك سوزدىگى» جوق قازاق نەكەن-ساياق. «ازان شاقىرىپ» قويعان اتى «قىتايشا-قازاقشا سوزدىك» بولعانىمەن, قازاقى تىلمەن «كوك سوزدىك», «نايمان كوك» دەپ اتالىپ كەتكەن بۇل سوزدىك 30 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى زيالى قاۋىمنىڭ قولىنان ءالى كۇنگە دەيىن تۇسپەي كەلەدى. سول «كوك سوزدىكتىڭ كوكەسى», كورنەكتى ءتىل مامانى, قازاق مادەنيەتىندە قىتايشا-قازاقشا سوزدىكتەر كەشەنىنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم ساپانۇلى نايمان بۇل كۇندە قازاقستاندا تۇرادى.
كوك سوزدىكتىڭ «كوكەسى»
1941 جىلدىڭ تامىز ايىندا تارلان تارباعاتايداعى مايلى تاۋىنىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن س.نايمان قىتايداعى 2 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ رۋحانياتىنا جارتى عاسىرعا جۋىق قۇندى تەرىن توگىپ, ەسەلى ەڭبەك ءسىڭىردى. شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ەكى رەت تاڭداۋلى مامانى, پروفەسسور, كورنەكتى ەڭبەك سىڭىرگەن مەملەكەت دارەجەلى مامان اتاعىن العان س.نايمان – قىتاي قازاقتارى اراسىنداعى قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ارناۋلى قوسىمشا قارجىسى بەرىلەتىن ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى.
قىتايداعى قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى شىعاراتىن التى باسپانىڭ ءبىرى – «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ» قازاق رەداكتسياسىن ۇزاق جىل باسقارىپ, قىتاي قازاقتارىنىڭ اۋدارما ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن ول عۇمىرىنىڭ 40 جىلدان استام ۋاقىتىن سوزدىك جاساۋعا ارنادى. اۋدارما جۇمىسىنا قاجەتتى 6 سوزدىك قۇراستىرعان قارت عالىم زەينەتكە شىققاننان كەيىن «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەپ بالا-شاعاسىن باستاپ اتاجۇرتقا ورالعان. جاقىندا استاناعا كەلگەن ەكەن, «استانا اقشامىنىڭ» ءداستۇرى بويىنشا قوناقكادە الىپ, سۇحباتتاستىق. قۇلاعى اۋىرلاعانى بولماسا, باسقا دەنساۋلىعى جامان ەمەس سياقتى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن دە «قارتايدىق» دەپ قاراپ جاتپاي, سول باياعى «نايمان كوكتى» بايىتىپ, كوزدىك قورىن كوبەيتىپ, قىتاي تىلىندەگى جاڭا سوزدەردى قوسىپ, «كوك سوزدىكتىڭ» كولەمىن كەڭەيتۋمەن قاتار, ءبىر عۇمىر باياندىق شىعارما جازىپ ۇلگەرىپتى.
– اتاجۇرتقا كەلگەن سوڭ الاتاۋعا ارقانى سۇيەپ, «قارتايعاندا زەينەت بەر» دەپ, دەمالىپ جاتقان شىعارسىز؟
– قايدان, «اۋرۋ كەتسە دە, ادەت كەتپەيدى» دەگەن ءسوز راس ەكەن. زەينەتكە شىققاننان كەيىن دەمالامىن دەپ ويلاعانمەن, ەكى قولىم الدىما سىيماي, قاراپ وتىرا الامادىم. دارىگەردىڭ, بالالاردىڭ «دەنساۋلىقتى كۇت» دەگەن كەڭەسىن دە تىڭداماي, تاعى سول «كوك سوزدىكپەن» الىسىپ كەتكەن جايىم بار. ءوزىم تولىقتىرماسام, كەم-كەتىگىن ءوزىم دۇرىستاماسام, مىنا قاربالاس زاماندا «نايمان كوككە» كىمنىڭ جانى اشي قويسىن (كۇلدى). ءسويتىپ التىنشى سوزدىكتى, ياعني سوڭعى شىققان «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىكتى» وڭدەۋ, تولىقتىرۋ جۇمىسىن دا اياقتاتتىم.
160 مىڭ ءسوز قامتىلدى…
– ءسىز ايتۋلى اۋدارماشى, مايتالمان رەداكتور بولعانىڭىزبەن, جۇرت ءسىزدى سوزدىك جاساعان ءتىل مامانى رەتىندە تانيدى. قازىرگە دەيىن قانشا سوزدىك قۇراستىرىپ شىعاردىڭىز؟
– «قىتايشا-قازاقشا يديومدار سوزدىگى», «قىتايشا-قازاقشا قىسقاشا سوزدىك», «قىتايشا-قازاقشا يديومدار ۇلكەن سوزدىگى» – مەنىڭ ءتول تۋىندىم. ال «قىتايشا-قازاقشا سوزدىككە», ياعني «كوك سوزدىككە» باسقالاردىڭ دا تەرى تامدى, بىراق اركىم ءارتۇرلى دەڭگەيدە ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇل سوزدىككە مەن 5 جىلعا جۋىق ۋاقىتىمدى سارپ قىلدىم. وسى ەڭبەگىمدى باعالاعان حالىق ونى «كوك سوزدىك», «نايمان كوك» دەپ اتاپ كەتتى. «باسقالار» دەپ وتىرعانىم, سوزدىكتى قۇراستىرعاندار قاتارىنا قاليقان قالياكبارۇلى, رامازان اسىلۇلى, اقان, بەيقۇت باستاعان ءبىر توپ ازاماتتىڭ ەسىمى جازىلعان. بۇلاردىڭ كەيبىرى از ۋاقىت, كەيبىرى ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەدى. ماسەلەن, قاليقان قالياكبارۇلى وسى سوزدىكتى قۇراستىرۋ جانە رەداكتسيالاۋ جۇمىسىنا 2 جىلداي قاتىستى, ال قالعاندارى ءبىر جىل, جارتى جىل جۇمىس ىستەدى. سوزدىكتى قۇراستىرعان «س.نايمان جانە باسقالار» دەيتىن سەبەبى مەن وسى سوزدىكتى جۇيەلەۋگە, رەداكتسيالاۋعا, قۇراستىرۋعا باستان-اياق قاتىسقان ءارى جاۋاپتى بولعان اداممىن, ەڭ سوڭعى نۇسقاسىن قاراپ, قول قويعان كىسى دە مەنمىن. ال كەيىنگى تولىقتىرىلىپ قايتا باسىلعان نۇسقاسىندا مەنى باس قۇراستىرۋشى دەپ جازعان, شىن مانىندە, بۇل نۇسقادا مەن باس قۇراستىرۋشى عانا بولعانىم جوق, ءوزىم جالعىز تولىقتىرىپ شىقتىم. 1992 جىلدان باستاپ وسى سوزدىكتىڭ جۇمىسىنا كىرىستىم, ول كەزدە رەداكتسيا القاسىن قۇرۋعا باسپانىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جار بەرمەدى دە, جۇمىس ارەدىگىندە ىستەي بەردىم. ول كەزدە «شىڭجاڭ حالىق باسپاسى» باس رەداكتورىنىڭ قازاق, قىرعىز رەداكتسياسىنا جاۋاپتى ورىنباسارى ەدىم. قىزمەتىم قانشا قاربالاس بولسا دا, «كوك سوزدىكتىڭ» جۇمىسىن توقتاتپاي ىستەي بەردىم. ءسويتىپ 1992 جىلدان 2006 جىلعا دەيىنگى 14 جىلدا وسى سوزدىكتى جاسادىم, ول 2006 جىلى باسپادان شىقتى. ەگەر بىرەۋلەر سول كەزدەگى قولجازبامدى پاراقتاپ كورسە, بۇل سوزدىك تە مەنىڭ جەكە ەڭبەگىم بولىپ تانىلار ەدى, ويتكەنى سوزدىككە قامتىلعان 120 مىڭنان ارتىق قىتاي ءسوزىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن رەداكتسيا بارىسىندا قوسىپ شىقتىم. ەڭبەگىمدى بۇلداپ وتىرعان جوقپىن, بىرەۋلەر «ول س.نايماننىڭ جەكە ەڭبەگى ەمەس» دەگەن سوڭ ايتىپ جاتىرمىن.
قازاقستانداعى ءتىلدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس, قازاق پەن بيلىكتى قازاقشا سويلەتە الماي جۇرگەنىن بىلاي قويعاندا, بۇل ەلدىڭ ءباسپاسوز قۇرالدارى اتاۋ, تەرمينگە مۇلدە كوڭىل بولمەي مە دەپ قالدىم. اتاۋلاردى بىرىزدىلەندىرۋ جانە ونى باقىلاۋ جوقتىڭ قاسى سياقتى
– ارينە, ءسىزدىڭ سوزدىكتەرىڭىزدىڭ قىتاي قازاقتارىنىڭ اۋدارما جۇمىسىندا «سويلەمەيتىن مۇعالىم» ءرولىن اتقارعانىن بىلاي قويعاندا, ءبىر ءوزى 5-6 سوزدىك جاساعان ءتىل مامانى قازاقستاندا دا جوق بولسا كەرەك.
– ءيا, قازاقستاندا جەكە تۇلعالاردىڭ اۆتورلىعىمەن شىققان كوپتەگەن سوزدىكتەر بار, بىراق ءبىر ءوزى 5-6 سوزدىك قۇراستىرعاندار جوق بولسا كەرەك. سوزدىكتىڭ سانىمەن ەمەس, ساپاسىمەن ماقتانعان دۇرىس, مەن ءوز قولىمنان شىققان سوزدىكتەر ءمىنسىز دەپ ايتا المايمىن, قاتە جىبەرمەۋگە بارىمدى سالدىم, بىراق ول كەزدە كومەكشى قۇرال تاپشى بولدى, قازىرگىدەي ورىسشا-قازاقشا, قازاقشا-اعىلشىنشا دەگەن سياقتى سوزدىكتەر جوق, قىتايدىڭ وزىندە دە سوزدىك تىم از كەز ەدى. «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىكتى» قايتالاي وڭدەپ بايىتىپ وتىرعانىمنىڭ ءبىر سەبەبى وسى.
– وسى سوزدىكتەردە قىتايدىڭ قانشا ءسوزى قامتىلدى شامامەن؟
– قازىرگە دەيىن شىققان 5 سوزدىككە قىتاي ءتىلىنىڭ جەكە سوزدەرىنەن, ءسوز تىركەستەرىنەن, يديومدارىنان 160 مىڭنان ارتىق ءسوزى قامتىلدى. بۇل سوزدىكتەر 60 مىڭ نۇسقادان ارتىق سانمەن تاراتىلدى.
ەڭ العاش 1979 جىلى شىققان سوزدىكتە 65 مىڭ ءسوز قامتىلعان ەدى. بۇل سول كەزدە قىتايداعى از ساندى ۇلتتار تىلىندە شىققان ەڭ ۇلكەن سوزدىك بولدى. قازاقتان سانى بىرنەشە ەسە كوپ ۇيعىرلاردىڭ ءوزى ول كەزدە 47000 ءسوزدى عانا قامتيتىن سوزدىك شىعارعان. ول سوزدىك 7 رەت باسىلىپ, 30 مىڭ تيراجبەن تاراتىلدى. ال اراعا 27 جىل سالىپ شىققان «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىككە» 120 مىڭنان استام ءسوز ەنگىزىلدى. 17 جىلدان كەيىن, ياعني قازىر تولىقتىرىلىپ قايتا جاسالىپ جاتقان سوزدىككە 123 مىڭنان ارتىق ءسوز جيناقتالدى. بۇل سوزدىك 2016 جىلدان باستاپ, قازىرگە دەيىن 13 رەت وڭدەلدى. قازىر دايىن تۇر. قىتايداعى باسپالار ەندى مەنىڭ سوزدىگىمدى باسا ما, باسپاي ما, ول جاعى ماعان بەيمالىم. ال قازاقستاندا شىعارۋعا مەملەكەت جاعىنان قولداۋ بولماسا, مەنىڭ كۇيىم كەلمەيدى. قازاقستان ازاماتتىعىن العاننان كەيىن ءومىر بويى بەرىلەدى دەگەن قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ارناۋلى قوسىمشا قارجىسىن دا 2018 جىلدان بەرى توقتاتىپ تاستادى. جالپى سوزدىك شىعارۋ بارىسىندا تارتقان اۋرە-سارساڭدارىم جاقىندا جازعان «اۋىلدان الىس سول جىلدار» (زەينەتكەر ەسكەرمەلەرى) كىتابىمدا كەڭىنەن باياندالدى.
عىلىمعا قيانات جۇرمەيدى
– جاڭا «بىرەۋلەر ول سوزدىك س.نايماننىڭ جەكە ەڭبەگى ەمەس دەپ ايتىپتى» دەپ قالدىڭىز, «كوك سوزدىكتىڭ» قازاقستاندا «قىزىل سوزدىككە» وزگەرىپ شىققانىن ايتىپ وتىرسىز با؟ جالپى دۇكەن ءماسىمحانۇلى «كوك سوزدىككە» جيەندىك جاسادى دەگەن ءسوز قانشالىقتى راس؟
– 2018 جىلى ناۋرىز ايىندا وسى جاقتان بارعان جىگىتتەر ماعان «سوزدىك جايىن ءسوز ەتكەندە» دەگەن تاقىرىپتا جازىلعان دۇكەن ءماسىمحاننىڭ ماقالاسىن اپارىپ بەردى. اڭعارى, دۇكەن سوزدىك شىعارعاننان كەيىن بۇل جاقتاعى زيالى قاۋىم دا ايتارىن ايتسا كەرەك, دۇكەننىڭ سوعان تويتارىس رەتىندە جازعانى ەكەن. «كوك سوزدىكتەن كەيىنگى ەڭ ۇلكەن «قىتايشا-قازاقشا سوزدىكتى مەن جاسادىم, ەكى سوزدىكتىڭ اراسىندا جارتى عاسىرعا جۋىق جاتىر» دەپتى. العاشقى «كوك سوزدىك» 1979 جىلى شىققانمەن, ونىڭ بايىتىلعان, قايتا قۇراستىرىلعان نۇسقاسى 2006 جىلى باسپادان شىقتى. مۇنان سىرت, مەن شىعارعان سوزدىكتەردىڭ بىرەۋىن دە اۋىزعا المايدى. «كوك سوزدىكتى «س.نايماندىكى» دەۋدىكى دەۋ دۇرىس ەمەس, ول – سول زامانداعى ون شاقتى ادامنىڭ 3-4 جىلدىق ۋاقىتتارىن ارناعان ۇجىمدىق ەڭبەگى. س.نايمان – توپ جەتەكشىسى» دەپ مەنىڭ ەڭبەگىمدى جوققا شىعارادى. «بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن كوشىرىپ الاتىنداي «اتاقسىراپ» جۇرگەم جوق, شىنىمدى ايتسام, ون جىلدىق بوس ۋاقىتىم مەن قاجىر-قايراتىمدى وسى سوزدىككە بەرگەنىمە كەيدە وكىنەمىن. نەگە؟ كۇش-قۋاتتى قۇرتتىق, دەنساۋلىقتى بەردىك… كەرەك بولسا, قازىر ون جىلدىڭ الدىنداعى يممۋنيتەتتىڭ ءوزى جوق» دەپ توقتايدى. سوندا 40 جىلدىڭ الدىنداعى يممۋنيتەتتى مەن كىمنەن سۇرايمىن؟
2006 جىلى شىققان «ۇلكەن سوزدىككە» قانشا قاجىر-قايراتىم ءسىڭدى, 65 مىڭ سوزدەن 120 مىڭنان استام سوزگە تولىقتاپ, رەداكتسيالاپ, 14 جىل بويى ارپالىسقان مەنىڭ ەڭبەگىم ەڭبەك بولماي, دۇكەننىڭ 10 جىلدىق جۇمىسى عانا ەڭبەك بولىپ باعالانۋى كەرەك پە ەكەن؟ ەڭبەككە قۇرمەت ەتۋدىڭ ءوزى مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى عوي.
«بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى» دەگەن اتاۋعا دە مەن كەلىسپەيمىن, ول ءسىرا ۇلتتاردىڭ ۇيىمى ما؟ الدە مەملەكەتتەردىڭ ۇيىمى ما؟ دۇنيەدە قازىر 2000-نان ارتىق ۇلت بار, سول 2000 ۇلتتىڭ وكىلى تۇگەل وتىرما بۇۇ-ىندا؟ 200-گە جۋىق مەملەكەت مۇشە ەمەس پە ول ۇيىمعا؟!
2020 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە دۇكەن ايەلىن ەرتىپ ماعان امانداسا كەلگەندە جوعارىداعىنىڭ ءبارىن ايتىپ, «تاريحقا قۇرمەت ەتسەڭ, عىلىمعا باعىنساڭ, سول سوزدىگىڭدە اناۋ سوزدىكتەردى پايدالانا وتىرىپ, قازاقستاننىڭ قاجەتىنە لايىقتاپ سوزدىك قۇراستىردىم دەسەڭ, ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا بولار ەدى. اۋەلدەسەڭ, سەنىڭ سوزدىگىڭنىڭ اتىنىڭ ءوزى مەن سوڭعى شىعارعان ۇلكەن كوك سوزدىكپەن اتتاس بولىپ تۇر. «حالىقارالىق اۆتورلىق قۇقىق زاڭىنا» جۇگىنسەك, بىرەۋدىڭ شىعارماسىنىڭ اتىن ەكىنشى بىرەۋدىڭ رۇقساتسىز پايدالانۋىنا بولمايدى. الەمگە ايگىلى ءارتىس, رەجيسسەر چارلز چاپلين 1941 جىلى گيتلەردى ءاجۋالايتىن «ديكتاتور» دەگەن فيلم جاسايدى, كوپ وتپەي چارلز چاپلين سوتقا شاقىرىلادى, سويتسە, ودان بۇرىن بىرەۋ «ديكتاتور» تاقىرىبىندا شىعارما جاريالاعان ەكەن, سول شىعارمانىڭ اۆتورى «چارلز چاپلين شىعارمامنىڭ اتىن ۇرلادى» دەپ سوتقا شاعىمدانىپتى. سونىمەن چارلز چاپلين جىعىندى بولىپ, تولەم تولەيدى ءارى ءفيلمنىڭ اتىن «ۇلى ديكتاتور» دەپ وزگەرتەدى. ال سەن «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» دەگەن اتتى 12 جىلدان سوڭ سول قالپى قولداندىڭ عوي. سول سوزدىكپەن قاتىسىم جوق بولسا, جۇرت «نايمان كوك» دەپ نەگە اتادى؟ «عالىمدىقتىڭ ءبىر قىرى عىلىمعا قۇرمەت ەتۋدەن باستالادى» دەپ ءتۇيدىم ءسوزىمدى. «اسىعىس ەدىك» دەپ شايعا دا قاراماي اتتانىپ كەتتى
اتاۋدان دا ابايلاۋ كەرەك
– سىزشە بولعاندا, عىلىمي اتاۋلاردىڭ بارلىعىن قازاقشا الۋ كەرەك پە؟ سوزدىك جاساۋ بارىسىندا وسى ماسەلەنى قالاي ەسكەردىڭىز؟
– عىلىمي اتاۋلاردىڭ بارلىعىن قازاقشالاۋ كەرەك دەگەن ويدا ەمەسپىن. عىلىمي اتاۋدىڭ قازاقشاعا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەندەرىن وزگەرتپەسەك تە بولادى, دەگەنمەن حالىققا تەز سىڭەتىن قازاقشا بالاماسى تابىلسا, ءوز تىلىمىزدە الساق, ءتىپتى جاقسى. سوڭعى سوزدىكتە كەيبىر اتاۋلار قازاقشا الىندى, مۇنداعى ماقسات وقىرماندارىمىزعا زارەدەي بولسا دا تۇسىنىكتى بولسىن دەگەندىك ەدى. شەتەل اتاۋلارىنا تىم بەرىلىپ كەتۋ ابىروي اپەرمەيدى. ماسەلەن, «كومەتانى» ءبىز «قۇيرىقتى جۇلدىز» دەسەك نەگە بولمايدى؟ بۇل اتاۋدى جانىمىزدان شىعارىپ وتىرعانىمىز جوق, ابايدىڭ ولەڭىندە دە بار ءسوز عوي. مەن بۇل ارادا شەتەل اتاۋلارىن بۇكىلدەي شەتكە قاقپاقشى ەمەسپىن, الۋ كەرەك, بىراق لايىعىندا بولعانى ورىندى. دۇنيە جۇزىندە ەشقانداي تازا ءتىلدى حالىق جوق بولسا كەرەك, ەگەر تازا ءتىلدى حالىق دەلىنسە, ول دامىماعان, سىرتقى دۇنيەدەن بەيحابار ۇلت بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان قوعام داميدى ەكەن, جاڭا اتاۋلار مەن سوزدەردىڭ شىعۋى, وعان ءار ۇلتتىڭ وزىنشە ات قويۋى – زاڭدى دا. گاپ سول جاساعان اتاۋلاردى حالىق قابىلداي ما, جوق پا دەگەن تۇيىندە جاتىر.
– قازاقستانداعى باق-تاردى قاراپ وتىراسىز با؟ الا-قۇلا الىنعان اتاۋلارعا «اتتەگەن-اي» ايتاتىن كەزىڭىز كوپ پە؟
– قازاقستانداعى ءتىلدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس, قازاق پەن بيلىكتى قازاقشا سويلەتە الماي جۇرگەنىن بىلاي قويعاندا, بۇل ەلدىڭ ءباسپاسوز قۇرالدارى اتاۋ, تەرمينگە مۇلدە كوڭىل بولمەي مە دەپ قالدىم. اتاۋلاردى بىرىزدىلەندىرۋ جانە ونى باقىلاۋ جوقتىڭ قاسى سياقتى. نەبىر مارعاسقا ءتىل ماماندارى, عالىمدار, جازۋشىلار شىققان ەلدە قازاق ءتىلى ءدال بۇگىنگىدەي جۇتاڭ تارتادى دەپ كىم ويلاعان؟! ءبىز جاس كەزىمىزدە قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن, كەڭەستىڭ قازاقستاننىڭ وقۋلىقتارىن وقىپ ءبىلىم الدىق. ول كەزدە عىلىم, ءتىل قانداي كەرەمەت ەدى, ال قازىرگى وقۋلىقتارىنىڭ جايىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, تىلگە, ۇلتقا جاناشىرلىق جوق. ماسەلەن, قازىر «نارىق», «نارىقتىق ەكونوميكا» دەگەن اتاۋدى ءجيى قولدانىپ ءجۇر. نارىق دەگەن نە؟ ول قازاق ۇعىمىندا – «باعا, قۇن» دەگەن ءسوز. ءسوزدىڭ نارقىن بىلەسىڭ بە دەمەي مە قازاق؟ مەنىڭشە, مۇنى بازار دەپ العان دۇرىس, بازار اراب تىلىنەن كەلگەن ءسوز بولعانىمەن, تىلىمىزگە ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن. «بالالى ءۇي – بازار, بالاسىز ءۇي – مازار», «بازارى تارقاعان» دەگەن سوزدەر انە – سونىڭ دالەلى. ناتسيونال دەگەن ءسوزدى ۇلت, ۇلتتىق دەپ قانا اۋدارادى ەكەن, ونىڭ ۇلت, مەملەكەت, حالىق دەگەن ءۇش ۇلكەن ماعىناعا ساياتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. «ۇلتتىق بانك», «ۇلتتىق كىتاپحانا», «ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت» دەگەننەن گورى «مەملەكەتتىك بانك», «مەملەكەتتىك كىتاپحانا», «مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت» دەسە, بەدەلى بيىك بولار ەدى. «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەيمىز دە, «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى», «ۇلتتىق ۇلان» دەپ شۇبىرتادى. ول مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ تۇر ما, جوق, قازاقتىڭ عانا مۇددەسىن قورعاي ما؟! قازاقستاندا 130 ۇلت بار دەگەندى بيلىكتىڭ ءوزى ايتىپ وتىر عوي, ۇلت ۇلكەن بە, مەملەكەت ۇلكەن بە؟! مەملەكەت الدەنەشە ۇلتتان قۇرالادى, الەمدە جالعىز ۇلتتان قۇرالعان مەملەكەت جوقتىڭ قاسى نەمەسە جوق.
«بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى» دەگەن اتاۋعا دە مەن كەلىسپەيمىن, ول ءسىرا ۇلتتاردىڭ ۇيىمى ما؟ الدە مەملەكەتتەردىڭ ۇيىمى ما؟ دۇنيەدە قازىر 2000-نان ارتىق ۇلت بار, سول 2000 ۇلتتىڭ وكىلى تۇگەل وتىرما بۇۇ-ىندا؟ 200-گە جۋىق مەملەكەت مۇشە ەمەس پە ول ۇيىمعا؟! دەمەك, ول «بىرىككەن مەملەكەتتەر ۇيىمى» بولۋعا ءتيىس. باستان كەتكەن قاتەلىك قازىرگە دەيىن تۇزەلمەي كەلەدى. ال ءورىپ جۇرگەن ورىسشا اتاۋلار جايلى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ونى قاداعالاپ, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ءوسىرۋ تۇرعىسىنان جۇمىس ىستەيتىن مەكەمە جوق سياقتى. مەملەكەتتىك اپپارات تىلگە جۇمىس ىستەمەگەننەن كەيىن, حالىقتىڭ ايقايلاعانىنان قازىرشە ەشتەڭە ونبەيدى. قازاق ءتىلى عىلىم تىلىنە اينالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن, بيلىكتىڭ تىلىنە اينالۋى, اتاۋى دا عىلىمعا بەيىمدەلۋى كەرەك. ويتكەنى «سۋ باسىنان تۇنيدى» عوي.
